هفت لایه عقلانیت در گام دوم

چهارچوب عقلانی یک بیانیه

با تصور واژه ی «چهل سالگی» شاید هیچ واژه ای به اندازه ی «پختگی» به ذهن متبادر نشود. در واقع، فهم عمومی و عرفی، 40 سالگی را سن بلوغ عقلی و توازن آرمان گرایی - واقع بینی می داند؛ چه درباره ی یک انسان باشد و چه درباره ی یک نهاد. این پختگی معمولاً با مقولات زیر قرین است:

1. دغدغه ی مسیر طی شده و سنجش گام ها

2. تصویر جامع تر از مسئله های پیشِ رو

3. شناخت دقیق تر از ظرفیت ها و محدودیت ها

4. واقع بینانه شدن امیدها و چشم اندازها

5. کاهش هزینه های تصمیم و افزایش مقبولیت آن

از هنگامی که پیام رهبر انقلاب با عنوان «گام دوم انقلاب» در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب منتشر شده، در همین فاصله ی کوتاه، تحلیل های متنوع و مختلف و متضادی درباره ی متن و حاشیه ی آن ارائه شده است. بخشی از واکنش ها که عمدتاً از سوی اپوزیسیون سیاسی نظام جمهوری اسلامی به سبکی پریشان گویانه نشان داده شده، این پیام را فاقد «حرف تازه» دانسته اند! احتمالاً با این انتظار که تحت تأثیر فشارهای روانی - اقتصادی تشدیدشده، رهبر انقلاب وادار به «تجدیدنظر» در خطوط اصلی مسیر انقلاب اسلامیِ امام (رحمه الله) و مردم شود. آن ها ایستادگی بر آرمان ها و امید خوش بینانه به آینده که در این متن موج می زند «لجاجت» ترجمه کرده اند و در خوش بینانه ترین وجه، از یاد برده اند که چهل سالگی برای موجود خردمند و پویا، هنگامه ی پختگی است.

اما عقلانیت حاکم بر این متن را چگونه می توان دریافت و نشان داد؟ آنچه در ادامه می آید البته یک احصای کامل نیست اما به زعم نگارنده، چهارچوب عقلانی و واقع بینانه ای است که از لابه لای تصریحات و اشارات متن برمی آید:

1. مبناگروی[1]: آنچه موجب حساسیت و عصبانیت برخی کج اندیشان شده، دقیقاً «سنگ بنای عقلانیت» در پیام گام دوم است؛ یعنی تصریح مکررِ مصرانه به ارزش ها و آرمان هایی که انقلاب بر اساس آن ها شکل گرفته و ادامه یافته و هرچه دستاورد و پیروزی داشته، حاصل کاشته ها و پایبندی اش به همان اصول است. البته «فاصله ی عذاب آور» میان آرمان ها و واقعیت ها در این رهیافت دیده می شود اما این فاصله با ایستادگی بر مبانی، «طی شدنی» است.

2. نقدپذیری: انتظار انفعال و تجدیدنظر در مبانی ای که کُنشگر خردمند طبق آن عمل می کند، واقع بینانه نیست اما انعطاف برای رسیدن به هدف ها انتظار معقولی است که واقع بینی آن را تأیید می کند. پس باید با «حساسیت مثبت» به استقبال نقد رفت و آماده ی اصلاح بود اما «مرجع نقد» اگر گم شود، موجود زنده و بالنده سر از بیراهه در خواهد آورد. بر این پایه، هرگونه توصیه ی ولو دلسوزانه برای انصراف از الگوی «نظریه و نظام انقلابی» در واقع ارتجاع است، نه تصحیح؛ بازگشت است، نه پیشرفت.

3. روشنفکری: جمهوری اسلامی به عنوان یک کُنشگر خردمند، پایه های حاکمیت خود را بر توسعه ی روشنفکری و عقلانیت عمومی بنا کرده است. این امر، جلوه های گوناگونی دارد؛ از جمله ارتقاء سطح ادراک و تحلیل جامعه از مسائل سیاسی داخلی و خارجی. در واقع آن نگرش انتقادی ارزشمند که در جهان فکری مدرن همواره به عنوان جریان حاشیه و عزلت نشین نسبت به جریان اصلیِ هوادار غرب محوری و سلطه گری بوده، در ایران پس از انقلاب به مثابه جریان اصلی و عمومی درآمده است. البته توسعه و تعمیق جریان روشنفکری که نوعی عقلانیت انتقادی را تجویز می کند، در نگاه به خود نیز جاری است که برای نمونه در این پیام در مسائلی که محل مناقشات فکری در حوزه ی عمومی است، دیده می شود: «فساد اقتصادی و اخلاقی و سیاسی، توده ی چرکین کشورها و نظام ها و اگر در بدنه ی حکومت ها عارض شود، زلزله ی ویرانگر و ضربه زننده به مشروعیت آن ها است؛ و این برای نظامی چون جمهوری اسلامی که نیازمند مشروعیتی فراتر از مشروعیت های مرسوم و مبنائی تر از مقبولیت اجتماعی است، بسیار جدی تر و بنیانی تر از دیگر نظام ها است.» یا «اخلاق و معنویت، البته با دستور و فرمان به دست نمی آید، پس حکومت ها نمی توانند آن را با قدرت قاهره ایجاد کنند، اما اولاً خود باید منش و رفتار اخلاقی و معنوی داشته باشند، و ثانیاً زمینه را برای رواج آن در جامعه فراهم کنند و به نهادهای اجتماعی دراین باره میدان دهند و کمک برسانند؛ با کانون های ضدّ معنویت و اخلاق، به شیوه ی معقول بستیزند و خلاصه اجازه ندهند که جهنمی ها مردم را با زور و فریب، جهنمی کنند.»

4. تفکیک اندیشی: یکی از نشانه های پختگی و بلوغ عقلانی، توان کُنشگر در دو زمینه است:

الف) تفکیک خوب و خوب تر یا بد و بدتر که طبیعتاً دقت و ظرافتی افزون از شناخت خوب از بد می طلبد؛ مهم ترین نمونه این است که گذشته از تکیه بر مبانی، اساساً راه حل هیچ مشکلی در جمهوری اسلامی زانو زدن و کُرنش در برابر نظام سلطه نیست؛ چیزی که در متن پیام با استعاره ی «بوسه بر پنجه ی گرگ» بیان شده است. اگر مشکلات و معضلات فعلی، مردم ایران را به خصوص از حیث معیشت در تنگنای بدی قرار داده، درمانش اعتماد به نسخه ی دشمن نیست که کار را حتی با معیار گرفتنِ وضعیت معیشتی، بدتر می کند.

ب) تفکیک مسائل با علل مختلف و متنوع از هم و در پیش گرفتن راه حل های متناسب با هر یک؛ مثال بارز این امر در متن اخیر، جدا ساختن نوع تعامل ایران اسلامی با اروپا و آمریکا در مراودات بین المللی است. البته در هر دو مورد از ارزش های خود عقب نشینی نمی کنیم و از تهدیدهای آن ها نمی ترسیم اما درحالی که حل هیچ مشکلی از طریق مذاکره با آمریکا را متصور نمی دانیم، برخی مشکلات با اروپا را از طریق مذاکره ی حکیمانه و مصلحت جویانه از موضع انقلابی قابل حل می بینیم.

5. ظرفیت شناسی: انسان یا نهاد پخته در کوره ی حوادث و سوانح ایام، باید نسبت به ظرفیت هایی که به طور بالقوه دارد توجه بیشتری پیدا کند. این یک اصل اساسی مدیریت نیز هست که بتوان با شناسایی منابع بیشتر و توزیع بهتر، امکانات را توسعه داد و به موفقیت دست یافت. این نکته نیز از دید رهبر انقلاب پنهان نمانده است. درباره ی غفلت دست اندرکاران در استفاده از ظرفیت ها به اشاره ی کلی اکتفا نشده و اشاراتی هست تا برای جوانان خردمند، پرانگیزه و کاردانی که از این پس بارهای مدیریتی را در کشور بر عهده می گیرند، «سرنخ» باشد: «ایران با دارا بودن یک درصد جمعیت جهان، دارای 7 درصد ذخایر معدنی جهان است: منابع عظیم زیرزمینی، موقعیت استثنائی جغرافیایی میان شرق و غرب و شمال و جنوب، بازار بزرگ ملی، بازار بزرگ منطقه ای با داشتن 15 همسایه با 600 میلیون جمعیت، سواحل دریایی طولانی، حاصلخیزی زمین با محصولات متنوع کشاورزی و باغی، اقتصاد بزرگ و متنوع، بخش هایی از ظرفیت های کشور است؛ بسیاری از ظرفیت ها دست نخورده مانده است. گفته شده است که ایران از نظر ظرفیت های استفاده نشده ی طبیعی و انسانی در رتبه ی اول جهان است.»

6. اولویت سنجی: کُنشگر خردمند، دنیای واقعی اطراف خود را مجموعه ی درهم تنیده ای از محدودیت ها و امکان ها و فرصت ها و تهدیدها می بیند اما باید بتواند بر اساس مبانی و شاخص های خود، برای باز کردن کلاف های سردرگم و پیدا کردن راه برون رفت از معضلات و رسیدن به پیشرفت، دست به انتخاب میان اولویت ها بزند. نمونه ی برجسته این امر در پیام «گام دوم»، تمرکز رهبر انقلاب بر مکاتبه یا مخاطبه با جوانان است؛ چراکه هرگونه تداوم یا تغییر شایسته با محوریت آن ها بهتر به نتیجه می رسد و هرگونه آسیب در مورد آنان تبعات و مخاطرات بیشتری دارد.

7. تعدیل گرایی: یکی از مهم ترین وجوه عقلانیت و واقع گرایی، تعدیل سطح انتظارات از خود و دیگران، مطابق با مبانی، امکانات و محدودیت هاست. برای موجود عاقل متحرک، یکی از مهم ترین نشانه های چنین تعدیلی، داشتن تصویری دقیق از مبدأ و مقصد خود است. این مقوله دست کم در دو بخش از پیام «گام دوم» به روشنی بیان شده است:

الف) مبدأ و نقطه ی آغاز برای یک نظام نوپدید: «انقلاب اسلامی و نظام برخاسته از آن، از نقطه ی صفر آغاز شد؛ اولاً: همه چیز علیه ما بود، چه رژیم فاسد طاغوت که علاوه بر وابستگی و فساد و استبداد و کودتایی بودن، اولین رژیم سلطنتی در ایران بود که به دست بیگانه -و نه به زور شمشیر خود- بر سرِ کار آمده بود، و چه دولت آمریکا و برخی دیگر از دولت های غربی، و چه وضع بشدت نابسامان داخلی و عقب افتادگی شرم آور در علم و فناوری و سیاست و معنویت و هر فضیلت دیگر. ثانیاً: هیچ تجربه ی پیشینی و راه طی شده ای در برابر ما وجود نداشت. بدیهی است که قیام های مارکسیستی و امثال آن نمی توانست برای انقلابی که از متن ایمان و معرفت اسلامی پدید آمده است، الگو محسوب شود. انقلابیون اسلامی بدون سرمشق و تجربه آغاز کردند.»

ب) مقصد و نقطه ی اوج برای نظامی که می خواهد پیرو حکومت علوی شناخته شود: «[عدالت] کلمه ای مقدّس در همه ی زمان ها و سرزمین ها است و به صورت کامل، جز در حکومت حضرت ولیّ عصر (ارواحنافداه) میسّر نخواهد شد ولی به صورت نسبی، همه جا و همه وقت ممکن و فریضه ای بر عهده ی همه بویژه حاکمان و قدرتمندان است.»

چنان که پیداست، این تعدیل انتظارات به معنای دست کشیدن از آرمان ها یا کوتاه آمدن از وعده هایی که در شعارهای انقلابی به مردم داده شده نیست؛ بلکه تصویر صادقانه ای از آغاز و اوج حرکت عمومی کشور در مسیر انقلاب اسلامی به دست می دهد که هم تحلیل ها را در چهارچوب پذیرفتنی تری قرار می دهد و هم نسخه های برون رفت و بهبود را کارآمدتر می سازد.

پی نوشت