نقش دولت هویدا در اقتصاد دهه ۴۰ و ۵۰

 

 

اول باید بررسی کنیم که اساسا ایشان چنین حرفی زده است، چون من در هیچ گزارشی آن را ندیده‌ام. اما اگر بینه مشخصی از این حرف وجود ندارد بنابراین نگفته است. همچنین این ادعا خیلی صحت ندارد، چون شما به هیچ‌وجه دولت امیرعباس هویدا را نمی‌توانید مسوول تحولات اقتصادی سال‌های دهه 40 و 50 بدانید.

 

 

همه شواهد و قرائن و مستندات نشان می‌دهد همه آن دوران اقتصادی به نام شخص محمدرضا پهلوی قابل تحلیل و ثبت تاریخی است.

دیدگاه شما این است که اساسا هویدا هیچ نقشی در این تحولات نداشته است؟ شما هیچ قابلیتی برای او قائل نیستید؟
بحثی درباره قابلیت او ندارم، چون هویدا قابلیت‌های خودش را داشت. اما به هر حال سیاست‌های اقتصادی ایران در دوره 13‌ساله اساسا توسط شخص شاه دنبال می‌شد. بعد هم کنار رفتن علی امینی در حوزه اقتصادی تا حدی معلول این سیاست شاه بود. مضاف بر اینکه خود همین دوره هم دارای سیاست یکدستی نبود.

به چه معنا؟
اگر آن جمله منسوب به ایشان را باور کنیم حداقل آن 13‌ساله نخست‌وزیری ایشان را باید به دو دوره مشخص تقسیم کرد، چون آن جمله متضمن این پیش‌فرض است که نرخ تورم صفر است. منظور از این حرف تنها خود این مداد یا خودکار خاص نیست بلکه به فرآیند اقتصاد نظر دارد.

دوره اول از سال 1343 آغاز می‌شود و تا سال 1349 ادامه پیدا می‌کند که همین دوره اساسا از دوران نخست‌وزیری هویدا شروع نمی‌شود بلکه این ثبات قیمت از سال 1332 آغاز می‌شود و تا سال 1349 امتداد پیدا می‌کند، بنابراین دولت هویدا نه در زایش و نه در نگه‌داشتن آن نقش نداشت.

اما در یادداشت‌های علم ایشان دوره امینی را به جهت رکودی که در اقتصاد کشور ایجاد کرد خیلی نقد می‌کند.
آقای علم کاملا نادرست می‌گوید، چون رکود از سال 1337 در دوره نخست‌وزیری اقبال شروع می‌شود. به عبارت دیگر از زمانی که ابوالحسن ابتهاج از سازمان برنامه کنار زده شد تنها دوره رکودزای تاریخ معاصر ایران - 1337 تا 1341‌- است. آن هم ربطی به دوره امینی ندارد. وقتی ما از نظر علمی و فنی از رکود صحبت می‌کنیم اقتصاد ایران در همان دوره هم دچار رکود نشده بود بلکه دچار کاهش رشد شده بود. چون کاهش رشد با رکود کاملا دو پدیده متفاوت است.

رکود را چگونه تعریف می‌کنید؟
وقتی که به مدت شش ماه رشد اقتصادی صفر یا پایین‌تر از صفر باشد و این اتفاق هرگز در آن سال‌ها نیفتاد. حتی در سال 1340 تا 1341 هم اقتصاد ایران از خودش رشد نشان داد. منتها ثبات قیمت‌ها به‌گونه‌ای شده بود که تا سال 1348 و 1349 قیمت مسکن در ایران به 1338 برمی‌گشت؛ بنابراین همان‌گونه که مشاهده می‌کنید این دوره‌های اقتصادی را به هیچ دولت پهلوی نمی‌توان منتسب کرد، بنابراین بعد از یک دوره بی‌ثباتی در سازمان برنامه یعنی دقیقا بعد از عزل ابوالحسن ابتهاج از سازمان برنامه و بودجه از 1337 این وضعیت آغاز می‌شود.

بعد از او، شخصی به نام احمد آرامش آمد که یکی از مرموزترین روسای سازمان برنامه در تاریخ معاصر ایران بود. او به جهت آنکه یکی از مخالفان شاه بود به نحو مرموزی در یک حمله مسلحانه در پارک لاله تهران کشته شد. پس از او بود که صفی اصفیا عهده‌دار سازمان برنامه شد. او تکنوکرات‌ترین و طولانی‌مدت‌ترین رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور بود.

 

در این دوره سازمان باثبات‌ترین دوره را هم تجربه می‌کند، چون صفی اصفیا کاملا خود را در شاه ذوب می‌کند و هیچ‌گونه نظر سیاسی یا سمت‌گیری نظری نسبت به برنامه شاه نشان نمی‌دهد که شاه آن را بتواند به‌عنوان یک ایدئولوژی مخالف در نظر بگیرد و او را به مارکسیست بودن یا آمریکایی بودن نسبت دهد؛ بنابراین موفق شد که هفت سال رئیس سازمان برنامه بماند و ثانیا در تیرماه 1341 با جلب اعتماد از بانک ملی در دولت علم 200 میلیون تومان وام بگیرد و پایه اقتصاد را به حرکت درآورد؛ بنابراین شما در هیچ‌کدام از این دوره‌های اقتصادی نمی‌توانید تقسیم‌بندی دولتی کنید.

در اسفند 1340 در دولت امینی شاه برای اولین و آخرین‌بار به ستاد سازمان برنامه در میدان بهارستان می‌رود. در این بازدید لایحه یا پیش‌نویس برنامه را به اطلاع شاه می‌رسانند. شاه بعد از دریافت برنامه به تندی با آن‌ها برخورد می‌کند.

 

شرح این دیدار می‌گوید که اولا من اصلاحات ارضی را قبول ندارم و دوم اینکه این موضوع اصلاحات ارضی را کلا از برنامه و بودجه بیرون بیاورید. درحالی‌که شاکله و مغز برنامه سوم همین اصلاحات ارضی بود. ثانیا او با کاهش هزینه‌های نظامی به‌شدت مخالفت می‌کند و سرانجام این مسائل در تیرماه 1341 به سرنگونی و عزل دولت امینی منجر می‌شود، بنابراین برنامه وقتی از سال 1341 آغاز می‌شود تماما تحت کنترل شاه بود.

 

آن برنامه در هیچ دولتی طراحی نشد بلکه از سوی سازمان برنامه تدوین شد و شاه مجددا در دی‌ماه 1341 این برنامه را به‌عنوان انقلاب شاه و ملت اعلام و برنامه اصلاحات ارضی را به‌عنوان قلب برنامه وارد کرد و دائما از روی بی‌اعتمادی که به کارشناسان سازمان برنامه داشت آن‌ها را هم مسلوب‌الاختیار می‌کرد و هم دولت را در جریان کار تدوین برنامه قرار نمی‌داد.

مجید مجیدی در خاطرات خود می‌گوید: برنامه‌ریزی دو بال دارد، یکی بال هزینه‌ها و دیگر درآمد است. ما نه در بال هزینه‌ها می‌دانستیم که چه کاره هستیم و نه در بال درآمدها. یا هیچ اطلاعی از برنامه نفت نداشتیم. ما نمی‌دانستیم در حوزه نفت چه اتفاقاتی در شرف وقوع است.

 

از تولید، هزینه، فروش نفت در بازار جهانی هیچ‌کدام از آنان را ما در سازمان برنامه اطلاعی نداشتیم. شاه خود این‌ها را به تنهایی انجام‌می‌داد و ابلاغ می‌کرد. در مورد هزینه‌ها هم به‌ویژه هزینه‌های نظامی ما هیچ‌گونه تصوری از آن نداشتیم. به‌عنوان مثال ناگهان از دفتر نظامی شاه نامه‌ای آمد که مثلا پایگاه شکاری می‌خواهیم در چابهار احداث کنیم که میلیارد‌ها دلار هزینه ساخت آن بود.

 

بنابراین تدوین برنامه‌ها را متوجه دولت‌ها نمی‌دانید که در دوره خاصی نقش ویژه ایجاد کرده باشد؟
این مربوط به دوره خاصی نیست. یعنی نه در دولت هویدا که در دوره‌های قبل از آن هم چنین چیزی نبود که دولت یا سازمان برنامه عهده‌دار برنامه‌ها باشد. دست‌کم از روز‌هایی که ابتهاج از سازمان برنامه عزل شد هیچ دولتی درگیر مسائل اقتصادی نبود، چون برنامه‌ریزی‌ها را خود شاه مدیریت می‌کرد؛ بنابراین نرخ تورم در همه سال‌های دهه 40 کمتر از 10 درصد ثابت می‌ماند، گاهی در بعضی از سال‌ها نیم درصد، گاهی هشت‌دهم درصد به ثبت می‌رسد که طلایی‌ترین دوره تاریخ اقتصادی ایران را رقم می‌زند و این اصلا قابل تطابق با دولت هویدا نیست.

به چه دلیل؟
برای اینکه از اواخر دهه 40 و مشخصا از 1349 به بعد، نخستین نشانه‌های بروز تورم شکل می‌گیرد و از سال 1350 وارد فاز تورمی می‌شود که این همزمان با افزایش درآمد‌های نفتی و سهم نفت در اقتصاد ایران بود و از سال 1352 با افزایش شدید درآمد‌های نفتی و هفت و هشت برابر شدن آن و ورود تمام این درآمد‌های نفتی به اقتصاد ایران، حالت انفجاری به خودش می‌گیرد.

 

درحالی‌که در تمام دهه 1340 نرخ تورم کمتر از 10 درصد بود. ما در بعضی از سال‌ها مثل سال 1355 به تنهایی 25 درصد نرخ تورم داشتیم و البته هردو این‌ها در دولت هویدا اتفاق می‌افتد و هویدا کوچک‌ترین اشرافی نه در سیاست‌های تولید، نه در سیاست‌های مالی و نه در برنامه‌ریزی‌ها و نه روی هزینه‌ها و نه در تنظیم درآمد‌های نفتی در اقتصاد کشور نداشت و اجازه دخالت هم در این ماجرا به او داده نمی‌شد و حتی بهترین دوست خود - علینقی عالیخانی - را با وجود آن سوابق درخشان در سال 1348 کنار می‌زند.


منبع: تجارت فردا- شنبه 22 فروردین 1394