معجزه دم ‌اسب

ذنب الخیل یا دم اسب، طبیعت سرد و خشک دارد. گیاه و به ویژه افشره‌اش گیرنده و بسیار خشکاننده و در بند آمدن نزیف (خون دماغ) بسیار فعال است. در شفا دادن زخم و قرحه شگفت‌آور است.

دکتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای تخصصی فارماکوگنوزی؛ استاد دانشکده داروسازی دانشگاه تهران

نام فارسی: دم اسب

نام علمی: Equisetum arvense

نام عمومی: Horsetail

نام انگلیسی: Horsetail

نام عربی: ذَنَبَ‌‌الْخَیْل (Zanabalkhail)

نام فرانسوی: ‍Prele des champs

نام آلمانی: Schachtelhalm

نام خانواده: Equisetaceae (دم اسبیان)

گیاه‌شناسی دم ‌اسب

دم اسب گیاهی است چندساله به ارتفاع حداکثر 60 سانتی‌متر با ساقه‌های توخالی، بندبند و شیاردار.

این گیاه، بدون گل با ریزوم افقی یا زاویه‌دار می‌باشد که بر حسب منابع مختلف از 200 تا 540 میلیون سال پیش تاکنون می‌زیسته است.

از این گیاه فسیل‌های زیادی از دوران مختلف بر جای مانده است. ساقه‌های دم اسب به دو صورت زایا و نازا می‌باشند.

ساقه‌های زایا که در ابتدای فصل بهار می‌رویند، کوتاه‌تر از نوع نازا و دارای قطر بیشتری هستند. این ساقه‌ها اصولاً فاقد کلروفیل بوده و تقریباً قرمزرنگ (یا قرمز مایل به ارغوانی) می‌باشند.

ساقه‌های نازا در اردیبهشت و خردادماه ظاهر می‌شوند و به رنگ سبز و بدون انشعاب هستند.

در ساقه‌های نازا برگ‌های باریک و کوچک دور تا دور هر بند را احاطه کرده و به صورت غلاف کوچکی درمی‌آیند و از این محل شاخه‌های باریک و بندبند به طور کاملاً منظم از دور ساقه به خارج می‌رویند.

ساقه زایا بندبند بوده و اطراف هر بند را تعدادی برگ به صورت فراهم و به هم چسبیده (شبیه ساقه نازا) احاطه کرده است. در رأس ساقه نازا سنبله موله هاگ قرار گرفته است.

این سنبله که تقریبا بیضی‌شکل می‌باشد، از قطعات فلس‌مانند تشکیل شده و به صورت ردیف‌هایی منظم به هم فشرده شده‌اند.

هر قطعه فلس‌مانند با پایه‌ای به محور انتهای ساقه چسبیده و در سطح تحتانی آن هاگدان‌ها قرار گرفته‌ است. درون هاگدان‌ها دانه‌های کوچک هاگ قرار دارند.

هاگ‌ها پس از رسیدن کامل از یک شکاف عمودی که روی هاگدان ایجاد می‌شود، خارج می‌گردند.

قسمت مورد استفاده دم اسب ساقه‌های نازای آن است که در طول سال و هنگامی که ساقه‌ها رشد کامل کرده‌‌اند، جمع‌آوری و خشک می‌شوند.

این گیاه در بیشتر نقاط جنگلی و مرطوب ایران و جهان می‌روید.

تاریخچه دم ‌اسب

گیاه دم اسب بومی نیمکره شمالی و دارای قدمت چند میلیون ساله است.

گرچه در قدیم چند گیاه مشابه با آن را از یک خانواده می‌دانستند (از جمه گیاه افدرا)، ولی امروزه این اشتباهات تصحیح شده است.

در قرون وسطی از دم اسب برای بند آوردن خونریزی‌‌ها استفاده می‌کردند.

در حدود قرن نوزدهم استفاده‌های درمانی از این گیاه به حداقل رسید؛ ولی بهره‌گیری از آن مجدداً رو به افزایش نهاد و در حال حاضر از گیاهان دارویی مهم و پرمصرف به شمار می‌آید.

ترکیبات مهم دم ‌اسب

یکی از مهم‌ترین ترکیبات دم اسب، اسید سیلیسیک و سیلیکات‌ها است.

میزان این مواد در گیاه تازه به طور متوسط 10 درصد و در گیاه خشک بین حدود 5 تا 8 درصد می‌باشد.

همین مواد در خاکستر گیاه تا حدود 70 درصد وزنی را تشکیل می‌دهند. همچنین اسیدهای اگزالیک، مالیک و آکونی تیک در آن گزارش شده است.

از دیگر مواد، ترکیبات فنلی، آلکالوئیدی، از جمله آکی‌سیتین و ترکیب گوگردداری به نام دی‌متیل سولفون می‌باشد. پتاسیم، سلنیوم و کلسیم نیز از املاح معدنی مهم این گیاه است.

داروشناختی و اثرات مهم دم ‌اسب

دم اسب ادرارآور، بندآورنده خونریزی‌ها، استحکام‌دهنده مفاصل، تاندون و استخوان‌ها، برطرف‌کننده مشکلات کلیه و مثانه، رفع مشکل آب آوردن انساج، کاهش تورم پروستات و به صورت موضعی درمان‌کننده سرمازدگی و زخم‌هاست.

سیلیس دارای خاصیت تحریک موضعی است و احتمالاً روی متابولیسم پوست، مفاصل، تاندون‌ها و استخوان‌ها عمل می‌کند؛ به همین دلیل در شکستگی‌ها، بیماری‌های روماتیسمی، اختلالات موضعی عروق محیطی، سرمازدگی و تورم بعد از ترومبوز مفید می‌باشد.

برای این منظور می‌توان از حمام سیلیس (با اضافه کردن این عصاره به آب حمام) استفاده کرد و یا از کمپرس عصاره دم اسب به صورت موضعی استفاده نمود.

این عمل برای تسکین دردهای آرتروز و ورم مفاصل مفید است.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد سیلیس کلوئیدی موجود در عصاره دم اسب تأثیر قابل توجهی در افزایش خاصیت ارتجاعی و کشش پوست و مو دارد و موجب التهاب و خارش پوست سر می‌شود.

همچنین به نظر می‌رسد املاح فراوان و ویتامین‌های دیگر عصاره دم اسب مواد ضروری فولیکول‌ها را تأمین و موجب تقویت مو گردد.

جوشانده آن به صورت غرغره برای رفع درد گلو، به صورت کمپرس جهت بهبود ضرب‌دیدگی، زخم یا خارش و به صورت استنشاقی (بالا کشیدن از طریق بینی) باعث بند آمدن خونریزی بینی می‌شود.

طریقه و میزان مصرف دم ‌اسب

جوشانده: 30 تا 50 گرم آن را در 500 میلی‌لیتر آب ریخته و حدود نیم ساعت بجوشانید؛ سپس آن را صاف کرده و روزانه در سه نوبت میل کنید.

پودر: قبل از غذا هر بار (تا چهار بار در شبانه‌روز) نیم تا یک گرم از آن را می‌توان برای بندآوردن خونریزی‌ها و تأمین مواد معدنی بدن استفاده کرد.

لوسیون یا کمپرس: یک کیلوگرم گیاه را در یک لیتر آب ریخته به مدت 20 تا 30 دقیقه جوشانده، سپس صاف کنید و به صورت لوسیون یا با پارچه‌های پنبه‌ای به صورت کمپرس استفاده نمایید.

تنتور: روزانه 2 تا 4 میلی لیتر به صورت خوراکی میل شود.

کپسول: تا روزی 3 عدد استفاده گردد.

عوارض جانبی: مصرف مقدار زیاد آن ممکن است ایجاد ناراحتی‌های معده و دستگاه هاضمه و اسهال کند.

آلکالوئید اکی‌سیتین آن می‌تواند باعث تخریب ویتامین B1 (تیامین) شود که در این صورت باید به مقدار لازم ویتامین B1 مصرف کرد.

موارد عدم مصرف: به صورت خوراکی بهتر است در کودکان و زنان حامله مصرف نشود.

احتیاط: با توجه به اینکه دم اسب حاوی مقدار نسبتاً زیادی سلنیوم می‌باشد، باید در مصرف آن احتیاط و حد خوراکی و دارویی آن را رعایت نمود.

ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به دم‌اسب چنین گفته است

ذنب الخیل یا دم اسب، طبیعت سرد و خشک دارد. گیاه و به ویژه افشره‌اش گیرنده و بسیار خشکاننده و در بند آمدن نزیف (خون دماغ) بسیار فعال است.

در شفا دادن زخم و قرحه شگفت‌آور است و اگر در زخم عصبی هم باشد، آن را نیز شفا دهد.

ضماد و یا مالیدنی‌اش گسستگی و سطح‌های ماهیچه را دوا کند و در علاج بادکردگی روده مفید است.

در علاج ورم معده، کبد و استسقا (آب آوردن انساج) مفید می‌باشد.

در کتاب مخزن‌الادویه راجع به دم‌اسب چنین آمده است

طبیعت گیاه سرد و خشک است.

قابض و بندآورنده خون دماغ می‌باشد و جهت سرفه مزمن و امراض سینه، استسقا و ورم حار جگر و اقسام اسهالات حاره، هنگامی که تب نباشد، زخم امعا و جراحت (زخم) مثانه و نوشیدن آن جهت فتق و نوشیدن و ضماد آن جهت بهبود زخم‌های بزرگ و آسیب دیدن عصب‌ها و ورم مقعد و ورم‌های اعضا مفید است.