احکام طبیعت و محیط زیست

طبیعت و محیط زیست عنصری تجلی بخش برای بقاء ما انسان ها و وسیله تفکر در دستگاه خلقت می باشد. این نعمت خدادادی در اختیار ما قرار گرفته تا سلامت فیزیکی و روانی خود را ارتقا دهیم، و زمانی را در محیط های طبیعی بگذرانیم. از نظر هر عقل خرداندیش و جستجو گر، حفظ این چرخه وظیفه وجدانی و حتی شرعی می باشد، که در کنار استفاده از مزایا و خواص این عنصر در حفظ و ارتقاء آن تلاش کنیم.

اسلام در خصوص اهمیت و ضرورت ماندگاری طبیعت و محیط زیست توجه ویژه نموده، که در اینجا به بخشی از آن می پردازیم؛

قرآن کریم می فرماید: «و از آسمان آبی فرو فرستادیم و در آن «زمین» از هر نوع (گیاه) نیکویی رویاندیم.»[1] و همچنین در جای دیگر این کتاب آسمانی آمده است «و برای شما از آسمان آبی فروفرستادیم و به وسیلة آن، باغ های سرور انگیز رویاندیم.»[2]

پیامبر عظیم الشأن اسلام می فرماید: هر مسلمانی که درختی بنشاند یا دانه ای بکارد و انسان یا پرنده یا چارپایی از آن بخورد، برای او صدقه محسوب می شود.

همچنین می فرماید: هرکس درختی بکارد، و در نگهداری آن بکوشد تا میوه دهد، در برابر هر چه از آن میوه به دست آید، پاداشی نزد خدا خواهد داشت. [3]

امام علی (ع) در خطبه ای که در آن از خدا طلب باران می کند. چنین می فرماید: خدایا رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گیاهان خوش منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما بازگرداند.[4]

امیر مؤمنان، علاوه بر طلب باران از درگاه خالق یکتا، در این خطبه نظام طبیعت و دگرگونی نباتات را اینگونه معرفی می کنند که بعد از مردن با نمایان شدن فصل رویش کالبدی دوباره، به روح زندگی طراوت می بخشد.

در روایتی دیگر امام صادق (ع) اشاره به مواهب عظیم طبیعت پرداخته اند و می فرماید: شادابی در ده چیز است: پیاده روی، (اسب) سواری، آب تنی (شنا)، و نگاه کردن به سبزه و... .[5]

در ادامه، احکام و مسائل فقهی در خصوص نگهداری از این موهبت الهی را بیان می کنیم:

ثواب کاشتن گل و گیاه در منزل یا مکان های عمومی

سوال:

آیا کاشتن درخت و گیاه در منزل یا مکان‌های عمومی دارای ثواب خاصی است؟

جواب:
به‌طورکلی درخت کاشتن از نظر اسلام ثواب دارد. کاشتن گیاه هم به این معنا که یا فضا را سبز می‌کند یا هوا را تصفیه می‌کند یا گیاهانی است که ثمر می‌دهد، آن هم خوب است.

اما احکام ثانویه‌ای هم هست که باید مراعات شود. آیا در هر جایی خوب است درخت بکاریم؟ اگر مکان عمومی بود، یا منزل خودمان بود چگونه است؟ بنابراین درست است که اصل درختکاری و کاشتن گیاه خوب است اما حکم ثانویه هم در اینجا مطرح است. اولاً باید در ملک خودمان باشد. در جاهای عمومی بدون اجازه نمی‌‌شود درخت کاشت. در ملک دیگران هم مجاز نیستیم که درخت بکاریم. حتی ممکن است نوعی از درخت کاشتن در ملک شخصی هم اشکال داشته باشد؛ مثلاً فردی باغچه‌ای درست کرده، اما چون درست نساخته، این باغچه به ساختمان همسایه نم می‌دهد. این کار آزار به همسایه است. او نمی‌تواند به بهانه‌ی اینکه گفته‌اند درختکاری کنید تا هوا تصفیه شود، فضا سبز شود، شهر سرسبز باشد، به همسایه‌اش آزار برساند.

نهی دیگران از لطمه زدن به محیط زیست

سوال:

اگر کسی را از ریختن زباله در فضای عمومی و لطمه‌زدن به محیط زیست نهی کنیم مصداق نهی از منکر پیدا می‌کند؟

جواب:
اگر ما معنای منکر را بدانیم، می‌فهمیم که آیا این کار نهی از منکر هست یا خیر؛ منکر از نظر فقهی هر کار ناپسندی است؛ حالا ممکن است مکروه باشد یا حرام. نهی دیگران از حرام واجب است و نهی از کار مکروه مستحب است. بنابراین اگر نگوییم که ریختن زباله در این مکان‌ها حرام هست - که در بعضی از موارد واقعاً ریختن زباله و لطمه‌زدن به محیط زیست حرام هست – نهی کردن دیگران از این کار هم مصداق نهی از منکر مستحب یا واجب است. ما باید جلوگیری کنیم از لطمه‌زدن به محیط زیست.

حکم شکستن شاخه‌ درختان

سوال:

شکستن شاخه‌ی درختان چه حکمی دارد؟

جواب:
بی‌جهت نباید شاخه‌ی درختان را شکست. اگر این درخت متعلق به مردم یا مثلاً اموال بیت‌المال است، این کار حرام است. اگر هم باغ شخصی ما است، گاهی اوقات شکستن یک شاخه‌ی درخت، اسراف یا ازبین‌بردن بی‌جهت اموال است.

اما یک‌وقت است که شما درخت را هرس می‌کنید که آن هم کار اهل فن است برای اینکه درخت میوه‌ی بیشتری دهد، این اشکال ندارد.

سنت چمن گره‌زدن در روز طبیعت

سوال:

تکلیف ما درباره‌ی آداب چمن گره‌زدن در روز طبیعت چیست؟

جواب:
اصل این مسئله مبنایی ندارد و از نظر دینی هم تأیید نشده است و اثر و فایده‌ای هم برای آن غرضی که افراد چمن را گره می‌زنند ندارد.

علاوه بر این اگر چمن متعلق به فضاهای عمومی باشد گاهی اصلاً این کار جایز نیست که وارد بشوید و اگر زمین کاشته‌شده‌ی مردم هست، نباید وارد آن بشوید و اگر صاحب زمین راضی نباشد مرتکب حرام شده‌اید. خسارتی هم اگر وارد بشود باید جبران کنید.

حکم زخمی کردن تنه درختان

سوال:

من چندین سال پیش با جسم تیزی بر روی درختی نوشته‌ای را حک کرده‌ام؛ الان باید چکار کنم؟

جواب:

اگر آن درخت ملک شخصی فردی بوده و به‌هرحال شما تصرفی در ملک او کرده‌اید که ضرر به آن وارد شده، باید صاحب آن را راضی کنید. اگر آن درخت جزو اموال عمومی و بیت‌المال بوده و خسارت دیده است، به مقدار خسارتش باید به بیت‌المال برگردانید.

اما اگر نه، خسارتی وارد نشده است و می‌دانید هم که صاحبش راضی بوده است، خب این ضمان ندارد. اما اگر خسارتی وارد نشده، در عین حال تصرف شده است در درخت متعلق به دیگری و صاحب درخت راضی نبوده که روی درخت او با چاقو یادگاری بنویسند، باید رضایت صاحب درخت جلب شود.

ریختن زباله در طلبعت

سوال:

آیا ریختن پوست میوه و زباله‌های تجزیه‌شدنی در کوه و دشت و طبیعت اشکال شرعی دارد؟

جواب:

اگر این کار لطمه به اراضی، به طبیعت، به محیط زیست یا به سلامت مردم بزند حرام است. امروز گاهی یک کار اشتباه ضررش به کل جامعه‌ی اسلامی وارد می‌شود. بعضی از رفتارهای ما دیگر عمل شخصی محسوب نمی‌شود؛ ما می‌خواهیم یک کشوری را به‌گونه‌ای بسازیم که برای دیگران الگو باشد، بنابراین یک‌سری رفتارهای ما لطمه‌های عمومی مهمی دارد. حالا ممکن است زباله‌ی کوچکی باشد که از نظر حکم شرعی هم نمی‌توانیم بگوییم که حرام است؛ اما همان‌ها هم باز مراعاتش خوب است و پرهیز از این کارها پسندیده است.

راه رفتن بر روی چمن های اماکن عمومی

سوال:

راه رفتن بر روی چمن‌های خیابان‌ها و ادارات که برای آنها هزینه می‌شود با توجه به اینکه پس از مدتی که بر روی آنها راه رفته شود از بین می‌روند و فضای سبز چهره‌ی زشتی پیدا می‌کند چه حکمی دارد؟

جواب:
به‌طورکلی آسیب زدن و از بین‌بردن زمین کاشته‌شده، حالا چه محصولات گیاهی خوردنی در آن باشد، چه گیاهان زینتی، چه آن گیاهان کم باشد یا زیاد، چه در ملک شخصی دیگران باشد یا متعلق به املاک عمومی باشد مثل فضای سبز وسط خیابان‌ها یا بوستان‌ها حرام است.

حالا ممکن است برخی بگویند چرا حفاظی برای این فضا نگذاشته‌اند؟ خب نگذاشته باشند؛ برای آنها که واجب نیست حفاظ بگذارند. ما باید بدانیم که ضرر رساندن به اموال دیگران جایز نیست.

برخورد با حیوانات و پرندگان هنگام رانندگی

سوال:

در هنگام رانندگی در جاده‌ها وظیفه‌ی راننده‌ای که به حیوانات وحشی یا به پرندگان برخورد کرده و موجب مرگ آنها شده است چیست؟

جواب:
اگر آن حیوان متعلق به اشخاص یا جزو اموال عمومی مثلاً در یک منطقه‌ی محفاظت‌شده هست، خب باید این زیان جبران شود و راننده ضامن است. اما اگر تصادف در بیابان آزادی بوده که یک جانوری رد می‌شده و این خودرو هم به آن برخورد کرده و آن حیوان آسیب دیده و ازبین‌رفته است، در اینجا چون که عمداً این تصادف روی نداده است، راننده گناهی مرتکب نشده و ضامن هم نیست.

چیدن گل و گیاه برای تزیین مجالس

سوال:

چیدن گل‌ها و گیاهان برای تزیین مجالس چه حکمی دارد؟

جواب:
اصل این کار اشکال ندارد؛ البته در صورتی که اولاً منع قانونی وجود نداشته باشد و ثانیاً گل متعلق به ملک خودمان را بچینیم یا با اجازه‌ی صاحب ملک دیگری باشد.

کندن شاخه گل و گیاه اماکن عمومی برای کاشتن در منزل

سوال:

آیا کندن شاخه‌ای کوچک از درخت یا گیاهی که در پارک یا فضای عمومی وجود دارد برای کاشتن در منزل یا جای دیگر اشکال شرعی دارد؟

جواب:

بله؛ اگر منع قانونی دارد اشکال دارد؛ اگر هم نمی‌دانید که منع قانونی دارد یا خیر، باز هم نمی‌توانید ببرید و در جای دیگری قلمه بزنید. اما اگر منع قانونی نداشته باشد اشکالی ندارد. البته معمولاً این کارها اجازه می‌خواهد.

آزار و اذیت حیوانات به قصد تفریح

سوال:

آزار و اذیت حیوانات به قصد تفریح یا شکار چه حکمی دارد؟

جواب:
آزار رساندن به حیواناتی که آزار نمی‌رسانند جایز نیست. لذا اگر حیوان آزاردهنده نیست، برای تفریح و شکار نباید او را اذیت کرد؛ حالا اگر کسی حیوانات حلال‌گوشتی که شکار آنها ممنوع نیست را شکار کرد و گوشتش را استفاده نمود اشکالی ندارد.[6]