چالش بر سر دخالت «نفتی ها» در آبگیری هورالعظیم، دوباره بالا گرفته است. دوستداران محیط زیست، شرکت های نفتی فعال در تالاب مرزی هورالعظیم، در خوزستان را مانع آبگیری این تالاب در سیلاب اخیر رودخانه کرخه می دانند. مسئولان اما این ادعا را رد می کنند. آخرین بار سه سال پیش و در جریان سیل رودخانه کرخه بود که فعالان محیط زیست، معصومه ابتکار رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست را متهم کردند که از آبگیری هورالعظیم آمار نادرست می دهد؛ اتهامی که ابتکار با تکیه بر تصاویر ماهواره ای از هور رد کرد.
اگر چه سیلاب جان دوباره به هورالعظیم داده است. اما فعالان محیط زیست دوباره با انتشار ویدیوهایی از هورالعظیم می گویند که بخش های وسیعی از آن هنوز خشک است. آنها لوله ها و تاسیسات نفتی را به تصویر می کشند که در اطراف آن آبی به چشم نمی خورد و کاملا بیابانی است. انتقاد آنها متوجه مسئولانی است که سیلاب کرخه را راهی مزارع مردم در هویزه و دشت آزادگان کردند، اما از پس شرکت های نفتی برنیامدند تا این قسمت از تالاب را آبگیری کنند.
ناصر عبیات فعال محیط زیست می گوید: این تصاویر مربوط به روستای «ظهیریه»، در نزدیکی حوضچه های 4 و 5 هورالعظیم قرار دارد و در این محل مساحت قسمت های خشک تالاب، بسیار زیاد است.
وی می افزاید: تاسیسات شرکت نفتی آزادگان جنوبی در این منطقه قرار دارد و برای جلوگیری از آسیب به آنهاست که اینجا خشک مانده است؛ این تاسیسات نفتی محصول قراردادهای گذشته با چینی هاست که برای اکتشاف و استخراج نفت، هورالعظیم را خشک کرده و به یکی از کانون های گرد و غبار تبدیل کردند.
به اعتقاد وی با وجود آب زیادی که در نتیجه سیلاب کرخه به هورالعظیم وارد شده، قسمت های زیادی از حوضچه های 4 و 5 ،آبگیری نشده که دلیل آن ممانعت شرکت های نفتی از آبگیری این محل ها برای جلوگیری از آسیب رسیدن به تاسیسات نفتی است.
عبیات از جاده سازی ها در درون هور نیز انتقاد می کند و می گوید: در هیچ جای دنیا تالاب که یک زیستگاه باارزش است را با جاده های عریض به پنج حوضچه (مخزن) تبدیل نمی کنند.
این فعال محیط زیست همچنین تصریح می کند: ما نقشه فعلی و مصوب هورالعظیم را قبول نداریم، این نقشه قسمت های زیادی که به صورت تاریخی جزو هور بوده، را به حساب نیاورده است، به طور نمونه اراضی شمال تالاب که اکنون به پایانه چذابه تبدیل شده و روستاهای المحیره، مچریه، کسر، سیدیه، چذابه، شط العبیاوی و خرابه همچنین در جنوب تا روستاهای لولیه، شمشیه تا طلائیه و بعد از آن جزئی از هورالعظیم به شمار می آیند که اکنون در نقشه نیستند.
*هور، سد، نفت
هورالعظیم، بازمانده تالاب های بین النهرین و یکی از بزرگ ترین تالاب های خوزستان، در جنوب غربی کشور است که یک سوم آن در ایران و دو سوم آن در عراق قرار دارد. هورالعظیم در ایران 125 هزار هکتار وسعت دارد. چذابه در شمال، طلائیه در جنوب، جاده باکری در شرق و دایک مرزی در غرب، تالاب را محصور کرده اند.
جاده های اصلی نظامی که در زمان جنگ و بعد از آن ساخته شدند هورالعظیم را به پنج حوضچه (مخزن) تقسیم کرده اند. جاده امام رضا؛ جاده شط علی؛ جاده همت و جاده سیدالشهدا مرز بین این حوضچه ها هستند.
بعد از ساختن سد کرخه در ایران و انحراف رود دجله در عراق که منجر به خشکی بخش های وسیعی از تالاب و اخطار برنامه محیط زیست سازمان ملل به این دو کشور شده بود، ضربه دیگری در سال 87 بر پیکره هور وارد شد. با واگذاری هشت هزار هکتار از اراضی تالابی، پای وزارت نفت به هورالعظیم باز شد. خشکاندن بخش های عظیمی از هور، آلودگی، آتش زدن نیزارها، تخلیه پسماند و جاده سازی، ارمغان نفت برای هورالعظیم بوده است.
رهاسازی آب در بخش های خشک تالاب، در یک دهه گذشته همیشه یکی از مطالبات فعالان محیط زیست بود که با مخالفت نفتی ها محقق نمی شد. تا اینکه در سال 94 استاندار وقت به تخلفات گسترده زیست محیطی شرکت های نفتی ورود کرد. بعد از آن بود با آمدن سیلاب سال 95 رودخانه کرخه، تعدادی از کالورت های (زیرآبگذرهای) جاده ها بازگشایی شد تا آب در هور پخش شود.
تابستان گذشته بازهم هورالعظیم سهمی از آب نداشت، به طوری که بیش از چهار ماه در آتش سوخت و دودش به چشم خوزستانی ها رفت. از زمستان پارسال اما با سیلابی شدن کرخه، هورالعظیم به روزهای طلایی خود نزدیک شده است. وزیر نیرو گفته است بیش از 90 درصد هورالعظیم اکنون آبگیری شده است. مساله ای که واکنش فعالان محیط زیست را به دنبال داشته است.
*بلندی های هور
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با بیان اینکه هم اکنون بخش عمده هورالعظیم آبگیری شده، می گوید: در حال حاضر هورالعظیم به طور متوسط بیش از 85 درصد آب دارد؛ در حوضچه های یک و 2 و 3 هورالعظیم 95 تا 100 درصد، حوضچه شماره 4 در حدود 80 درصد و حوضچه شماره 5 نیز در حدود 50 تا 60 درصد آب وجود دارد.
احمدرضا لاهیجان زاده ممانعت شرکت نفت از آبگیری هورالعظیم را رد می کند و می گوید: قسمت های خشک تالاب در حوضچه شماره 5، مناطقی است که به دلیل شرایط هور از جمله مرتفع بودن و داشتن شیب معکوس تا کنون امکان آبگیری نداشته و با افزایش ورودی به تالاب این بخش ها نیز آبدار می شود.
وی که با حفظ سمت، اکنون معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور است، می افزاید: آبگیری نشدن بخش هایی از تالاب به شرکت های نفتی ارتباطی ندارد و با وارد شدن سیلاب های کرخه، در حال حاضر بسیاری از تاسیسات نفتی، مجبور شده اند که در زیر و یا در محاصره آب قرار گیرند.
لاهیجان زاده با اشاره به ایجاد شکاف 100 متری در جاده سیدالشهدا (حائل حوضچه های 4 و 5) در روز گذشته، اظهار امیدواری می کند: با افزایش سیلاب ورودی، بخش های خشک حوضچه شماره 5 نیز به خوبی آبگیری شود.
وی توضیح می دهد: حوضچه شماره 5 تالاب به عنوان زون حفاظت تالاب می تواند نقش داشته باشد اما شرایط آبگیری آن مانند حوضچه های 1 و 2 و 3 نیست، این بخش در دهه های گذشته نیز کمتر آبگیری شده به طوری که در 40 سال اخیر تنها در سیلاب های سال 1354 و 1373 آبدار شده است، با این حال این منطقه جزئی از نقشه هور است.
لاهیجان زاده هدف محیط زیست را آبرسانی به همه تالاب عنوان می کند و می افزاید: از زمان آغاز سیلاب در سه ماه گذشته تلاش شده است موانع آبگیری حوضچه ها تا حد امکان برداشته شود، که بازگشایی جاده های حائل بین حوضچه ها به ویژه ایجاد بیش از 20 شکاف (به طول 100 متر) در جاده شهید باکری از آن نمونه بوده است.
وی همچنین نسبت به لوله های نفتی در بستر هورالعظیم هشدار می دهد و می گوید: نگرانی از نشت لوله های میادین نفتی آزادگان شمالی و جنوبی و یاران همیشه وجود دارد و باید تمهیداتی برای آن اندیشیده شود.
*تالاب و سیلاب
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان در ادامه تاکید می کند: یکپارچه سازی بخش ایرانی هورالعظیم ضروری است و این کار باید بعد از مطالعه انجام شود.
وی هورالعظیم را در کنترل سیلاب کرخه بسیار موثر می داند و می گوید: تعدیل سیلاب یکی از ارزش های تالاب ها به شمار می آید، امسال از نظر آبی برای خوزستان یک سال استثنایی بوده که همه حوضه های آبی به صورت همزمان رکورد آورد خود را ثبت کرده اند و این مساله شرایط را دشوار کرده است.
لاهیجان زاده آبگیری نشدن بخشی از حوضچه شماره 5 تالاب را در سیلاب در شهرهای پایین دست کرخه بی تاثیر می داند و می افزاید: به دلیل یکپارچه نبودن تالاب، زمان ورود آب به حوضچه شماره یک و حرکت آن به سمت حوضچه های 2 تا 5 طولانی است بنابراین برای کاهش فشار از روی خروجی کرخه به هورالعظیم، علاوه بر گشودن دریچه های دایک مرزی به سمت بخش عراقی هور، از یک هفته پیش قسمت هایی از دایک در محدوده حوضچه شماره یک توسط فرمانداری دشت آزادگان شکسته شده است.
*لجاجت نفت
مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان با اشاره به بازدید دیروز خود از هورالعظیم می گوید: 80 تا 85 درصد هورالعظیم بخش ایرانی در حال حاضر آبدار است و در حال حاضر در حدود 390 مترمکعب درثانیه آب وارد تالاب می شود، بخش عراقی نیز پر آب شده است؛ اما بخش های کمی از حوضچه های شماره 4 و 5 در بخش ایرانی هنوز آبگیری نشده است.
سید ابراهیم حسینی می افزاید: عمده اراضی خشک تالاب مربوط به حوضچه شماره 5 است؛ یکی از علت های آن مرتفع بودن بعضی قسمت هاست که با افزایش ورودی آب به تالاب آبگیری می شود، همچنین بخش های دیگری وجود دارد که به دلیل ممانعت شرکت نفت هنوز آبگیری نشده است.
به گفته وی در حوضچه های 3 و 4 نیز قسمت های اندکی به دلیل فعالیت های نفتی هنوز آبدار نشده است، البته در حوضچه شماره یک، شرکت نفتی اروندان و در حوضچه شماره 2 ، شرکت آزادگان تاسیساتی دارند که با آبگیری این حوضچه در میان آب قرار گرفته اند و مشکلی ندارند.
وی با بیان اینکه شرکت های نفتی برای جلوگیری از آبگیری اطراف تاسیسات نفتی اقدام به خاکریزی یا مسدود کردن دهانه های کالورت ها (زیرآبگذرها) می کند، می گوید: در سال های گذشته تلاش های زیادی برای آبگیری محدوده میادین نفتی شده و از سال 94 حداقل سه چهار بار آن را مطرح کردیم اما موافقت نکرده اند.
حسینی تصریح می کند: در حوضچه شماره 5 شرکت نفت باید از ابتدا ارتفاع تاسیسات را به گونه ای می ساخت که مناسب محیط تالابی باشد و اکنون دشوار است، اگر چه این شرکت ها در حال توسعه تاسیسات هستند و توانایی مالی لازم را برای اصلاحات دارند.
وی همچنین تصریح می کند: بخش های خشک تالاب مساحت اندکی را به خود اختصاص داده و عدم آبگیری آنها در سیلاب ورودی به شهرهای پایین دست کرخه تاثیری ندارد، البته از سه ماه پیش که شرایط رودخانه سیلابی است، آب زیادی وارد هورالعظیم شده که نقش بسزایی در کنترل سیلاب داشته است.
حسینی تاکید کرد: اکنون جاده های حائل بین حوضچه های هورالعظیم بازگشایی و بخش اعظم ظرفیت هورالعظیم پرآب شده و در هر جایی که نیاز باشد، نیز جاده ها شکافته می شود.
*اجاره نشین ها
اگر چه بسیاری از ارزش های تالاب ها هنوز ناشناخته مانده، اما مطالعات اقتصادی تالاب ها نشانگر آن است که یک تالاب حدود10 برابر جنگل ها و200 برابر زمین های زراعی ارزش اقتصادی دارد. مهمترین آنها تعدیل آب و هوا، کنترل سیل و جلوگیری از گرد و غبار است.
مطالعات ارزشگذاری اقتصادی تالاب هورالعظیم که توسط امیرحسین منتظرحجت عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال 1392 انجام شده نیز نشان می دهد: ارزش اقتصادی و منافع سالانه هورالعظیم 748 میلیون دلار و ارزش آن به عنوان یک سرمایه زیست محیطی 173 میلیارد دلار است.
این مطالعه، ارزش هر هکتار از این تالاب را 2 میلیون دلار و اجاره سالانه هر هکتار آن هشت هزار و 500 دلار برآورد و اعلام کرده شرکت نفت برای فعالیت در تالاب باید اجاره پرداخت کند.
همچنین طبق این مطالعه، هورالعظیم بدون هیچ هزینه یا سرمایه گذاری، سهم 1.9 درصدی در تولید ناخالص خوزستان دارد که در مقایسه با اعتبار و تسهیلاتی که برای صنایع یا آبزی پروری هزینه می شود بسیار حائز اهمیت است.
حالا که رودخانه کرخه طغیان کرده و سیلاب به سمت شهرهای نفتی هویزه و دشت آزادگان و هورالعظیم در جریان است، وزیر نفت نامه ای به شرکت های تحت مدیریتش نوشته است. زنگنه در این نامه که 2 روز پیش منتشر شد، بر حفاظت از تاسیسات صنعت نفت در برابر سیل و کمک به سیل زدگان تاکید کرده و گفته است: خوزستان قلب تپنده صنعت نفت است و هر گزندی به خوزستان، زخمی بر پیکره صنعت نفت خواهد بود.
آیا سیلاب کرخه، زخمی گزنده بر پیکره صنعت نفت است؟
گزارش از نادره وائلی زاده
9754/6064
