مهدی زارع استاد و عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در پاسخ به سوال خبرنگار مبنی بر اینکه آیا سدسازی موجب کنترل سیلاب می‌شود و یا خود مخرب است و موجب سیلابی شدن منطقه می‌شود؟، اظهار داشت: سد، یک دست‌ساخته بشر است که برای مدیریت منابع آب احداث می‌شود، البته همواره جزو وظایف و فایده‌های سدسازان، موضوع کنترل سیلاب مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: در استان گلستان، احداث سد وشمگیر که سال 1349 بهره‌برداری از آن آغازشده موجب شده تا مردم در طی نیم قرن گذشته در پائین دست محور سد به حریم رودخانه نزدیک‌تر شوند چراکه دشت سیلابی در بعد از احداث سد از فرم طبیعی خود پیروی نکرده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی افزود: البته یکی از فایده‌های احداث سد (که کار اصلی آن مدیریت منابع آب است) همواره «کنترل سیلاب» ذکر می‌شود، ولی نباید از نظر دور داشت که اولاً با احداث سد، مردم بیشتری در پائین دست به فعالیت (کشاورزی و دام‌پروری و …) و احداث ساختمان و تفریحگاه و… می‌پردازند و از سوی دیگر هنگامی که بارش های شدید رخ دهد و یا دریچه‌های سد گشوده شود، آنگاه می‌توان انتظار داشت که مستحدثات بیشتری در پائین دست محور سد، با سیل حاصله تخریب شود.
آیا مدیریت بحران به صورت منظم و سازماندهی‌شده در سیل های فروردین 98 در ایران اتفاق افتاد؟
زارع: برای مدیریت بحران نیاز به وجود تیم مدیریت بحران داریم که از افراد هم دل و هم نظر و با سطح در متقابل بالا با هم و زیر نظر یک فرمانده واحد کار کنند، این تیم که من آن را به‌صورت یک واژه ترکیبی کوتاه شده "تیمران" نامیده‌ام، باید بتواند بحران را تشخیص داده و اعلام به موقع کند؛ مرحله بعد برنامه‌ریزی راهبردی است، چشم‌اندازی برای تیم در این برنامه راهبردی باید تعریف شود و تیم دارای ماموریتی مهم شود برای رسیدن به آن چشم‌انداز.
وی بیان کرد: این کار را بر پایه برنامه کاری مشخصی انجام می‌دهد، اینها مربوط قبل از وقوع حادثه است، بعدازآن باید پاسخ علمی و حساب‌شده به بحران نشان دهیم، این پاسخ که شامل مجموعه‌ای از کارهاست از طریق تیمران هدایت‌شده و به صورت هماهنگ انجام می‌شود، در تیمران از یک فرمانداری واحد دستور می‌گیریم، که وظیفه‌اش هدایت و کنترل تیمران است ضمناً اعضای تیم به یک‌زبان و بر پایه یک ذهنیت مشترک و شبیه به هم صحبت می‌کنند، اتفاقی که در کشور ما در فروردین 98 رخ نداد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی با اشاره به اظهارات رضا اردکانیان وزیر نیرو که گفته بودند: که این سیل علاوه بر اینکه بسیاری از تالاب‌های ما را پرآب کرد، و مخازن سدهای ما را تا حدود 80% پر کرد، برای ما سیل 2.5 میلیارد دلار سود هم داشته، تصریح کرد: همین موضوع نشان می‌دهد که آقای اردکانیان با فردی که در اورژانس کشور است و یا یک مسئول دیگر در هلال احمر یا سپاه، ارتش و نیروی انتظامی از نظر نوع نگاه به بحران هم نظر نیست و با یک ادبیات حرف نمی‌زنند.
زارع ادامه داد: مرحله بعدازاین یادگیری از بحران و سازماندهی بر پایه این یادگیری است، امروزه مردم می توانند به عنوان رصد کننده و پایشگرهای مستمر عمل کنند و مستنداتشان را به‌صورت پیوسته به محل فرماندهی تیمران ارایه کنند، تشکیل تیمران (تیم مدیریتی بحران) به سازمان مدیریت بحران کشور مربوط است، اما در حال حاضر سازمان مدیریت بحران معمولاً در پاسخ به سوالات از نبود قانون و بودجه شکایت می‌کند، اینکه غافل‌گیر شدیم قابل‌پذیرش نیست، دوره همه شهرهای شمالی یک‌سری خاکریز ایجادشده و به دلیل کمبود بودجه این جاده‌های کمربندی با حداقل معبرهای آب (کالورت) احداث‌شده‌اند، وقتی بارش سنگین است، سیل می‌آید و همین خاکریزها موجب غرقاب شدن شهرها می‌شوند و این غافل‌گیری ندارد کاملاً طبیعی است.
حریم سیل رودخانه‌ها به چه معنی است؟
زارع: مجرایی است طبیعی که آب به طور دایم یا فصلی در آن جریان داشته باشد، بستر رودخانه آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک، داغاب و حداکثر طغیان با دوره بازگشت 25 ساله به وسیله وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای تعیین می‌شود.
وی افزود: حریم، آن قسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل، نهر طبیعی یا سنتی، مرداب و برکه‌های طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت کمی و کیفی آنها لازم است و طبق مقررات این آئین‌نامه توسط وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای تعیین می‌شود؛ حریم نهرهای طبیعی، رودخانه‌ها و مسیل‌ها (اعم از اینکه آب دائمی یا فصلی داشته باشند) و مرداب‌ها و برکه‌های طبیعی برای عملیات لایروبی و بهره‌برداری از 1 تا 20 متر و برای حفاظت کیفی آب رودخانه‌ها، نهرهای طبیعی و برکه‌ها تا 150 متر «تراز افقی» از منتهی‌الیه بستر خواهد بود که بنا به مورد و نوع مصرف و وضع رودخانه، نهر طبیعی و برکه به‌وسیله وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای تعیین می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی ادامه داد: حریم کیفی برای رودخانه‌ها، انهار طبیعی و برکه‌های تأمین‌کننده آب شرب مقطوعاً 150 متر خواهد بود، سیاهه رودخانه‌های یادشده توسط سازمان‌های آب منطقه‌ای تعیین و برای اطلاع عموم اعلام خواهد شد.
باوجود حریم قانونی، آیا این حریم رعایت می‌شود؟
زارع: یک هتلی در شمال تهران، ناحیه لواسانات، بین روستاهای امین‌آباد و رودک، هتل پنج ستاره و اکنون 13 طبقه‌ای در حریم رودخانه احداث‌شده است (در ابتدا مجوز 7طبقه گرفته بود) بر اساس مقررات وزارت نیرو، حریم قطعی رودخانه‌ای که در آب شرب شهرها دخیل است، 150 متر حریم قطعی کیفی دارد و این در حالی است که مالک این هتل مدعی هستند که علاوه برگرفتن مجوز با حضور نماینده سازمان آبفا و فرمانداری شمیرانات و امضای صورت جلسه از سوی این نمایندگان، هتل را در حریم 25 متری رودخانه (آن چیزی که روی نقشه به عنوان رودخانه جاجرود نقشه‌برداری شده بود) ساخته اند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی تاکید کرد: بازدید من در تاریخ جمعه 23-1-98 نشان داد که هتل نه 25 متر بلکه درست در مجاورت دیواره جنوبی حائلی که مشرف بر رودخانه جاجرود احداث و ساخته‌شده و این موضوع خود موجب سیل‌خیز شدن رودخانه جاجرود است؛ این هتل از اواخر سال 90 با مجوز دو بلوک 5 و 7 طبقه آغاز به ساخت کرده و مجوز احداث اولیه آن 7000 متر بوده که مراحل سفت‌کاری 16 هزار متر بنای آن به پایان رسیده است، در سال 90 مجوز هتل به صورت هتل رستوران در دو بلوک 7 و 3 طبقه صادر شد، اما بعد از اخذ پروانه مربوطه، بلوک 7 طبقه را به 13 طبقه و بلوک 3 طبقه را به 5 طبقه تبدیل کرد.
وی افزود: این هتل در حریم سیلابی رودخانه جاجرود یکی از سرشاخه‌های رودخانه جاجرود واقع است و از نظر سلامت آب شرب تهران و نیز تهدید منابع زیست شهر موجب آسیب‌های جدی بعدی خواهد بود، وقتی حریم رودخانه با ساخت بنایی با این مشخصات مورد تجاوز قرار می‌گیرد یعنی زمینه سیل‌های بعدی در این رودخانه فراهم‌شده است.
نکته‌های اولیه در مورد مدیریت بحران سیل های فروردین ٩٨ چیست؟
زارع: هنگام ترافیک سنگین در سانحه‌ای طبیعی مانند سیل، امدادرسانی به‌جز تردد با بالگرد، آن‌هم فقط در طول روز، نمی‌توان از وسیله‌های دیگر برای رساندن غذا و مواد بهداشتی و انتقال مصدومان کمک گرفت، این اتفاقی است که در 15 روز نخست سال 98 در بیشتر نواحی سیل‌خیز افتاده است؛ با افزایش سریع ریسک سوانح فاجعه‌بار طبیعی با رشد آسیب‌های ناشی از حاشیه‌نشینی مواجهیم، شهرسازی ناپایدار در پنج دهه اخیر در ایران به فاجعه ختم شده و می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی اضافه کرد: یکی از دلایل مهم وقوع سیل‌های سال‌های٦٦ و ٩٤ در تهران، ساخت بنا در ناحیه دامنه آبراهه‌ها و مخروط‌افکنه‌ها است که از مقایسه تصویر هوایی ثبت‌شده در سال 1335 با تصاویر امروزی و نقشه گوگل می‌توان به توسعه ساخت‌وسازها در این منطقه در 60 سال گذشته پی برد، این تغییرات در هر بارندگی شدید می‌تواند به وقوع سیل‌های ناگهانی و سیل‌های واریزه‌ای منجر شود.
وی افزود: احداث جاده‌های کمربندی و خطوط آهن و بزرگراه در شمال کشور، لرستان و خوزستان، در مسیل‌ها، موجب آب‌گیری و سیلابی شدن شهرها شد، برای رفع مشکل در نیمه اول فروردین 98، ایجاد انفجار و تخریب این مسیرها برای فراری‌دادن آب‌های جمع شده الزامی بود.
زارع با اشاره به اطلاع‌رسانی‌های رادیو و تلویزیون در ایام تعطیلی نوروز 98 یادآور شد: این اطلاع‌رسانی‌ها موجب افزایش سرعت جابه‌جا شدن و تخلیه مردم از نواحی خطر خیر و کم‌کربن بار ترافیکی جاده‌ها شد، ولی همزمان حضور مقام‌های اجرائی کشور که در هنگام بحران‌ها مفید هم هست و پوشش زنده تلویزیونی این حضورها، گاه موجب شد که مقام‌های محلی و استاندار و فرماندار و… در همراهی کردن مقام ارشد و در نتیجه به هم ریختن تمرکز مدیران محلی به دلیل اولویت دادن به پروتکل‌های اداری شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در پایان خاطرنشان کرد: اغراق در این موضوع موجب شد تا بعضی مقام‌های محلی شخصاً دست به عملیات نجات و جست‌وجو در جلوی دوربین‌ها بزنند که البته این نیز جز تقویت جنبه نمایشی این فعالیت‌ها، موجب پایین آمدن کارآیی مدیریت‌های محلی نیز می‌شود.
