دژاوو چیست و چرا اتفاق می‌افتد، این دو، پرسش‌هایی هستند که خیلی از ما در ذهن داریم. دژاوو حس غریبی است که می‌گوید موقعیتی که در آن هستیم، خیلی آشناتر از آن چیزی است که باید باشد. بچه‌ها، خیلی بیشتر دچار دژاوو می‌شوند. بسیاری از ما بین سنین 6 تا 10 سال برای نخستین بار دچار این حالت می‌شویم. در این مقاله، مروری خواهیم داشت بر تحقیقات اخیر دربارهٔ اینکه دژاوو چیست،‌ چقدر دچار آن می‌شویم و نظر دانشمندان درباره آن چیست.

دژاوو (Déjà vu) واژه‌ای فرانسوی به‌معنای «قبلا دیده‌شده» است. تجربهٔ عجیب‌وغریبی است که طی آن حس می‌کنید چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما این را هم می‌دانید که قبلا آنجا نبوده یا آن چیز را تجربه نکرده‌اید. برای مثال، تصور کنید به‌سمت محل کارتان در حرکت هستید که ناگهان حس می‌کنید قبلا هم درست در چنین موقعیتی بوده‌اید. البته مسلما قبلا هم به‌سمت محل کارتان رفته‌اید، ولی این حس خیلی قوی بوده و درست به همین لحظه و همین مکانی که هستید برمی‌گردد.

دربارهٔ دژاوو فیلم‌ها و کتاب‌های زیادی وجود دارد، چون این حس باعث می‌شود فرد تصور کند یک‌جورهایی آینده را دیده است. دژاوو تجربهٔ غیرعادی و در عین حال جذابی است که می‌تواند چیزهای زیادی به ما یاد بدهد، دربارهٔ اینکه مغز و به‌ویژه خاطرات ما چگونه کار می‌کنند.

گفتیم دژاوو چیست حالا دربارهٔ میزان دچار شدن به آن می‌گوییم و بعد هم به تحقیقات دانشمندان و نظر آنها دربارهٔ اینکه دژاوو چیست می‌پردازیم.

چقدر دچار دژاوو می‌شویم؟

بین 30 تا 100 درصد انسان‌ها، دچار دژاوو می‌شوند. به دو دلیل عمده، نمی‌توانیم عدد دقیق را حدس بزنیم؛ اول اینکه نمی‌توانیم از تک‌تک آدم‌ها بپرسیم دچار دژاوو شده‌اند یا نه، بنابراین باید از نتایج نظرسنجی در گروه‌های کوچک استفاده کنیم. این خودش مشکلی اساسی است، چون بسته به اینکه از چه کسانی می‌پرسیم، به نتایج کاملا متفاوتی می‌رسیم. دوم اینکه مردم بسته به تعریفی که ما از دژاوو ارائه می‌دهیم، پاسخ‌های بسیار متفاوتی می‌دهند. پرسیدن این سؤال به شیوه‌های مختلف، نتایج متفاوتی را به بار می‌آورد.

دربارهٔ تعداد دفعات تجربهٔ دژاوو هم می‌توانیم از افراد سؤال کنیم. اما باز هم پاسخ‌هایی که می‌دهند، به این بستگی دارد که چه کسانی هستند و ما چگونه سؤال را مطرح می‌کنیم. اما بیشتر آدم‌ها بین چند هفته یک‌بار تا چند ماه یک‌بار، دژاوو را تجربه می‌کنند. این یعنی دژاوو چندان هم رایج نیست، پس اگر اخیرا دچار آن شده‌اید، حتما خیلی خوش‌شانس هستید!

چه کسانی بیشتر از بقیه دچار دژاوو می‌شوند؟

بچه‌ها بیشتر از بقیه دچار دژاوو می‌شوند. تعداد بسیار اندکی از افراد، نخستین بار قبل از سن 6 سالگی دژاوو را تجربه کرده‌اند. خیلی‌ها هم می‌گویند نخستین بار قبل از 10 سالگی دچار این حالت شده‌اند. مهم‌ترین دلیل اینکه نخستین تجربهٔ دژاوو در بعضی بچه‌ها کمی طول می‌کشد، این است که باید متوجه بشوند این احساس آشناییِ وضعیت که دارند، واقعا قوی‌تر از آن چیزی است که باید باشد یا نه. خیلی از بچه‌های کوچک‌تر، نمی‌توانند این احساس را به‌خوبی درک کنند.

وقتی به سن 15 تا 25 سالگی می‌رسید، احتمالا خیلی بیشتر از آنچه بعد از این سنین اتفاق می‌افتد، دچار دژاوو می‌شوید. تعداد دفعات دژاوو بعد از 25 سالگی، مدام کمتر می‌شود. این مسئله برای محققان سؤال‌برانگیز است، چون تصور کلی آن‌ها این است که مشکلات ذهنی، با بالا رفتن سن بیشتر می‌شوند؛ همین مسئله نکتهٔ بسیار مهمی دربارهٔ دژاوو به ما یاد می‌دهد و آن اینکه دژاوو اصلا مشکل ذهنی نیست.

دژاوو در واقع نشانهٔ ذهن سالمی است که می‌تواند هشدارهای آشنایی را که صحیح نیستند، تشخیص بدهد. شاید آنچه در سنین بالای 25 سال رخ می‌دهد، این است که فرد در تشخیص هشدارهای آشناییِ ناصحیح مشکل پیدا می‌کند و در حقیقت آن‌ها را باور می‌کند. البته دلایل دیگری هم برای کمتر شدن تعداد تجربه‌های دژاوو در سنین بالای 25 سال مطرح شده‌اند.

دانشمندان چطور دژاوو را بررسی می‌کنند؟

تحقیق دربارهٔ دژاوو به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: مطالعات مشاهده‌ای و آزمایش‌ها. در مطالعات مشاهده‌ای، محققان ویژگی‌های تجربهٔ دژاوو را بررسی می‌کنند، مثل اینکه چه کسی دچارش شده، چند وقت یک‌بار اتفاق می‌افتد، چه زمانی اتفاق می‌افتد و غیره؛ و به‌دنبال الگوها و ارتباط‌هایی در نتایج می‌گردند. مطالعات مشاهده‌ای به ما می‌گویند که بچه‌ها بیش از افراد بالغ دچار دژاوو می‌شوند.

آزمایش دژاوو جالب به نظر می‌رسد، اما انجام آن واقعا دشوار است. آزمایش‌های بسیاری طی چند سال اخیر انجام شده‌اند و افراد موردآزمایش خیلی راحت عنوان می‌کنند دچار دژاوو شده‌اند، اما در بیشتر موارد نمی‌توانیم مطمئن باشیم که او واقعا چنین تجربه‌ای داشته، یا صرفا ادعای چنین تجربه‌ای را کرده است. مشکل دیگر اینکه افرادی که آزمایش را انجام می‌دهند، معمولا می‌خواهند پاسخ به زعم خودشان «درست» را در اختیار آزمایش‌شونده قرار بدهند.

چه چیزی باعث دژاوو می‌شود؟

برای این سؤال واقعا مهم، همچنان پاسخ قطعی نداریم. البته می‌توانیم از گروهی که بیش از بقیه دچار این حالت می‌شوند، سرنخ‌هایی بگیریم. یکی از این گروه‌ها، افراد دچار صرع لوب گیجگاهی (Temporal Lobe Epilepsy) هستند. صرع باعث می‌شود سلول‌های مغز، هشدارهای الکتریکی خارج از کنترلی ارسال کنند که روی همهٔ سلول‌های اطراف‌شان و گاهی‌اوقات حتی همهٔ سلول‌های مغز تأثیر می‌گذارند. این هشدارها می‌توانند مانند دومینو، از طریق سلول‌ها در همهٔ مغز جریان پیدا کنند؛ به این حالت، تشنج می‌گویند و ممکن است منجر به این شود که افراد مبتلا به صرع، کنترل افکار یا حرکات خود را از دست بدهند. در مبتلایان به صرع لوب گیجگاهی، تشنج از لوب گیجگاهی آغاز می‌شود. این بخش از مغز درست بالای گوش‌ها، داخل مغز قرار گرفته و برای خاطره‌سازی و به یاد آوردن خاطرات اهمیت دارد.

افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی، اغلب گزارش کرده‌اند که درست پیش از تشنج، دچار دژاوو شده‌اند؛ این یعنی دژاوو احتمالا با لوب گیجگاهی مغز در ارتباط است. در افرادی که مبتلا به صرع نیستند، دژاوو ممکن است تشنج مختصری در لوب گیجگاهی باشد، اما مشکل دیگری درست نمی‌کند، چون پیش از آنکه اتفاق دیگری رقم بزند، تمام می‌شود. این امر به همان ایده‌ای برمی‌گردد که گفتیم شاید دژاوو به‌خاطر احساس شدید آشنایی رخ می‌دهد. سلول‌های مغز در لوب گیجگاهی این آشنایی را اعلام می‌کنند، اما بخش دیگری از مغز آن را قبول یا رد می‌کند؛ همان بخشی که درستی و منطقی بودن هشدارهای ورودی به مغز را بررسی می‌کند. آن بخشی از مغز که این بررسی را انجام می‌دهد، در لوب پیشانی است، بخشی از مغز که درست بالای چشم‌ها قرار دارد. لوب پیشانی وظیفهٔ تصمیم‌گیری را بر عهده دارد.

بررسی دقیق‌تر دژاوو

قبلا فکر می‌کردند دژاوو نتیجهٔ حافظهٔ کاذب (False Memory) است که مغز ایجاد می‌کند، اما اکیرا اوکانر (Akira O’Connor) از دانشگاه سنت اندروز انگلستان به‌همراه گروهش، اخیرا تحقیقی انجام داده که این فرضیه را رد می‌کند. اینکه دژاوو دقیقا چطور اتفاق می‌افتد، برای مدت‌ها یک راز بزرگ بود، تا حدودی به این خاطر که ماهیت زودگذر و غیرقابل‌پیش‌بینی دژاوو، مطالعهٔ آن را دشوار می‌کند. اوکانر و گروهش برای انجام این کار، راهی را اندیشیدند که باعث ایجاد احساس دژاوو در آزمایشگاه می‌شد.

روش این گروه، از روش استانداردی برای ایجاد حافظهٔ کاذب استفاده می‌کند. طی این روش، فهرستی از واژه‌های مرتبط را برای فرد می‌خوانند، به‌طور مثال، تخت‌خواب، بالش، شب، رؤیا؛ ولی واژهٔ کلیدی که آن‌ها را به هم مرتبط می‌کند، نمی‌گویند؛ در این مثال، واژهٔ کلیدی، «خواب» است. وقتی پس از مدتی از آن فرد دربارهٔ واژه‌هایی می‌پرسند که شنیده است، او تصور می‌کند واژهٔ «خواب» را هم شنیده، که این همان حافظهٔ کاذب است.

اوکانر و گروهش، برای ایجاد احساس دژاوو، ابتدا از فرد می‌پرسیدند که آیا واژه‌ای شنیده که با حرف «خ» آغاز شده باشد. افراد پاسخ می‌دادند که چنین واژه‌ای نشنیده‌اند. این یعنی وقتی بعد از آن دربارهٔ واژهٔ خواب از آن‌ها می‌پرسیدند، به یاد می‌آوردند که نباید چنین واژه‌ای را شنیده باشند، اما در عین حال این واژه برایشان آشنا بود. اوکانر می‌گوید این چنین بود که آن‌ها می‌گفتند احساس غریب دژاوو را تجربه کرده‌اند.

تناقض مغزی

این گروه، برای اسکن مغز 21 داوطلب آزمایش، هنگام دچار شدن به این دژاووی ساختگی، از MRI استفاده کردند. شاید انتظار داشته باشید بخش‌هایی از مغز که درگیر حافظه هستند، مانند هیپوکامپ (Hippocampus) طی رخداد این پدیده فعال باشند، اما این‌طور نیست! گروه اوکانر متوجه شدند ناحیهٔ پیشگاهی مغز که در تصمیم‌گیری درگیر است، در این فرایند هم فعال است.

اوکانر این یافته‌ها را اخیرا در کنفرانس بین‌المللی حافظه در بوداپست مجارستان ارائه کرد. او می‌گوید که نواحی پیشگاهی مغز احتمالا خاطرات ما را بررسی می‌کنند و اگر به خطای حافظه‌ای برخورد کنند، هشدار می‌دهند، یعنی تناقضی بین آنچه ما واقعا تجربه کرده‌ایم و آنچه فکر می‌کنیم تجربه کرده‌ایم. خلاصه، طی فرایند دژاوو، تناقضی در مغز اتفاق می‌افتد.

مغز سالم

اگر این یافته‌ها تأیید بشوند، یعنی دژاوو نشانهٔ این است که دستگاه بررسیِ حافظهٔ مغز شما درست کار می‌کند، و اینکه بعید است رویدادها را اشتباهی به یاد بیاورید. این یافته با آنچه قبلا دربارهٔ آثار گذر سن بر حافظه می‌دانستیم تطابق دارد؛ دژاوو در بچه‌ها شایع‌تر است و همین‌طور که سن بالا رفته و حافظه رو به زوال می‌رود، دژاوو هم دیگر اتفاق نمی‌افتد؛ یعنی دیگر متوجه خطاهای حافظه نمی‌شوید، چون دستگاه بررسی حافظه رو به زوال می‌گذارد.

کریستوفر مولین (Christopher Moulin) از دانشگاه پی‌یر مندز فرنسه (Pierre Mendès-France) می‌گوید که این یافته‌ها، برای کسانی که اصلا دچار دژاوو نمی‌شوند، صدق نمی‌کند. او معتقد است آن‌ها به دستگاه حافظه واکنشی نشان نمی‌دهند. اما اوکانر می‌گوید شاید کسانی که اصلا دژاوو را تجربه نمی‌کنند، در کل دستگاه حافظهٔ بهتری دارند. اگر خطای حافظه نداشته باشند، پس دژاوویی هم اتفاق نمی‌افتد.

جمع‌بندی

دژاوو تجربهٔ غیرعادی و جالبی است که احساس می‌کنیم چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما در عین حال می‌دانیم که نباید آن‌قدر هم برایمان آشنا باشد. این تجربهٔ مهمی است، چون به ما نشان می‌دهد که یادآوری، طی چند مرحله رخ می‌دهد و شاید برای بعضی از آن‌ها اشکالی رخ بدهد. بچه‌ها بیش از بقیه دچار دژاوو می‌شوند و این در واقع نشانهٔ این است که آن‌ها خوب تشخیص می‌دهند که مغز به آن‌ها می‌گوید چیزی یا جایی آشناتر از آن است که باید باشد. آزمایش دژاوو در افراد بسیار دشوار است و هنوز هم به‌طور دقیق و قطعی نمی‌دانیم چه چیزی باعث این حالت می‌شود.