سیل‌های اخیر کشور از پیامدهای گرمایش جهانی و نشانه احتمال تشدید تغییر اقلیم است و احتمال وقوع خشکسالی‌های متمادی و بارش‌های سیل‌آسا طی سال‌های آینده وجود دارد.
به گزارش به نقل از روزنامه اطلاعات ،از اینکه بارش‌ها به سمت بارش‌های جدی حرکت می‌کند، اطمینان وجود دارد و این رویدادهای حدی رفتاری است که «مشخصه بارز اقلیم آینده ایران» به‌ویژه در نواحی جنوب کشور خواهد بود. مطمئن هستیم که در آینده نوع بارش‌های ایران به شکل جدی و سیل آسا خواهد بود ولی در مجموع تاثیری بر افزایش بارش ایران نخواهد داشت و عمده بارش‌ها در انتهای فصل هر سال رخ می‌دهد.
نواقص فراوان در مدیریت سرزمین از جمله قلع و قمع جنگل‌ها با ویلاسازی، نفوذ ساخت و سازها به حریم رودخانه‌ها و تغییر کاربری رودخانه‌های خشک شده توسط شهرداری‌ها از جمله این موارد است. همچنین چرای بی‌رویه دام که باعث سیر قهقرایی مراتع شده و بی‌اهتمامی به آبخیزداری بر خلاف سدسازی بی‌رویه از جمله موارد دیگری است که مواهب طبیعی همچون بارندگی‌های پربرکت را به سیل خانمان سوز مبدل می‌کند.
تشدید رفتارهای غیرطبیعی اقلیم
سرپرست پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد می‌گوید: می‌توان گفت بارش‌های اخیر نشانی از تشدید رفتارهای غیرطبیعی اقلیم است که به دلیل افزایش بیش از حد گازهای گلخانه‌ای ایجاد شده است. افزایش رفتارهای غیرطبیعی اقلیم، درجه پیش‌بینی پذیری اقلیم را نیز کاهش می‌دهد یعنی صحت پیش‌بینی‌های فصلی کاهش می‌یابد.
ایمان بابائیان می‌افزاید: اگر برنامه‌ریزی برای مدیریت بارش‌های سنگین و سیل آسا به ویژه از طریق آبخیزداری وجود داشته باشد، می‌تواند موثر واقع شود. همچنین بارش حدی (سنگین و سیل‌آسا) در کوتاه‌مدت در افزایش پوشش گیاهی و کاهش گرد و غبار و آبگیری تالاب‌ها نقش دارد اما همه اینها مسکن و موقتی است و درمان کم بارشی نیست.
سرپرست پژوهشکده اقلیم شناسی در پایان با تأکید بر اینکه آنچه خشکسالی را حادتر کرده «مدیریت منابع آبی کشور» است که سهم آن می‌تواند بیشتر از تغییر اقلیم باشد، خاطرنشان می‌کند: حدود 85 درصد از منابع آب زیرزمینی اضافه برداشت داریم و مصارف عمده کشور متکی به منابع آب زیرزمینی است بنابراین علاوه بر کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای انسان‌ساز از طریق مصرف بهینه انرژی باید مدیریت صحیح منابع آبی و استفاده از آب‌های تجدیدپذیر را با جدیت در اولویت قرار دهیم.
ساخت‌و سازهای بی‌ضابطه
جنگل تراشی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی نقطه نظر مشترک کارشناسان در بروز حوادثی چون سیل است.رئیس فراکسیون محیط زیست در مجلس شورای اسلامی معتقد است: راه‌افتادن سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن در استان مازندران نه فقط به علت جنگل‌تراشی در این استان بوده است بلکه تا زمانی که اراده‌ای برای مقابله با تغییر اراضی کشور وجود نداشته باشد وقوع چنین بلایایی دور از انتظار نیست.
محمدرضا تابش با یادآوری سیل استان‌های شمالی و خسارت‌های ناشی از آن می‌افزاید: علت اصلی بروز سیل و کشته و زخمی شدن برخی از هموطنانمان تغییر کاربری اراضی کشاورزی و جنگل‌ها در این نواحی است.
این نماینده مجلس ادامه می‌دهد: یکی از راه‌‌هایی موثر در رابطه با فرسایش خاک و سیلاب‌هایی که جاری می‌شود جنگل تراشی با منظور کردن اختصاص اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی و متأسفانه اراضی جلگه‌ای و کشاورزی به ساخت و سازها است. وی با بیان اینکه مراتع و جنگل‌ها خاصیت جذب آب‌های روان مانند اسفنج را دارند، می‌افزاید: وقتی این مراتع و جنگل‌ها از بین برود دیگر سطحی نمی‌ماند که مانند اسفنج بتواند از جاری شدن سیلاب جلوگیری کند. در تشریح علل بروز سیل در استان‌های شمالی هم مهم‌ترین عامل آن جنگل تراشی، تخریب مراتع، تبدیل اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی است.
رئیس فراکسیون محیط زیست در مجلس تأکید می‌کند: باید با کاشت مصنوعی و تجدید حیات طبیعی به ماندگاری زیست محیطی کشور کمک کرده و مانع از نابودی 12 میلیون هکتار میراث جنگلی شویم. همچنین نباید به مراتع فقط به عنوان مکانی برای تامین علوفه نگاه کرد، توجه مراتع و جلوگیری از تغییر کاربری آنها یکی از راهکارهای جلوگیری از وقوع سیلاب است.
این نماینده مردم در مجلس، ما نباید کمک حال جنگل‌تراش‌ها و ساختمان ساز‌ی‌هایی که از رانت‌های چند هزار میلیاردی استفاده می‌کنند، باشیم. اگر مجموعه مسئولان و عوامل دست‌اندر کار امر در حفاظت از جنگل‌ها دست در دست هم دهند می‌توان جلوی پدیده جنگل تراشی را گرفته و از محیط زیست صیانت کرد.
خودداری از تقابل با طبیعت
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفتگو با اطلاعات، با اشاره به بارش‌های سنگین و سیل‌های اخیر کشور یادآور می‌شود: بارش‌های اخیر کشور تا حدی نادر بود. بارش‌های اخیر چند نکته مهم را به ما یادآوری می‌کند.
اول اینکه انسان‌ها در مواجهه با طبیعت بایستی از تقابل با آن خودداری کنند و فعالیت‌های خود را به سمت هم سو کردن با طبیعت پیش ببرند همچنین سیل‌های اخیر نشان داد که تخریب سرزمین، بهره‌برداری بیش از حد از جنگل‌ها و مراتع می‌تواند باعث فرسایش خاک و افزایش روان‌آبها و در نتیجه وقوع سیلاب‌های مخرب و گل‌آلود شود.
حمید ظهرابی ادامه می‌دهد: سیل‌های اخیر به ما یادآوری کرد که اگر بستر رودخانه‌ها، مسیل‌ها و تالاب‌ها را مورد تجاوز قرار دهیم طبیعت پاسخ لازم را به ما خواهد داد. با سیل اخیر این تفکر که همه طبیعت را می‌توان با روش‌های مهندسی در اختیار انسان قرار داد به چالش کشیده شد. همچنین سیل اخیر ثابت کرد که واکنش طبیعت می‌تواند ورای قدرت و سیطره انسان باشد.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه رفتارهای مهندسی و روش‌های مکانیکی به‌تنهایی نمی‌تواند جلوی سیل‌های مخرب را بگیرد، تصریح می‌کند: اگر پوشش جنگلی نباشد و به جای آن سد و آبخیز و سایر روش‌های مکانیکی استفاده شود، نمی‌توان اثرات مخرب سیل را کاهش داد.
برخی تصور می‌کنند که با سدسازی در بالادست نیازی به حفاظت از مراتع در پایین‌دست نیست در حالی‌که در سیل‌های اخیر دیدیم بیشترین خسارت‌ها در بخش‌هایی اتفاق افتاد که به طبیعت تجاوز شده بود و تغییر کاربری، دست‌اندازی به طبیعت و اجرای طرح‌های توسعه‌ای بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی رخ داده بود.
وی با تأکید بر ضرورت انجام مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی برای سدسازی اظهار داشت: اگر مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی نشان دهد که سدسازی در یک منطقه به بهبود وضع اجتماعی و اقتصادی کمک می‌کند و کمترین آسیب را به طبیعت می‌رساند، در این شرایط سد خوب است اما اگر احداث سد باعث خسارت به تنوع زیستی و سبب خشکی تالاب‌ها و رودخانه‌ها شود قطعاً مورد مخالفت ما خواهد شد.
ظهرابی با اشاره به اینکه گاهی سدها براثر فرسایش پر می‌شوند و مشکلات متعددی ایجاد می‌کنند، می‌افزاید: دست اندازی به حریم رودخانه‌ها، تغییر مسیر آبراهه‌ها و وصل کردن چند آبراهه به یکدیگر هم می‌تواند مشکلات زیادی برای طبیعت ایجاد کند و در تشدید خسارات سیل مؤثر باشد.
بی‌مهری شدید به کارشناسان
عضو هیأت علمی و استاد گروه سازه‌های آبی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران نیز خاطرنشان می‌کند: من به‌عنوان یک دانشگاهی که چهل سال است در زمینه‌های مختلف مهندسی رودخانه آموزش داده یا تحقیق کرده‌ام و با شناختی که از وضعیت علمی شاغلان(اعضای هیأت علمی، کارشناسان ارگان‌های دولتی و بخش خصوصی) صنعت آب و منابع طبیعی کشور دارم این اطمینان را به حاکمان می‌دهم که ما از نظر علمی به‌خصوص در امر پیش‌بینی، مدیریت، روش‌های مقابله و ساماندهی سیل از متخصصان هیچ کشوری کمتر نیستیم که در مواردی هم بالاتریم.
به گفته، محمود شفاعی بجستان، شاید در بخش‌های فنآوری تعدادی از کشورها از ما بالاتر باشند ولی اشکال اینجا است که این خیل عظیم متخصص گله دارند که چند سالی است مورد بی‌مهری شدیدی قرار گرفته‌اند.
در سال‌های اخیر اعتبارات داده شده به دفاتر مهندسی رودخانه وابسته به وزارت نیرو (مسئول تعیین حریم و بستر و نیز ساماندهی رودخانه‌ها) شاید کمتر از یک صدهزارم خساراتی است که امروز کشور با آن روبه‌رو شده است.
بخش منابع طبیعی کشور و حفاظت از جنگل‌ها با بی‌مهری شدیدی مواجه شده و مهندسان مشاوری که در زمینه آب فعالیت دارند در سال‌های اخیر یا تعطیل شده‌اند یا با حداقل ظرفیت و پتانسیل علمی مشغول به‌کارند.
وی می‌افزاید: همچنین سؤالات بی شماری از سیاستگذاران هست. آیا توانسته‌اید جلوی ساخت و سازهایی را که در بستر و حریم رودخانه و حریم سدها با مجوز شهرداری‌ها انجام شده است، بگیرید؟ آیا از قوانین بسیار خوبی که در زمینه حفظ مراتع و جنگل‌ها تصویب کرده‌اید مطلع هستید؟ آیا با تدوین قوانین، مقررات و سیاست‌هایی که کم‌هزینه هم هستند برای مقابله با سیل وقت گذاشته‌اید؟ آیا از این خیل عظیم متخصص در ستادهای بحران کشور و شهرستان‌ها بهره برده‌اید؟
امروزه بیش از ده انجمن علمی در زمینه آب در کشور وجود دارند که با آمادگی و داوطلبانه قادرند مشاوران خوبی برای مسایل مختلف سیل باشند. آیا با هیچ انجمنی تماس گرفته‌اید؟
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران تصریح می‌کند: لایروبی برای سیل‌های به‌وجود آمده اصلاً گزینه منتخبی نیست. لایروبی یعنی ایجاد ظرفیت رودخانه موجود که این ممکن است تا سیل با دوره بازگشت هردو سال و در صورت داشتن پهنه‌بندی مناسب تا سیل‌های 25 ساله را شامل شود.
برای سیل‌های با دوره باز گشت بیشتر باید روش‌های بالادستی و پایین دستی با هم انجام شوند. من ترسم از این است که این گفتمان حاکمان سیاسی تبدیل به قانون وبودجه و اعتبار برای لایروبی رودخانه شود و با گذشت زمان و فراموشی سیل، این اعتبارات در خلوتگاه هزینه‌های جاری ادارای صرف شود یا به سمت و سوی ساخت پارکینگ و تفرجگاه‌ها یا رستوران‌ها در بستر رودخانه منحرف شود و در سیل‌های آتی بازهم فقدان لایروبی، مقصر اصلی تلقی شود.
ضرورت آبخیزداری
باید خاطرنشان کرد که 30 درصد از بارش‌های کشور برای 70 درصد از مساحت آن بوده و 75 درصد در زمان‌های غیرکشاورزی و عدم نیازآبی رخ می‌دهد، با توجه به وجود خشکسالی و بروز سیلاب‌ها و رواناب‌ها در کشور، ضرورت آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان بهترین و علمی‌ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
دکتر عطااله کاویان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره با بیان اینکه بخش عمده تأمین آب در 16 استان بیابانی کشور از طریق قنات بوده و وابسته به جریان‌های زیرسطحی در بستر مسیل‌ها و آبراهه‌ها است، به دوام و استمرار این جریان‌ها و ارتباط آن با میزان رواناب‌ها و سیلاب‌های جاری شده در بستر و سطح آبراهه‌ها و مسیل‌ها، اشاره و خاطرنشان می‌کند:
آبخیزداری و آبخوان‌داری با اتخاذ روش‌های ساده که قابلیت مشارکت‌پذیری بالایی در جوامع محلی دارد ضمن کاستن از هدر رفت آب‌های موجود در کشور و بازگرداندن آنها به چرخه تولید کشاورزی و صنعتی می‌تواند باعث تقویت و بهبود وضع آبخوان‌ها شده و از فرونشست آنها جلوگیری کند، مضاف بر اینکه گام بسیار مؤثری در احیا و توسعه فعالیت‌های جنگل و مرتع به شمار می‌رود.
اهداف و راهبرد طرح‌های آبخیزداری
استادیار گروه آبخیزداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، سیاست، راهبرد و اهداف طرح‌ها و برنامه‌های آبخیزداری را بسیار متنوع توصیف کرده و می‌گوید: کنترل فرسایش و جلوگیری از هدر رفت خاک مرغوب کشاورزی، ایجاد تعادل پایدار بین منابع آب، خاک و گیاه، مهار و کنترل و افزایش بهره‌وری آب و نیز بالا بردن سطح رفاه و افزایش مشارکت عملی مردم ساکنان حوزه آبخیز در حفاظت از منابع موجود بخشی از اهداف جامع طرح است.
کاویان، تغذیه جریان‌های زیر سطحی جهت افزایش و تثبیت آب‌دهی قنات‌ها، چشمه‌ها و کاهش اثر پدیده خشکسالی را یکی دیگر از فواید طرح آبخیزداری دانسته و با بیان اینکه اهداف طرح به این موارد محدود نمی‌شود، می‌افزاید:
افزایش تولید در بخش کشاورزی، افزایش سطح زیر کشت و توسعه اراضی بایری که به دلیل کم آبی ناشی از خشکسالی کشت نمی‌شوند و همچنین جلوگیری از خسارت سیل در داخل حوزه و اراضی پایین دست شامل مناطق مسکونی شهری و روستایی، منابع آب، قنات‌ها و اراضی کشاورزی و باغات، مزایای دیگر اجرای طرح‌های آبخیزداری است.
نقش آبخیزداری در بارندگی و سیل
این محقق و کارشناس، مدیریت حوزه آبخیز را به عنوان یکی از اقدامات تلفیقی کنترل سیلاب معرفی کرده و می‌افزاید: اجرای این فعالیت‌ها در قالب بهره‌گیری از روش‌های مکانیکی و بیولوژیکی نقش مؤثری در تغییر رفتار سیلاب در پایین دست و مناطق خطر پذیر عهده دار بوده و با اجرای عملیات آبخیزداری، دبی اوج سیلاب که مهم‌ترین عامل ایجاد خسارت و تلفات است، کاهش می‌یابد.
آنگونه که کاویان درباره بخشی از منافع عملیات آبخیزداری در زمان سیل می‌گوید، کاهش سیل‌خیزی و بهره‌وری بهینه از نزولات آسمانی، جلوگیری از فرسایش خاک، کنترل هرز آب‌ها، حفاظت از منابع طبیعی و پوشش گیاهی جهت تأمین معیشت عمومی، تأمین منابع آب شیرین از طریق سفره‌های زیر زمینی برای جوامع محلی، حفاظت از تنوع زیستی و احیای آن، تنظیم جریان منابع آبی و ایجاد محیطی امن به عنوان آبشخور حیوانات جنگلی از جمله خدماتی بوده که منفعت آن به شکل مستقیم متوجه مردم و منابع طبیعی کشور است.
26 میلیون هکتار مطالعه آماده به اجرای عملیات آبخیزداری
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها نیز در پاسخ به این پرسش که با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری چه میزان آب بارندگی قابل استحصال است و تبخیر کشور را تا چه میزان می‌توان کاهش داد، به اطلاعات می‌گوید: نتایج بررسی‌های ما در پروژه‌های انجام شده در مناطق شیب‌دار و کوهستانی نشان می‌دهد که با اجرای عملیات آبخیزداری در هر هکتار 530 مترمکعب و در آبخوان‌ها تا 1000 مترمکعب آب قابل استحصال و ذخیره است.
اکنون 26 میلیون هکتار مطالعه آماده به اجرای عملیات آبخیزداری در اراضی کشور داریم که در 11میلیون هکتار اجرا شده است و برای مابقی اجرای طرح باید اجرا شود. 5 میلیون هکتار هم در دست اجرا است و 9میلیون هکتار هم که اصلا دست نخورده است.
وی ادامه می‌دهد: 125 میلیون هکتار اراضی کشور تحت فرسایش آبی است که باید عملیات مقابله با فرسایش آبی و آبخیزداری در آن انجام شود. با وجود فرصت بزرگ 125میلیون هکتاری فقط 26 میلیون هکتار تحت مطالعه است زیرا به آبخیزداری توجه نشده و منابع لازم به آن اختصاص نیافته است. حتی برخی از مطالعات مان به دلیل عدم اختصاص بودجه زمان مفیدش گذشته و باید دوباره بازنگری شود.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینکه آبخیزداری روشی است که می‌تواند در طول حوضه آبخیز سرعت سیلاب را کاهش دهد و امکان نفوذ آن به زمین را فراهم کند، اظهار می‌کند: با عملیات آبخیزداری می‌توانیم استحصال آب باران را افزایش دهیم و به کاهش تبخیر کمک کنیم.
وی با اشاره به اینکه فقط از طریق آبخیزداری می‌توانیم چشمه‌ها و قنوات را تغذیه کنیم، ادامه می‌دهد: پس از سیل‌های اخیر برخی از طرفداران سدسازی به نقش سد در کنترل سیل تأکید می‌کنند و برخی منتقدان نیز می‌گویند که سدها هیچ تاثیری بر کنترل سیلاب ندارند. دراین‌باره باید توضیح داد که سدها مخزنی برای کنترل سیلاب دارند و شاید بتوانند در پایین‌دست خود تا حدی سیلاب را کنترل کنند اما در بالادست اینگونه نیست.
سدها راهکار کنترل سیل نیستند
جزی با بیان اینکه نمی‌توانیم در هر آبراهه‌ای سدهایی با ارتفاع بلند بسازیم، تصریح می‌کند: احیای پوشش گیاهی و ایجاد سدهایی با بندهای کوتاه کارعملیات آبخیزداری است که سبب کنترل بارش‌ها به بهترین شکل ممکن می‌شود. در سیل‌های اخیر در مناطقی که عملیات آبخیزداری صورت گرفته بود خسارات سیل تا حدی زیادی کاهش یافت.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اشاره به اینکه در ایران تنها حدود 40 میلیارد متر مکعب آب باید در سدها ذخیره شود، می‌افزاید: سدها راهکار کنترل سیل نیستند و نباید به بهانه کنترل سیل این کار را انجام دهیم چراکه سدسازی‌های غیر اصولی به مراتب خطرات بیشتری نسبت به سیل دارند.
