دندان عقل، سومین و آخرین دسته از دندان‌های آسیاب است که در اواخر نوجوانی یا اوایل بیست‌سالگی پدیدار می‌شود. اگر این دندان‌ها بدون‌انحراف و سالم باشند، همانند دیگر دندان‌ها ارزشمند خواهند بود، اما در بیشتر مواقع این طور نیست و باید به فکر کشیدن‌شان بود. با این تفاسیر این سؤال پیش می‌آید که علت درآمدن دندانی که به کشیدن نیاز پیدا خواهد کرد و بلااستفاده است چیست؟ در ادامهٔ این مقاله علاوه بر یافتن جواب این سؤال، اطلاعات دیگری هم دربارهٔ دندان عقل در اختیارتان قرار خواهیم داد. بخشی از مقاله هم به ارائهٔ توضیحاتی دربارهٔ روند کشیدن این دندان، دوران بهبودی و توصیه‌ها و اطلاعاتی در این باره اختصاص دارد.

علت پدیدار شدن دندان عقل چیست؟

ابنای اولیهٔ بشر که بر روی این کرهٔ خاکی زندگی می‌کردند، از لحاظ خوراک مصرفی بسیار متفاوت از انسان امروزی بودند. خوراک اصلی آن‌ها شامل گوشت خام، خشکبار، ریشه، دانه و برگ گیاهان بود. انسان اولیه هنوز آلاتی مانند چاقو برای تکه کردن مواد خوراکی در دسترس نداشت و به‌علاوه بعد از کشف آتش بود که امکان طبخ و پخت مواد غذایی فراهم شد و تا پیش از آن، مجبور به مصرف خام مواد خوراکی بود. مصرف این مواد خوراکی سفت و محکم مستلزم داشتن فکی پهن‌تر و دندان‌های آسیاب قوی‌تری بود. دندان عقل هم یکی از این دندان‌های آسیاب بود.

نیاکان ما برای زنده ماندن و مصرف خوراکی‌هایی که در دسترس‌‌شان بود، به هر سه دندان عقل‌شان احتیاج داشتند. فکِ بزرگ‌تر و پهن‌تر انسان اولیه باعث می‌شد تا فضای کافی برای درآمدن دندان عقل در دهانش وجود داشته باشد.

باستان‌شناس‌ها می‌توانند با بررسی استخوان‌های فک به‌جامانده از گذشته و مشاهدهٔ آثار دندان‌ عقل عمر صاحب استخوان‌ها را تخمین بزنند. به‌عنوان مثال، اسکلت «پسربچهٔ ترکانا» که در حال حاضر در بخش تاریخ طبیعی موزهٔ ملی اسمیتسونین (واقع در واشینگتن آمریکا) نگهداری می‌شود و قدمتی 1٫6 میلیون ساله دارد، به باور محققان متعلق به پسربچه‌ای هشت یا نه ساله‌بوده است. بررسی فک این اسکلت حاکی از آن بوده است که در زمان مرگش هنوز دندان آسیاب سوم (همان دندان عقل) صاحب اسکلت درنیامده بود بود و به‌همین خاطر سن او هشت یا نه سال تخمین زده شده است.

چرا انسان امروزی دیگر نیازی به این دندان ندارد؟

حالا از انسان اولیه و باستان‌شناسی فاصله بگیرید و رژیم غذایی انسان امروزی را در ذهن‌تان تجسم کنید. مهم‌تر از آن، به روش‌هایی فکر کنید که ما امروزه برای طبخ و پخت مواد غذایی و خوراکی مختلف استفاده می‌کنیم.

ما امروزه تقریبا تمام خوراکی‌هایی را که مصرف می‌کنیم، به انواع‌واقسام روش‌ها تکه‌تکه و خرد می‌کنیم و پیش از مصرف، آن‌ها را می‌پزیم، بخارپز یا سرخ می‌کنیم. این مسئله باعث شده است تا خوردن غذا برای انسان امروزی در مقایسه با انسان اولیه به‌مراتب کار ساده‌تری باشد. حتی بسیاری از محققان علت کمتر شدن پهنای قسمت بیرونی فک پایینی و کوچک‌تر شدن آن در انسان امروزی را شیوهٔ متفاوت او در طبخ و مصرف مواد خوراکی می‌دانند. تغییر آناتومی فک انسان امروزی و کوچک‌تر شدن آن باعث شده است تا در دهان دیگر فضای کافی برای دندان عقل وجود نداشته باشد. به همین خاطر است که برای افراد بسیاری مایهٔ دردسر می‌شود.

علت دردسرساز شدن دندان عقل چیست؟

در طول تاریخ چگونگی ساختار بدن انسان دستخوش تغییرات متعدد شده است. یکی از این تغییرات در انسان امروزی کوچک‌تر شدن استخوان فک بود که باعث شد تا امکان جای گرفتن مناسب هر 32 دندان در دهان از او سلب بشود. به همین خاطر زمانی که دندان عقل درمی‌آید، ممکن است به‌خاطر نداشتن فضای کافی به دندان‌های مجاورش فشار وارد کند و مشکل‌ساز بشود. مشکل دیگر مربوط به زمانی است که دندان‌های دیگر امکان پدیدار شدن کامل دندان عقل را به آن نمی‌دهند و نصف‌ونیمه سر بر می‌آورد. این مسئله باعث می‌شود تا منفذ کوچکی در اطراف دندان عقل به وجود بیاید و باکتری‌ها از طریق آن به قسمت داخل لثه راه پیدا کنند. عفونت ناشی از ورود باکتری‌ها می‌تواند منجر به درد، ورم کردن، خشکی فک و برخی اختلالات دیگر بشود. به‌علاوه زمانی که دندان کامل بیرون نمی‌آید، احتمال خراب شدن آن یا آسیب رساندنش به لثه بیشتر می‌شود، چراکه معمولا در تماس با برس مسواک قرار نمی‌گیرد و مانند دیگر دندان‌ها از آلودگی پاک نمی‌شود.

البته کسانی هم هستند که دندان عقل در دهان‌شان پدیدار نمی‌شود. یا آنکه حداقل زیر لثه باقی می‌ماند و امکان آن را پیدا نمی‌کند. به‌باور محققان این مسئله می‌تواند چند علت مختلف داشته باشد: وضعیت ریشهٔ دندان عقل، زاویهٔ قرارگیری آن، اندازهٔ آن و فضای خالی موجود در استخوان فک از جمله علل تأثیرگذار بر این مسئله هستند.

حتی اگر دندان عقل سالم و در موقعیت مناسب پدیدار شده باشد، باز هم به توصیهٔ افراد متخصص بهتر است اقدام به کشیدن آن کنید و به این طریق، از بیماری‌ها و اختلالات احتمالی آتی پیشگیری کنید. دندان عقل در قسمت انتهایی دهان قرار دارد و در بسیاری از مواقع به‌مانند سایر دندان‌ها تمیز نمی‌شود. به‌همین خاطر است که دندان‌پزشکان به بسیاری از مراجعان خود توصیه می‌کنند دندان‌های عقل‌شان را بکشند.

چرا به این دندان «دندان عقل» گفته می‌شود؟

دندان‌های عقل بعد از دیگر دندان‌های آسیاب و معمولا بین 17 تا 21 سالگی پدیدار می‌شوند. اصطلاحی که برای آن در نظر گرفته‌اند به همین دیرتر درآمدن‌ها آن مرتبط است و به‌احتمال زیاد ریشه در این باور قدیمی دارد که هرچه سن انسان بالاتر برود، عقل و خرد او بیشتر خواهد شد.

روند بررسی وضعیت دندان عقل در دهان و توصیه‌های اولیه

برای بررسی چگونگی وضعیت دندان‌ عقل باید نظر دندان‌پزشک را جویا شد. او با عکس‌برداری از دهان وجود دندان عقل و چگونگی جهت‌گیری آن را مشخص می‌کند. در بعضی موارد هم ممکن است برای بررسی بیشتر و تخصصی‌تر به نظر جراح دهان و دندان احتیاج باشد.

پس از انجام بررسی‌های لازم و حتی در صورتی که موقعیت دندان عقل مناسب باشد، ممکن است صلاحدید دندان‌پزشک یا جراح در کشیدن آن باشد. اگر دندان عقل به حال خود رها بشود، احتمال دارد در آینده مشکل‌ساز بشود و برای کشیدن، به جراحی نیاز پیدا کند. به همین خاطر است که گاهی کشیدن پیش از موعد توصیه می‌شود. کشیدن دندان عقل برای کسانی که کم‌سن‌وسال‌تر هستند، راحت‌تر است، چراکه هنوز ریشهٔ آن در لثه‌شان محکم نشده است و استخوان آن ناحیه در دهان‌شان چندان محکم نیست. هرچه سن بالاتر برود، مدت‌زمان لازم برای بهبود و ریکاوری پس از کشیدن دندان بیشتر خواهد شد.

آزمایش اولیه برای مشخص شدن موقعیت دندان عقل و کشیدن آن

چگونگی کشیدن دندان عقل و دردآور یا راحت بودن آن به مسائلی چون موقعیت دندان و زمانی که برای کشیدن آن اقدام می‌کنید دارد. پس از انجام آزمایش‌های اولیه و مشاهدهٔ عکس‌های گرفته‌شده، دندان‌پزشک شما را از چگونگی روند کار و اینکه به جراحی نیاز خواهد بود یا خیر آگاه خواهد کرد. اگر دندان عقل کامل بیرون آمده باشد، کشیدن آن به‌سادگی و مثل هر دندان دیگری خواهد بود. اما گاهی قسمتی از آن زیر لثه یا حتی استخوان فک باقی می‌ماند و در این مواقع، کشیدن آن مستلزم ایجاد شکاف در لثه یا برداشتن بخشی از استخوان که روی آن قرار دارد خواهد بود.

معمولا زمانی که دندان عقل زیر استخوان فک قرار می‌گیرد، آن را تکه‌تکه خارج می‌کنند تا بخش کوچک‌تری از استخوان فک برداشته بشود و آسیب کمتری به آن برسد.

کشیدن دندان عقل

پیش از کشیدن دندان عقل در بافت‌های اطراف آن در دهان از بی‌حس‌کنندهٔ موضعی استفاده می‌شود. همان بی‌حس‌کننده‌ای که برای پر کردن دندان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بعضی موارد ممکن است به صلاحدید دندان‌پزشک یا جراح متخصص از آرام‌بخش هم برای کنترل اضطراب استفاده بشود. از جمله آرام‌بخش‌هایی که برای این منظور استفاده می‌شوند می‌توان به نیتروس اکساید (گاز خنده‌آور)، قرص‌هایی مثل والیوم (یا دیازپام) یا آرام‌بخش‌هایی که به‌وسیلهٔ سرنگ تزریق می‌شوند اشاره کرد.

در صورت استفاده از نیتروس اکساید، مشکلی برای رانندگی نخواهید داشت. در دو صورت دیگر، برای رعایت مسائل ایمنی به همراه نیاز خواهید داشت.

بهبود و ریکاوری پس از کشیدن دندان عقل

سرعت بهبود دهان و لثه پس از کشیدن دندان عقل به میزان دشواری کشیدن آن بستگی دارد (کشیدن دندان کامل در مقابل جراحی دندانی که قسمتی از آن زیر استخوان یا لثه است). در ادامه طی دو بخش توضیحاتی کلی دربارهٔ دوران بهبودی خواهیم داد. توصیه‌هایی هم عنوان خواهد شد که بهتر است تا بهبودی کامل مد نظر داشته باشید:

24 ساعت ابتدایی

• خون‌ریزی: تا چند ساعت پس از کشیدن دندان عقل ادامه خواهد داشت. برای کنترل آن پانسمان گاز تمیزی را بردارید، در جای خالی دندان کشیده‌شده قرار بدهید و محکم آن را گاز بگیرید. به‌مدت 45 دقیقه به‌طور مداوم فشار وارد کنید. می‌توانید به‌جای پانسمان از چای کیسه‌ای مرطوب‌شده استفاده کنید. تانیک اسید موجود در چای به شکل گرفتن لخته‌های خون کمک می‌کند. لختهٔ خون در دهان حکم زخم خشکی را دارد که پس از جراحت شکل می‌گیرد و به بهبود محل آسیب‌دیده کمک می‌کند. اگر خون‌ریزی کم و قابل‌کنترل بود، همین کار را تکرار کنید تا بند بیاید؛ اگر خون‌ریزیِ شدید مکرر شد، با متخصصی که دندان‌تان را کشیده است ارتباط برقرار کنید. تا 24 ساعت بعد از کشیدن دندان عقل از شست‌وشوی دهان یا بیرون انداختن آب دهان خودداری کنید. همین طور از انجام کارهایی مثل سیگار کشیدن یا نوشیدن با نی که به مکیدن نیاز دارند. در این مدت مصرف نوشیدنی‌های داغ مثل قهوه و سوپ هم توصیه نمی‌شود. اگر این توصیه‌ها را مد نظر قرار ندهید، ممکن است لخته‌های خون از روی محل دندانِ کشیده‌شده به جای دیگری رانده بشوند و اختلال حفرهٔ خشک بروز پیدا کند (در توضیحات سرتیتر بعدی راجع به این اختلال توضیح بیشتری داده خواهد شد.)
• ورم صورت: قسمتی از صورت که در آن دندان کشیده شده است ورم خواهد کرد. برای به‌حداقل رساندن تورم، تکه‌یخی را در پارچه‌ای بپیچید و روی محل ورم‌کرده قرار بدهید. اجازه بدهید ده دقیقه روی محل بماند. سپس بیست دقیقه به آن استراحت بدهید و مجدد برای ده دقیقه همین کار را تکرار کنید. می‌توانید این کار را طی 24 ساعت ابتدایی پس از کشیدن دندان عقل هر چقدر صلاح می‌دانید تکرار کنید.
• داروی مسکن: استامینوفن و ایبوپروفن برای تخفیف درد نه‌چندان شدید مناسب‌اند. اگر به مسکن قوی‌تری نیاز باشد، به صلاحدید متخصص تجویز خواهد شد.
• آنتی‌بیوتیک: گاهی پیش از کشیدن دندان هم باید مصرف بشود (برای از بین بردن عفونت‌های اطراف دندان عقل). بعد از کشیدن دندان هم باید مصرف آن ادامه پیدا کند تا تمامی آنتی‌بیوتیک‌های تجویزشده استفاده بشوند.
• مصرف مواد غذایی: تا زمانی که حالت ناشی از بی‌حس‌کنندهٔ موضعی برطرف نشده است، بهتر است از خوراکی‌های مایع استفاده کنید. تا چند روز بعد از کشیدن دندان هم به غذاهای نرم‌تر اکتفا کنید. اگر مسکن قوی برای‌تان تجویز شده است، از مصرف نوشیدنی‌های الکلی خودداری کنید.
• مسواک زدن دندان‌ها: طی 24 ساعت ابتدایی می‌توانید دندان‌ها را مسواک بزنید، اما دندان‌های مجاور محل دندان عقل کشیده‌شده را در تماس با مسواک قرار ندهید. روز بعد می‌توانید به آرامی تمامی دندان‌ها را مسواک بزنید. استفاده از شوینده‌های تجاری دهان توصیه نمی‌شود؛ ممکن است باعث ناراحتی جای دندان کشیده‌شده بشوند.

بعد از 24 ساعت ابتدایی

• ورم صورت: روز دوم به‌جای استفاده از یخ، باید از کمپرس گرم بر روی محل ورم‌کرده استفاده کنید. حولهٔ مرطوب و گرم انتخاب مناسبی است. آن را به‌مدت بیست دقیقه بر روی صورت‌تان قرار بدهید؛ سپس بیست دقیقه صورت‌تان را استراحت بدهید و همین کار را تا هر زمان که صلاح می‌دانید تکرار کنید. ورم صورت می‌تواند تا 2-3 روز بعد از کشیدن دندان عقل تداوم پیدا کند.
• شست‌وشوی دهان: برای این کار از آب‌نمک گرم استفاده کنید (یک یا دو قاشق چای‌خوری نمک در یک فنجان آب گرم). زمان مناسب برای شست‌وشوی دهان بعد از صرف غذا و قبل از خوابیدن است. از شوینده‌های تجاری دهان تنها در صورتی استفاده کنید که دندان‌پزشک‌تان توصیه کند.
• بخیه: نوعی از بخیهٔ دهان وجود دارد که خودبه‌خود در دهان حل می‌شود. اگر برای کشیدن دندان مجبور به جراحی شدید و اگر از بخیهٔ معمولی برای‌تان استفاده شد، بعد از یک هفته برای کشیدن آن به متخصص مراجعه کنید. از متخصص راجع به نوع بخیه‌ای که استفاده کرده است سؤال کنید.
• نشانه‌های حفرهٔ خشک: توصیه می‌شود محل کشیدن دندان عقل را بررسی کنید و ببینید نشانه‌های حفرهٔ خشک در آن وجود دارد یا خیر.
• بهبودی کامل: بهبودی کامل ممکن است بین چند هفته تا چند ماه زمان ببرد. البته در همان یکی دو هفتهٔ اول محل کشیده شدن دندان تا حدی بهبود خواهد یافت که دهان تقریبا به حالت عادی برگردد. اطلاعات بیشتر را در این باره از متخصص جویا بشوید (ممکن است زمان بهبودی برای شما متفاوت باشد.).

عوارض کشیدن دندان عقل و اختلالات ناشی از آن

از میان اختلالات ناشی از کشیدن دندان عقل، دو اختلال وجود دارد که اهمیت بیشتری دارند:

• حفرهٔ خشک: این اختلال زمانی رخ می‌دهد که بر روی محل کشیده شدن دندان لخته ایجاد نمی‌شود؛ یا زمانی که لختهٔ ایجادشده جابه‌جا می‌شود و بر روی محل دیگری در دهان قرار می‌گیرد. این مسئله می‌تواند زمان بهبودی را به تأخیر بیندازد. حفرهٔ خشک معمولا 3 تا 4 روز بعد از کشیدن دندان عقل بروز پیدا می‌کند و همراه با درد(کم، متوسط یا شدید) و بوی بد دهان خواهد بود. برای درمان آن به دارو نیاز است و باید به متخصص مراجعه کنید.
• خواب‌رفتگی یا پارستزی: این اختلال نسبتا نادر است. دندان عقل اگر زیر استخوان فک قرار گرفته باشد، اغلب به اعصاب دهان نزدیک خواهد بود. ممکن است این عصب‌ها در حین کشیدن دندان آسیب ببینند. نتیجهٔ این آسیب‌دیدگی نوعی بی‌حسی (به‌اصطلاح خواب‌رفتگی) در زبان، لب، یا چانه خواهد بود که ممکن است بین چند روز تا چند ماه تداوم پیدا کند. حتی امکان دائمی شدن این بی‌حسی هم وجود دارد.

هزینهٔ کشیدن دندان عقل

این هزینه به عوامل مختلفی بستگی دارد: به‌عنوان مثال اینکه دندان به کشیدن ساده احتیاج خواهد داشت یا جراحی؛ و اگر به جراحی نیاز است، روند آن چگونه و چقدر زمان‌بر خواهد بود. به‌طور کلی کشیدن هر دندان عقل بین 60000 تومان (کشیدن دندان توسط دندان‌پزشک عمومی) تا 300000 تومان و گاهی بیشتر هزینه خواهد داشت. تعرفهٔ کلینیک‌های تخصصی و استفاده از بیمهٔ تأمین اجتماعی یا شرکت‌های دیگر هم می‌تواند در بیشتر و کمتر شدن هزینه‌ها مؤثر باشد.