در نگاهی کلی می توان آموزه های دینی را به دو دسته آموزه های مرتبط با ساحت اندیشه و آموزه های مرتبط با ساحت رفتار تقسیم کرد. آموزه های دسته نخست آموزه هایی هستند که در بردارنده گزاره هایی در باره عالم هستی و مراتب آن مانند عالم ماده و عالم مجردات و ویژگی های این جهان و آن جهان و در یک کلام مجموعه هست و نیست هاست و آموزه های دسته دوم آموزه هایی هستند که در بردارنده گزاره هایی در باره عالم تشریع و قوانین الهی و در یک کلام مجموعه بایدها و نباید هاست. البته در باره تقسیم‌‌‌‌‌‌بندی معارف و آموزه های دینی روش سنتی دانشمندان مسلمان این بوده است که آنها را به سه دسته عقاید و باورها، احکام و رفتارها و اخلاق و سجایای نفسی تقسیم می کرده اند. ولی همان گونه که ذکر شد، در تقسیم بندی دیگری که در این نوشتار مبنا قرار گرفته است مجموعه این آموزه ها به دو دسته کلی تقسیم می شود و بخش عمده اخلاق که ناظر به بایستگی های اعضاء و جوارح آدمی است هم در بخش رفتارها قرار می گیرد. این نوشتار بر آن است تا بر اساس نامه مهمی از امام صادق علیه السلام که در متون دینی ما وجود دارد، یک الگو برای روابط گوناگون مسلمانان پیشنهاد نماید. (1)
مراد از متن دینی
وقتی از متون دینی سخن به میان می‌‌‌‌‌‌آید، مراد از متون دینی، متونی است که برای ما جنبه قدسی دارد. قرآن و سنت نبوی اصلی ترین متن دینی مورد پذیرش همه مسلمانان است. ولی پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام، افزون بر سنت نبوی، سنت ائمه معصومین علیهم السلام را هم به عنوان بخشی از متن دینی قبول دارند. در این نگاه متونی مانند تفاسیر قرآن و یا منابع فقهی هر چند مبتنی بر متون اصلی دینی هستند ولی طبعاً متن اصلی دینی به حساب نمی‌‌‌‌‌‌آید و تقدس و اعتبار و خدشه‌‌‌‌‌‌ناپذیری متون نوع اول را ندارند. در باره اعتبار و درستی آیات قرآن هیچ یک از مسلمانان تردیدی ندارند ولی در باره سنت با توجه به این که احادیث جعلی فراوانی در آنها وجود دارد، باید با بررسی های سندشناسانه و نقدهای بیرونی و درونی روایات، ابتدا صحت صدور آنها را اثبات کرد، بنا بر این روشن است که تنها احادیثی که صدور آنها از سوی معصوم علیه السلام اثبات شده باشد دارای اعتبارند و در متن دینی به مفهومی که ذکر شد، قرار می گیرند.
امام صادق علیه السلام و اهمیت شناخت اندیشه های وی
در میان ائمه معصومین مورد پذیرش پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام، امام ششم امام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام (تولد: 80/83 ق.، امامت: 114ق. رحلت: 148ق.) به دلیل شرایط ویژه ای که در ایام امامت خود داشت توانست بیش از دیگر امامان به بیان مواضع مختلف خود در باره مسائل اندیشه ای، رفتاری و اخلاقی بپردازد. حجم قابل توجهی از روایات شیعی منقول از این امام همام است. امام صادق علیه السلام را می توان نخستین تدوین کننده اندیشه های مکتب اهل بیت علیهم السلام در جنبه اندیشه و رفتار شمرد. این مسأله تا بدان پایه بود که حتی امام صادق علیه السلام را به عنوان مؤسس مذهب و یا مذهب شیعه را به عنوان مذهب جعفری منسوب به نام امام صادق علیه السلام شمرده اند. بدیهی است بر اساس باور شیعیان اثنی‌‌‌‌‌‌عشریه، این اندیشه ها گرچه نزد امامان پیشین هم بود و اشاراتی به آن داشتند، اما امام صادق علیه السلام این فرصت را یافت که آنها را به صورتی سامان مند و گسترده عرضه کند.
اعتبارسنجی نامه مورد استناد در این مقاله
این نامه که قدیم ترین نقل آن در بخش الروضه کتاب الکافی مرحوم کلینی آمده است (ج 8، صص 2ـ14) در منابع دیگر از جمله کتاب الوافی فیض کاشانی (1091ق.) (ج 26، صص 97ـ 113) و تحف العقول نوشته مرحوم ابن‌‌‌‌‌‌شعبه حرانی از علمای قرن چهارم (صص 313ـ 315) هم آمده است و نسخه های مختلف این نامه با وجود اختلاف جزئی در چینش مطالب، یکسان است. در این مقاله تنها بر نسخه مندرج در کتاب الکافی تکیه شده است. اگر قرار باشد در مقام نقد بیرونی این نامه و سنجش میزان اعتماد به صحت صدور آن هم یک بررسی مختصر صورت گرفته باشد، باید بگوییم این نامه از سه طریق مختلف روایت شده است:
طریق نخست: مُحَمَّدُ بْنُ یعْقُوبَ الْکُلَینِی قَالَ حَدَّثَنِی عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَفْصٍ الْمُؤَذِّنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع طریق دوم: وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع طریق سوم: حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْکُوفِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ الصَّحَّافِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع
این مقاله مختصر مجالی برای بررسی تفصیلی این سلسله اسناد نیست و به همین مقدار باید بسنده کرد که طریق دوم نقل نامه از اعتبار بالایی برخوردار است و خدشه ای بر آن وارد نیست و با استناد به آن به راحتی می توان حکم کرد که به راستی این نامه از سوی امام صادق علیه السلام صادر شده است. در مقدمه این نامه چنین آمده است که وقتی امام صادق علیه السلام این نامه را خطاب به یاران و پیروان خود نوشت، به آنها دستور داد مدام به این نامه توجه داشته باشند و در آن تأمل کنند و بکوشند به آن پای بند باشند و به آن عمل کنند. شیعیان آن حضرت هم این نامه در نمازخانه های داخل منازل خود گذاشته بودند و بعد از انجام فریضه نماز به تأمل در آن می‌‌‌‌‌‌پرداختند. (أَنَّهُ کَتَبَ بِهَذِهِ الرِّسَالَه إِلَى أَصْحَابِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِمُدَارَسَتِهَا وَ النَّظَرِ فِیهَا وَ تَعَاهُدِهَا وَ الْعَمَلِ بِهَا فَکَانُوا یضَعُونَهَا فِی مَسَاجِدِ بُیوتِهِمْ فَإِذَا فَرَغُوا مِنَ الصَّلَاه نَظَرُوا فِیهَا، الکلینی، ج 8، ص 2). مفاد این نامه در بردارنده مطالب بسیار سودمندی است که استخراج و دسته بندی آنها می تواند الگویی برای سبک زندگی یک مسلمان در همه ابعاد به ویژه روابط مختلف مسلمانان در همه ادوار تاریخ از جمله دوران معاصر که چگونه دیندارانه زیستن یک پرسش عمومی است در اختیار ما قرار دهد.
سبک زندگی و الگوی روابط مسلمانان
روشن است که اگر قرار باشد روزی الگویی برای سبک زندگی مسلمانان پیشنهاد شود باید همه آموزه-های دینی مندرج در آیات قرآن، روایات نبوی و روایات اهل بیت پیامبر مورد بررسی قرار گیرد و در نوشتار حاضر تنها یکی از اسناد که البته از اهمیت زیادی برخوردار است مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. یک انسان دارای روابط مختلفی در زندگی خود است، این روابط را می توان به شکلهای مختلفی تقسیم کرد. یکی از رایجترین این تقسیم‌‌‌‌‌‌بندی ها، تقسیم آنها به چهار دسته کلی به شرح زیر است:
رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگران، رابطه انسان با خود، رابطه انسان با طبیعت. این روابط بخشی از سبک زندگی هر انسانی را تشکیل می‌‌‌‌‌‌دهد. مراد از سبک زندگی هم الگوهای نانوشته ای است که انسان همه رفتارهای خود را در قالب آن انجام می‌‌‌‌‌‌دهد. در این مقاله تنها سه بخش نخست این روابط یعنی رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگران و رابطه انسان با خود مورد توجه قرار گرفته است.
دسته بندی مطالب نامه
با مبنا قرار دادن دسته‌‌‌‌‌‌بندی فوق، متن طولانی نامه به دقت مطالعه و گویه های برگرفته از آن ذیل هر یک از محورهای فوق قرار داده شد. و برای پرهیز از طولانی شدن حجم مقاله و نیز با توجه به دسترس بودن متن نامه در کتاب الکافی، از ذکر متن عربی آنها هم اجتناب شد. پیش از ورود به بحث تذکر این دو نکته لازم است:
یک: آن چه در این بخش مقاله آمده است، تنها گویه ها و عباراتی مختصر است ولی برخی از این عناوین در متن نامه، دارای توضیحاتی گاه تا نیم صفحه است و در بسیاری از موارد امام علیه السلام ابعاد این توصیه و مبنای شرعی و مستندات قرآنی آن و شواهد آن در زندگی پیامبر را هم توضیح فرموده اند که طبعا با توجه به هدفی که این مقاله تعقیب می کند از ذکر همه آنها چشم پوشیده شد.
دو: گویه های استخراج شده از متن نامه 55 بند بود ولی با توجه به تناسب برخی گویه ها با دو بخش مختلف، این گونه ها در هر دو بخش مورد استناد قرار گرفته است. همچنین برخی گویه ها به دلیل مشابهت بسیار زیاد با هم در یک بند ذکر شده است. بنا بر این جمع گویه های زیر الزاماً به تعداد گویه های برداشت شده از نامه نیست.
اصلی ترین و مهم ترین نکات مندرج در این نامه چنین است:
الف. رابطه انسان با خدا
1- عاقبت نیکو و عافیت خواهی از پروردگار
2- اهتمام زیاد به تهلیل (ذکر لااله الا الله) و تسبیح (ذکر سبحان الله) و تقدیس خداوند و خاکساری در برابر ذات اقدس خداوند
3- اهتمام زیاد به دعا (دو بار ذکر شده است)
4- رغبت به آن چه خداوند ما را به آن ترغیب کرده است.
5- دوری جستن از انس گرفتن به آن چه خداوند حرام کرده است
6- پیروی نکردن از هوای و هوس و برداشت های شخصی در امر دین و پای‌‌‌‌‌‌بندی تمام به حلال و حرام های الهی
7- پیروی از زندگی پیامبر و پیروی نکردن از هوی و هوس و برداشت های شخصی در فهم و تفسیر زندگی پیامبر
8- یک بار دست بلند کردن به هنگام آغاز نماز
9- اهتمام به ذکر خدا در ساعات مختلف روز و شب
10- کوشش فراوان برای فرمان بردن از خدا و بندگی او (دو بار ذکر شده است)
11- اهتمام به حفظ آن چه از رسول خدا و ائمه اهل بیت او باقی مانده است
12- رضایت داشتن از آن چه خدا ساخته و خواسته است
13- اهتمام به نمازهای روزانه
14- دوری جستن از بازداشتن (حبس) حقوق الهی
15- ولایت پذیری خدا و رسول خدا و مؤمنان و تبری جستن از دشمنان آنها
16- وفای به عهدی که در برابر خداوند بر گردن دارد مانند ولایت پذیری، اقامه نماز، پرداخت زکات و دادن قرض الحسنه
17- دوری جستن از آن چه خداوند آن را حرام کرده است
18- توجه به این نکته که اسلام یعنی تسلیم در برابر حق
19- اطاعت از خدا برای احسان به نفس
20- دوری جستن از معصیت و گردن‌‌‌‌‌‌فرازی کردن در برابر خداوند (دو بار ذکر شده است.)
21- توجه به این که هیچ کس جز خدا غنی کننده انسان نیست
22- کوشش برای برخورداری از شفاعت شفاعت‌‌‌‌‌‌کنندگان از طریق به دست آوردن رضای خدا
23- ترک نکردن فرمان خدا و فرمان هر کس که به پیروی از خدا فرا می‌‌‌‌‌‌خواند.
24- عاقبت نیکو وعافیت خواستن از خدا
25- درخواست از خداوند برای جای دادن اسلام در سینه خود و سخن گفتن بر اساس حق
26- توجه کردن به این نکته که شرط محبوب خدا شدن پیروی از فرامین خدا و اولیای اوست.
ب. رابطه انسان با دیگران
1- حفظ آرامش و وقار و سکینه
2- حفظ حیاء و دوری جستن از هر آن چه صالحان پیش از ما از آنها دوری جسته اند.
3- خوش‌‌‌‌‌‌رفتاری با مخالفان و دوری جستن از شدت بخشیدن به مخالفت با آنها (دو بار ذکر شده است)
4- برخورد نیکو داشتن با بدرفتاریها برای جلوگیری از نادیده گرفته شدن و زیر پا ماندن حق
5- بازداشتن زبان جز از خیر و پرهیز از بدگویی و تهمت و دشمنی ورزی
6- دوری جستن از آن چه خداوند ما را از آن برحذر داشته است.
7- سکوت جز در آن چه برای آخرت سودمند باشد.
8- شکیبایی ورزیدن در برابر مشکلاتی که دشمنان در برابر پای‌‌‌‌‌‌بندی به حق ایجاد می کنند.
9- خوش رفتاری با مردم
10- پرهیز از دشنام دادن به دشنام دهندگان به خدا و اولیاء خدا
11- مهرورزی به مستمندان و دوری جستن از خوار شمردن و تکبر ورزیدن به آنها
12- دوری جستن از فخرفروشی و خودبزرگ‌‌‌‌‌‌بینی
13- دوری جستن از بغی و تعدی به حقوق دیگران
14- دوری جستن از حسد
15- کمک به مسلمانان مظلوم
16- کمک به همدیگر
17- دوری جستن در حد توان از بدگوئی علیه صالحان نزد پیشوای جامعه اسلامی و در تنگنا قرار دادن امام
18- دوری جستن از در تنگنا قرار دادن برادران مسلمان
19- دقت در مرزبندی های اعتقادی و اجتماعی و دقت در این که انسان در شمار اهل باطل قرار نگیرد.
20- پرهیز از قرار دادن خدا و امام و دین در معرض دشمنیهای اهل باطل
21- قرار دادن حب و بغضها بر اساس معیارهای خداپسندانه
22- عادت دادن نفس به بلاء و مصیبت در دنیا و تدبر در مصائب پیامبران که قرآن آنها را ذکر کرده است.
23- پیروی کردن از هدایت و وقار و آرامش و حلم و خشوع و تقوا و راستگویی و وفای به عهد صالحان
ج. رابطه انسان با خود
1- حفظ حیاء و دوری جستن از هر آن چه صالحان پیش از ما از آنها دوری جسته اند،
2- پرواپیشگی و رعایت تقوی، دوری جستن از آن چه خداوند ما را از آن برحذر داشته است.
3- نیکی کردن به جسم و جان خود
4- اطاعت از خدا برای احسان به نفس
جمع بندی و نتیجه گیری
با مروری دوباره بر مجموعه گویه هایی که ذکر شد، می توان گفت در باره رابطه انسان با خدای خود، اگر موارد مشترک و قابل ادغام در موارد بیست و شش‌‌‌‌‌‌گانه مد نظر قرار گیرد و به گونه ای در هم ادغام شود، از نظر امام صادق علیه السلام رابطه مطلوب پیروان آن حضرت با خدای متعال باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد:
توجه مدام به جایگاه و مقام و منزلت خداوندی
اهتمام به انجام خواسته های خدا و دوری جستن از آن چه خداوند آن را ناپسند می‌‌‌‌‌‌داند به دور از برداشت های شخصی، رضایت داشتن به تقدیر الهی، معیار قرار دادن پیامبر و اهل بیت او، انجام عبادات، مداومت بر ذکر خدا، اهتمام به دعا.
زنده و آشکار نگاه داشتن نشانه های دین خدا
و در باره روابط اجتماعی مسلمانان با یکدیگر که از مهمترین روابطی است که یک انسان با آن سر و کار دارد، بررسی مؤلفه های برداشت شده از نامه، نشان‌‌‌‌‌‌دهنده آن است که در نگاهی کلی و با ادغام گویه های مرتبط با هم، می توان گفت امام صادق علیه السلام رابطه مطلوب شیعیان خود با دیگر شهروندان را تابع ویژگی های زیر می دانسته اند:
1- دوری جستن از آن چه خداوند ما را از آن برحذر داشته است.
2- رعایت همه موازین اخلاقی در برخوردهای اجتماعی مانند حیاء، وقار، خوش‌‌‌‌‌‌رفتاری، و دوری جستن از دشمنی نورزیدن، دشنام، فخرفروشی، حسد، بدگویی و تهمت
3- دقت در مرزبندی های اعتقادی و اجتماعی و کوشش برای قرار داشتن در صف انسانهای صالح و معیار قرار دادن رفتار صالحان
4- داشتن روحیه کمک به یکدیگر به ویژه نسبت به مستمندان
5- شکیبایی ورزیدن در برابر مشکلات رفتار حق مدارانه. و همچنین در باره رابطه انسان با نفس خود، خلاصه توصیه امام صادق علیه السلام به پیروان خود، رعایت تقوی و نیکی و احسان کردن به جسم و جان خود است. این الگوی روابط که از سوی امام صادق علیه السلام مطرح شده است، برای هر مسلمان دیگر هم می-تواند مورد پیروی قرار گیرد. در جهانی که خلأهای معرفتی و عاطفی متأثر از سیطره مدرنیته روز به روز آشکارتر شده و همه انسانهای فرهیخه به دنبال الگویی جایگزین هستند، این الگو اگر به خوبی و به درستی به مردم جهان معرفی شود، از ظرفیت و جاذبه کافی برای جلب همگان برخوردار است. انکار نباید کرد که این الگو نیازمند تبیین بیشتر و همراه با ذکر مصادیق است تا پیروی از آن آسان شود. امام صادق علیه السلام در بخشی از این نامه فرموده اند: هَذَا أَدَبُنَا أَدَبُ اللَّهِ فَخُذُوا بِهِ وَ تَفَهَّمُوهُ وَ اعْقِلُوهُ وَ لَا تَنْبِذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ مَا وَافَقَ هُدَاکُمْ أَخَذْتُمْ بِهِ وَ مَا وَافَقَ هَوَاکُمْ طَرَحْتُمُوهُ وَ لَمْ تَأْخُذُوا بِهِ این آداب (پیشنهادی) ما و همان آداب خدایی است، آن را دریابید و آن را فهم کنید و در آن بیاندیشید و آن را پشت سر خود نیناندازید، اگر چنین کنید و به این آداب عمل کنید، به آن چه سازگار با هدایت یافتگی شماست دست یافته اید و به آن چه سازگار با هواپرستی شماست پشت کرده اید و آن را وانهاده اید.
این پیام تنها خطاب به مخاطبان اولیه نامه نیست، این پیام همه مسلمانان و بلکه همه انسانهای حقجو را به خود فرا می‌‌‌‌‌‌خواند. امید است این گونه نشست های علمی در همه دانشگاه ها و مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام گسترش یابد تا بتوان با تبادل آراء به درکی ژرف تر و گسترده تر از آموزه های دینی، با همدلی و همفکری در راه عزت امت اسلامی گام های مؤثرتری برداریم.
