بانک مرکزی خلاصه نتایج چک‌های مبادله‌ای، چک‌های وصولی و برگشتی در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری را منتشر کرد. در مقدمه این گزارش عنوان شده که چک به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت، همواره نقش قابل‌توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه داشته است. اما در دو دهه اخیر، به‌دلیل تداوم توسعه سامانه‌ها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی، تراکنش‌های پردازش شده از طریق این ابزارها و سامانه‌ها رشد متناسبی داشته و ابزارهای پرداخت الکترونیکی به مرور زمان جایگزین ابزارهای پرداخت سنتی نظیر اسکناس و مسکوک و انواع چک‌ها شده است. با این وجود، به‌دلیل اهمیت کارکرد و امتیاز چک و به‌ویژه جایگاه اعتباری چک در مبادلات کشور، این ابزار پرداخت، هنوز هم از مهم‌ترین ابزارهای نظام پرداخت کشور محسوب می‌شود. آمار چک‌های برگشتی تا آذرماه سال 1393 در سطح استان تهران با استفاده از اطلاعات اتاق پایاپای اسناد بانکی تهیه و در گزارش شاخص‌های ماهانه اقتصادی منتشر شد. با راه‌اندازی سامانه چکاوک، سال 1395 گزارش آمار چک‌های مبادله‌ای براساس اطلاعات سامانه مذکور برای کلیه استان‌های کشور تهیه شد. این اطلاعات از فروردین‌ماه 1396 در پایگاه اطلاع‌رسانی بانک مرکزی در دسترس است. همچنین گزارش مذکور مربوط به چک‌های بین بانکی است و چک‌های درون بانکی را شامل نمی‌شود.
افزایش ارزش چک‌های مبادله‌ای
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری تعداد کل چک‌های مبادله شده به 2/ 7 میلیون فقره رسیده که ارزش کل این چک‌ها به میزان 99 هزار میلیارد تومان بوده است. این رقم از نظر تعداد نسبت به ماه قبل 34 درصد افزایش یافته است. این افزایش از نظر وزنی نسبت به ماه قبل معادل 83 درصد بوده است. البته به‌طور سنتی تعداد چک‌های مبادله شده، اردیبهشت‌ماه نسبت به فروردین رقم بالاتری است زیرا در فروردین تعطیلات نوروزی وجود دارد و عمده کسب‌و‌کارها با تعطیلی‌های ابتدای سال مواجه هستند، به همین دلیل مقایسه ماهانه اطلاعات ویژه‌ای درباره روند چک ارائه نمی‌کند زیرا هر سال انتظار می‌رود که میزان چک‌ها در اردیبهشت‌ماه نسبت به فروردین‌ماه افزایش داشته باشد. به همین دلیل می‌توان آمارها را نسبت به مدت مشابه سال قبل درنظر گرفت. بر این اساس، آمارها نشان می‌دهد که نسبت به اردیبهشت‌ماه سال قبل مبلغ چک‌های مبادله‌ای به میزان 5/ 24 درصد افزایش یافته است. اما از نظر تعدادی چک‌های مبادله‌ای در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل 26 درصد کاهش یافته است؛ بنابراین این موضوع نشان می‌دهد که ارزش هر چک مبادله‌ای به‌طور متوسط نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش یافته است.
کاهش تعداد و ارزش چک‌های برگشتی
اصولا چک‌های مبادله‌ای به دو بخش تقسیم می‌شوند. بخشی از آن چک‌های وصولی و بخش دیگر چک برگشتی است. چک وصولی به چکی اطلاق می‌شود که صحت آن مورد تایید بانک عهده بوده و بانک نسبت به پرداخت آن اقدام کرده است. همچنین چک برگشتی به چکی اطلاق می‌شود که در هنگام ارائه به بانک جهت وصول، به دلایل ذیل غیرقابل پرداخت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری به میزان 2/ 9 هزار میلیارد تومان بوده است. تعداد چک‌های برگشتی اردیبهشت‌ماه نیز معادل با 6 هزار و 564 فقره بوده است. چک‌های برگشتی نسبت به ماه قبل از آن از نظر تعداد به میزان 25 درصد و از نظر ارزش 59 درصد افزایش یافته است. این روند باتوجه به افزایش روزهای کاری اردیبهشت نسبت به فروردین‌ماه طبیعی است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعداد چک‌های برگشتی در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل 54 درصد کاهش یافته است. همچنین از نظر مبلغ، میزان کاهش چک‌های برگشتی نسبت به اردیبهشت‌ماه سال قبل معادل 33 درصد بوده است. در نتیجه آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که علاوه‌بر روند صعودی سالانه در آمارهای مبادله‌ای (از نظر مبلغ)، از ارزش چک‌های برگشتی کاسته شده است.
افت نسبت چک‌های برگشتی
یکی از نسبت‌های مهم در بین شاخص‌های چک که می‌تواند یک دید کلی از وضعیت چک‌های مبادله‌ای و برگشتی ایجاد کند، شاخص نسبت چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای است. این نسبت که به درصد گزارش می‌شود نشان می‌دهد که به چه میزان از چک‌های مبادله شده، برگشت خورده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای از نظر تعداد در اردیبهشت‌ماه به رقم 1/ 9 درصد رسیده است. این رقم در فروردین‌ماه سال‌جاری معادل 8/ 9 درصد بود و نشان می‌دهد که این نسبت در ماه دوم کاهش یافته است. اما نکته قابل‌توجه این است که این رقم در اردیبهشت‌ماه سال قبل به میزان 4/ 14 بوده است. این نشان می‌دهد که نسبت به سال قبل شرایط بهتر شده است. کاهش میزان چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله شده می‌تواند این موضوع را تایید کند که شرایط کسب‌و‌کارها برای پاس کردن چک خود بهتر شده است. البته باید تاکید کرد که عوامل مختلفی در چک‌های برگشتی اثرگذار خواهند بود. عواملی نظیر نبود امضا، نقص امضا، مغایرت تاریخ عددی، مخدوش بودن امضا و مندرجات چک و کسری موجودی از عوامل برگشت چک بوده است. اما می‌توان اثر سایر عوامل به‌جز کسری موجودی را ثابت نگه داشت. بنابراین با این فرضیه وضعیت موجودی حساب‌ها برای پاس کردن چک‌ها در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل بهتر شده است. گزارش بانک مرکزی نشان می‌دهد که در کل کشور از نظر تعداد 95 درصد و از نظر ارزش 94 درصد از کل چک‌های برگشتی به دلایل کسری یا فقدان موجودی بوده است و نشان می‌دهد که عمده تغییرات به‌خاطر بهبود موجودی در چک‌های مبادله‌ای است. پس اگر نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای کاهش یافته، می‌توان عنوان کرد که این بهبود به‌دلیل کافی بودن موجودی حساب‌ها بوده است. این روند بهبود را می‌توان در نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای نیز درنظر گرفت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نسبت در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری معادل 3/ 9 درصد بوده است. این در حالی است که در اردیبهشت سال قبل این نسبت معادل 5/ 17 درصد ثبت شده است. به‌طور کلی این رقم در سال‌های قبل عمدتا بالای 10 درصد قرار داشت.
