مناظره امیرمومنان (ع) با خوارج (دستاویزهای خوارج و پاسخ های امام)

مناظره با خوارج

در رویارویی سپاه امام (ع) با لشکر معاویه به نام جنگ صفین، رهبری امام به قدری مؤثر بود که نزدیک بود جنگ به نفع امام (ع) پایان پذیرد و شجره خبیثه از بیخ کنده شود، ولی نقشه خائنانه عمروعاص، سبب شد که جنگ متوقف گردد، زیرا در گرماگرم جنگ که مالک اشتر نزدیک بود به خیمه معاویه برسد، عمروعاص دستور داد که قاریان شام که همراه لشکر آمده بودند، قرآن ها را بر سر نیزه کنند و بگویند: بیایید همگی به قرآن پناه ببریم و خونریزی را متوقف کنیم و حکم قرآن را بپذیریم.

آن حضرت پس از درگذشت پیامبر گرامی اسلام (ص) لحظه ای از ارشاد ناآگاهان، اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان باز نایستاد ولی تا رسول گرامی در قید حیات بود، حتی کلمه کوتاهی از آن حضرت در معارف، در اخلاق و یا احکام، شنیده نشد. و این خود یکی از نقاط برجسته امام (ع) است که با وجود پیامبر گرامی اسلام (ص) به خود اجازه نمی داد که به سخن درآید

مسلّماً هدف؛ جلوگیری از پیشرفت سپاه امام بود و اگر بنا بود که قرآن میان آن ها حکومت کند، در روز نخست این کار انجام می گرفت. امیرمؤمنان (ع) وقتی از نقشه خائنانه او آگاه شد و دید برخی از نفوذی ها مانند اشعث بن قیس، سپاه را به خودداری از جنگ دعوت می کنند، آنان را جمع کرد و فرمود: «ای مردم! آگاه باشید، این یک حیله و فریب است. آنان با این نقشه می خواهند جلو شکست خود را بگیرند و فرصت بی نظیری که نصیب شما شده است، از بین ببرند.» امام فرمود: «دعوت به قرآن، ظاهر آن، ایمان و درون آن، عدوان و تجاوزگری است. آغاز آن رحمت، و پایان آن پشیمانی است، به کار خود ادامه دهید، دندان ها را روی هم بفشارید، به این صداهای بی خردانه گوش ندهید». [1]

ولی سخنان امام (ع) در آنان کمتر اثر کرد زیرا گروه بزرگی از سپاه امام، فریب ظاهرسازی را خوردند و به امام فشار آوردند که پیشنهاد آتش بس را بپذیرد. سرانجام قرار شد که طرفین، دست از جنگ بکشند و در تعیین تکلیف، به قرآن مراجعه کنند و حکم قرآن را نافذ بشمارند. گروهی که به امام فشار آوردند تا آتش بس را بپذیرد، گروه خوارج بودند که بعداً از کار خود پشیمان شدند و از امام خواستند قرار و توافق را به هم بزند و مجدداً با سپاه معاویه بجنگد. این گروه، مشکلاتی را برای حکومت امام به وجود آوردند. پس از یک رشته کشمکش ها، سرانجام طرفین صلح نامه ای را امضا کردند و قرار شد که ابوموسی اشعری، از طرف امام و عمروبن عاص از طرف معاویه در یک نقطه بی طرف گرد آیند و به مذاکره بپردازند و حکم قرآن را اعلام کنند. ما فعلاً با این که سرانجام قرارداد صلح، به کجا انجامید و چگونه عمروعاص، ابوموسی را فریب داد، کاری نداریم. روی سخن درباره مناظره ای است که امام با سران خوارج انجام داد، زیرا چنان که گفته شد، همان خوارج که در واقع گروه فشار بودند، بعداً از نظر خود بازگشتند و اصرار ورزیدند که امام (ع) آن عهد و پیمان را بشکند، درحالی که امام کسی نبود که عهدی را که بسته، بشکند.

سپاه معاویه که سپاه قاسطین بودند، به شام و سپاه امام به کوفه بازگشتند ولی خوارج از سپاه امام منشعب شده اردوگاهی در نهروان تشکیل دادند. آنان پیوسته پشت سر امام بدگویی می نمودند و اموری را دستاویز قرار داده و اهانت می نمودند. از سوی دیگر، آنان پیوسته برای مسلمانان ایجاد مزاحمت می کردند، حتی عبداللّه فرزند خبّاب بن الأَرَتّ را که از عُبّاد و قاریان قرآن بود، با همسر حامله اش به خاطر علاقه به امام علی (ع) کشتند، امام (ع) سرانجام، تصمیم گرفت که ریشه فساد را قطع کند و لذا با سپاهی گران که عازم حرکت به صفین بود، به سمت نهروان حرکت کرد و در آن نقطه هر دو طرف به آرایش نظامی پرداختند. پیش از آغاز جنگ، خوارج، ابن عباس را خواستند تا علت جدایی خود را به گوش امام برسانند، و لذا این گفت وگو و مناظره به واسطه ابن عباس برگزار شد. اینک متن کامل مناظره را به گونه ای روشن از نظر خوانندگان می گذرانیم:

خوارج: چرا به هنگام نگارش صلح نامه، علی (ع) لقب امیرمؤمنان را از کنار اسمش پاک کرد؟ اکنون که او خود را امیرمؤمنان نمی داند، پس ما به فرمانروایی او گردن نمی نهیم!

پاسخ امام: من در این کار، از پیامبر خدا(ص) پیروی کردم، او به هنگامی که صلح نامه ای را با مشرکان مکه امضا کرد، بعد از نام خود، لقب رسول اللّه را نوشت، نماینده مشرکان که سهیل بن عمرو بود، گفت: ما تو را رسول خدا نمی دانیم، اگر می دانستیم، با تو نمی جنگیدیم! رسول خدا به من که نویسنده صلح نامه بودم، امر کرد لقب رسول خدا را از کنار نام مبارک او پاک کنم، حتی فرمود: به جای «بسم اللّه الرحمان الرحیم»، بسمک اللّهم بنویسم، آیا رسول خدا اسوه و پیشوا نیست؟

خوارج: او در حقانیت خود تردید نموده، زیرا در صلح نامه چنین نوشت: حَکمین (داوران) بنگرند و اگر من اولی هستم، مرا به خلافت بشناسند، و اگر حق با معاویه است، او را تثبیت کنند و بنابراین او در حقانیت خود شک و تردید داشت و چنین فردی شایسته امامت و حکومت نیست!

پاسخ امام (ع): من در این مورد شک و تردیدی نداشتم و خود را وصی منصوص پیامبر (ص) می دانم، ولی این نوع سخن گفتن، نوعی انصاف دادن در سخن است و در این مورد، از قرآن پیروی کردم، درحالی که خدا می گوید: «... إنّا أو إیاکم لَعَلی هُدی أو فی ضلالٍ مبین». [2] یکی از ما و شما بر حق، و دیگری در گمراهی آشکار است.

مسلماً خدا و رسول او بر حق هستند و طرف مخالف، بر گمراهی آشکار، ولی برای جلب نظر طرف، این نوع سخن گفتن، راه زیبا و عادلانه است.

خوارج: شما داوری را به دیگری واگذار کردید و ابوموسی را حَکم و داور قرار دادید، درحالی که شما بهترین حاکم بودید.

پاسخ امام (ع): من در این مورد، از پیامبر گرامی اسلام (ص) پیروی کردم و او به گفته خدا، اسوه حسنه است. [3] او درباره سرنوشت بنی قریظه داوری را به سعد بن معاذ سپرد، که هرچه بگوید طرفین بدان گردن نهند.

خوارج: شما غیر خدا را حکم قرار دادید و در این مورد چنین حقی نداشتید، زیرا حکم از آنِ خداست «إنِ الحکم الاّ للّه».

پاسخ امام (ع): من قرآن را حَکم قرار دادم، مسلماً قرآن، کلام صامت و ساکت است و باید فرد آشنایی آن را به سخن درآورَد و این راه همان است که قرآن، در مورد مُحْرِم که حیوانی را صید کند معین فرموده، خدا می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! درحال احرام، حیوانات را شکار نکنید و هرکس در حال احرام حیوانی را عمداً بکشد، باید کفاره ای معادل آن از چهارپایان بدهد. کفاره ای که دو نفر عادل از شما معادل بودن آن را تصدیق کنند و به صورت قربانی به حریم کعبه برسد... ». [4]

خوارج: در جنگ با ناکثان (پیمان شکنان) در بصره، چهارپایان و سلاح های طرف مقابل را تقسیم کردید ولی هرگز اجازه ندادید زنان و دختران آنان را به کنیزی بگیریم.

پاسخ امام (ع): من در این مورد از پیامبر (ص) پیروی کردم، او به هنگامی که بر مردم مکه مسلط شد، بر آنان منت نهاد. من نیز بر مردم بصره منت نهادم و دختران و زنان آنان را به خود آنان واگذار کردم. از این گذشته، کدام یک از شماها، حاضر بود که امّ المؤمنین عایشه را در سهم خود بگیرد؟

خوارج: شما از روز نخست خود را وصی پیامبر می خواندید، پس چرا به وصیت عمل نکردید؟

پاسخ امام (ع): من وصی بودم، متأسفانه شما از من فرمانبرداری نکردید و کار را از دست من گرفتید. پیامبر به من فرمود: علی تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی و نیز فرمود: منزلت تو منزلت کعبه است. همه به زیارت کعبه می روند و کعبه به سراغ افراد نمی آید.

این گفت وگوها که به هنگام صف آرایی خوارج در برابر امیرمؤمنان، برگزار شد، آن چنان محکم و نافذ بود که گروهی از آنان، از صف خوارج بیرون آمدند و به صف امام پیوستند ولی 4000نفر بر عناد و ستیزه جویی خود پابرجا ماندند ولی همگی در جنگ نهروان طعم تلخ مرگ را چشیدند و تنها چند نفر بیشتر جان به سلامت نبردند. [5]

پی نوشت ها