شگفت انگیزترین سازه های مهندسی در تاریخ معماری ایران

معماری هنری پیچیده است که از دیرباز مورد توجه انسان بوده است حتی در دوره غار نشینی…

انسان اولیه مجبور بوده تا پناهگاهی را برای خود انتخاب کند و از خظرها دور بماند. او هوشمندانه دست به انتخاب زد و با انتخاب غارها توانست خود را در پناهگاهی امن، محفوظ نماید. سالها گذشت و کم کم دانش خانه سازی را یاد گرفت و توانست سکونتگاهش را آنطور که می خوهد بنا کند. به مرور زمان تغییرات بیشتر و بیشتر شد و شاهکارهایی تماشایی خلق گردید.

ایران، سرزمینی کهن با هزاران سال قدمت است که امروزه به سبب داشتن شاهکارهایی تماشایی از معماری زبانزد جهانیان شده است. هر کس در هر گوشه ی دنیا با دیدن تصویری از بناهای ایرانی حیرت می کند و از توصیف زیبایی آن باز می ماند. اینها همه حکایت از هوش و هنر معماران ایرانی دارد که دریایی از تجربیات را سینه به سینه و نسل به نسل منتقل کرده اند و در هر دوره ای سازه هایی شگفت انگیز را بنا نهاده اند.

می خواهیم به اقصی نقاط ایران سر بزنیم و غرق در تماشای بناهایی شویم که تاریخ شکوهمند معماری ایرانی را برایمان بازگو می کنند و از سرد و گرم روزگار حرف های زیادی برایمان دارند.

کوله بارتان را ببندید و با کارناوال در سفری فراموش نشدنی به شاهکارهای تاریخی مهندسان ایران همراه شوید…

1- بادگیر چپقی ؛ کرمان

بادگیر در همه جای دنیا به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی شناخته می شود که توانسته در گرمترین آب و هواها، نسیم خنک را روانه ی خانه ها کند. احتمالا می دانید که معروف ترین شهر ایران در زمینه ی بادگیر یزد است و همگان آن را با عنوان شهر بادگیرها می شناسند اما شاید کمتر کسی بداند که خاص ترین بادگیر ایران در شهر سیرجان استان کرمان قرار دارد.

این بادگیر که با عنوان بادگیر چپقی مشهور است بر فراز خانه ی دکتر رضوی قرار دارد و در زمان پهلوی و توسط معمار سیرجانی به نام مهدی شجاعی ساخته شده است. در زیر این بادگیر اتاقی برای نگهداری داروها قرار داشته که باید از گرما و گرد و غبار مصون می ماندند. معمار پس از یک سفر دریایی و توجه به خنک بودن استراحتگاه کشتی، از شکل دودکش آن برای طراحی یک بادگیر خاص الگوبرداری کرد و توانست این بادگیر را بنا کند.

آدرس: استان کرمان، سیرجان، بلوار دکتر صادقی، بین نصیری و بازار، کوچه حاج رشید

2- سد کُریت ؛ طبس

کویر همیشه سرزمینی بی آب و علف در ذهن ها به تصویر کشیده شده است اما سازه ای در ایران وجود دارد که این معادله را بر هم می زند و برای ذخیره و مهار آب در کویر ساخته شده است. سد کُریت، سدی 650 ساله و از جنس سنگ و آجر و ساروج می باشد و 100 متر ارتفاع دارد. این سد به عنوان کهن ترین سد موجود در جهان شناخته می شود و با عرض کم، به عنوان یکی از باریک ترین نمونه های موجود در جهان نیز به شمار می رود. قوس این سد، عامل استحکام آن می باشد و به سبب ارتفاعش تا 100 سال پیش به عنوان بلندترین سد قوسی جهان از آن یاد می شد.

آدرس: طبس، روستای چیروک

برای رسیدن به این سد لازم است که به شهر طبس بروید و وارد جاده دیهوک و بیرجند شوید. پس از حدود 45 کیلومتر و پشت سر گذاشتن روستاهای کریت و اصفهک، یک جاده فرعی در سمت چپ شما را به روستای چیروک راهنمایی می کند که در نزدیکی سد قراردارد.

3- سازه های آبی شوشتر

یکی از تماشایی ترین ساز ه های کهن ایران در استان خوزستان قرار دارد که همگان را در سراسر جهان به تحسین واداشته و توانسته نام خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برساند. سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پل ها، بندها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب هستند که با هم پیوند دارند و مرتبط با یکدیگر کار م کنند.

این سازه عظیم در دوران هخامنشیان تا ساسانیان بنا شده اند تا ساکنان منطقه بتوانند از آب بهره ی بیشتری ببرند. در این مجموعه سدی به نام گرگر وجود دارد که مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را بالا می آورد تا سه تونل حفر شده آبگیری شوند. آب پس از گذر از تونل ها به کانال های متعددی وارد می شود و پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ ها، به شکل آبشارهایی به محوطه‌ ای حوضچه مانند می ریزد.

آدرس: استان خوزستان، شوشتر

این سازه در قسمت های مختلفی از شهر قابل دیدن است از جمله: انتهای خیابان شرافت، خیابان شریعتی و میدان انقلاب

4- پل گاومیشان ؛ مرز ایلام و لرستان

پل گاومیشان یک پل باستانی است که از ملات و آجر و سنگ ساخته شده و قدمت آن به دوره ی ساسانیان باز می گردد. این پل در مرز استان لرستان و ایلام قرار دارد و یکی از آثار ملی ایران به شمار می رود. گاومیشان پلی دو طبقه بوده که امکان عبور احشام و انسان ها را به صورت جداگانه فراهم می کرده است.

طول این پل حدود 175 متر و عرض آن نزدیک به 8 متر و20 سانتیمتر است و  6 طاق دارد. از دهانه پل گاومیشان با بیش از 50 متر عرض به عنوان بزرگترین دهانه پل کشور یاد می شود. یکی از دهانه های این پل بعد از عقب‌نشینی سپاه ایران در جریان حمله اعراب به ایران تخریب شد تا جلوی نفوذ دشمن گرفته شود. با گذشت زمان سیلاب ها نیز آسیب هایی را به این پل زدند و در آن نشانه هایی از مرمت در دوره‌های صفوی و قاجار به چشم می خورد.

آدرس: مرز استان ایلام و لرستان

از استان ایلام به طرف پل دختر حرکت کنید و 20 کیلومتر پس از دره شهر از روی پل جدیدی عبور کنید تا پل تاریخی گاومیشان را در سمت چپ خود ببینید.

در استان لرستان وارد جاده قدیم خرم آباد به اندیمشک شوید و پس از شهر پل دختر وارد یک فرعی دره شهر در سمت راستتان شوید. پس از 25 کیلومتر پل گاومیشان را در سمت راست خود خواهید دید.

5- کانال تِرِنُه ؛ هرمزگان

تِرِنُه یکی از شگفت انگیزترین سازه های کهن ایران به شمار می رود و کاربردی خارق العاده دارد. پیش از آنکه با این سازه ی حیرت انگیز آشنا شوید لازم است کمی درباره ی موقعیت جغرافیایی این اثر بدانید.

ترنه در کوخرد قرار دارد؛ منطقه ای که از جنوب آن رود شوری به نام مهران گذر می کند و در انتها به خلیج فارس می ریزد اما در شمال این منطقه اوضاع آب کمی متفاوت است و آب شیرین چشمه های موجود در کوه ها آب گوارایی دارند. نکته ی مهم این است که زمین های کشاورزی اغلب در جنوب منطقه قرار دارند و نیازمند آب شیرین هستند در حالی که رد شور مهران مانع مهمی برای انتقال آب شیرین از شمال به جنوب به شمار می رود.

در اینجاست که توان معماران و هوش آنان رخ می نماید و در زمان ساسانیان برای مقابله با این مشکل کانالی از سنگ و ساروج و گل و لای احداث می گردد که آب شیرین را بدون آنکه ذره ای آب شور در آن نفوذ کند از میان رودخانه ی مهران عبور می دهد. برای این کانال نام ترنه را بر می گزینند و در سال های بعد نیز نمونه هایی از آن را می سازند. ترنه ها تا 50 سال پیش همچنان پابرجا بودند اما با گذر زمان، آسیب هایی جدی دیدند و امروزه ترنه کوخرد سالم ترین آنها به شمار می رود.

آدرس: استان هرمزگان، کوخرد

کوخرد در مسیر بستک به بندرلنگه قرار دارد. پس از رسیدن به این شهر به سمت بلوار ابوخالد بروید و بیارستان رازی را پیدا کنید. در نزدیکی بیمارستان یک فرعی وجود دارد که شمارا به نزدیکی رودخانه مهران و ترنه می رساند.

6- قنات مون ؛ اردستان

قنات مون یکی از قنات های مشهور ایران است که به عنوان تنها قنات دو طبقه ایران و جهان شناخته می شود. شالوده ی این قنات مربوط به دوران اشکانیان است اما قدمت سازه ی کنونی آن به 800 سال پیش باز می گردد. این قنات آب را در دو طبقه انتقال می دهد بدون آنکه آب یکی از طبقات به دیگری نفوذ کند.

قنات دو طبقه مون در شهر کویری اردستان واقع شده است و با میزان آبدهی 60 لیتر در ثانیه، آب مورد نیاز ساکنان محله ی مون را تامین می کند. این قنات حدود 4 کیلومتر طول دارد و عمق چاه اصلی آن 31 متر می باشد.

آدرس: اردستان، حدفاصل میدان امام حسین و میدان امام.

7- غار سنگ تراشان ؛ جهرم

غار سنگ تراشان یکی از بزرگترین غارهای دستکند در جهان به شمار می رود که حدود 5 هکتار وسعت دارد و با نام های دیگری همچون سنگ اشکن، سنگ سکن و سنگ شکنان نیز شناخته می شود. غار دارای 12 دهانه و 100 ستون می باشد و قدمت حفاری های انجام شده در آن به 350 سال قبل باز می گردد.

جالب است بدانید که این غار شگفت انگیز با وسایلی همچون پتک، اهرم، تیشه، سوهان و اره دوسر ساخته شده و خبری از ابزار پیشرفته امروزی نبوده است. چند سنگ‌شکن در این مکان به برداشت سنگ مشغول بودند و پس از برداشت هر قسمت، در هر چند متر قسمتی از سنگ ها را نمی تراشیدند تا یک ستون نگهداره ایجاد و مانع ریزش گردد.

سنگ های برداشت شده از این غار در نمای بناهایی مانند شاهچراغ، مسجد جامع عتیق، بانک ملی مرکزی شیراز، بیمارستان نمازی شیراز و… استفاده شده است.

آدرس: استان فارس، جهرم، بلوار مادر، روبه روی کوچه امام خمینی(ره) 57، مسیر ورودی غار سنگ تراشان

8- پل قلعه حاتم ؛ بروجرد

در شمال غربی شهر بروجرد پلی وجود دارد که شاید در مقایسه با سایر پل های تاریخی شکوه و قدمت زیادی نداشته باشد اما با آنها تفاوت دارد. این پل تنها عاملی برای برقراری ارتباط دو کناره رودخانه و عبور و مرور مردم نبوده و کار انتقال آب از یک کناره به کناره دیگر رودخانه را به وسیله ی یک کانال نیمه عمیق نیز انجام می داده است.این پل در حدود 200 سال پیش و در زمان قاجار ساخته شد تا آب شیرین چشمه ای به نام ماشا را از روی رودخانه گرمابه عبور دهد و آب مورد نیاز مردم را فراهم کند.

آجر، سنگ و ملات آهکی از مصالح مورد استفاده در ساخت پل می باشند. پل قلعه حاتم 261 متر طول و 2٫5 متر عرض و 14 طاق دارد و عرض دهنه طاق ها در محل عبور جریان آب بیشتر و در طرفین کمتر می شود.

آدرس: استان لرستان، شهرستان بروجرد، روستای قلعه حاتم

از شهر بروجرد وارد جاده ملایر شوید تا پس از یک کیلومتر به روستای قلعه حاتم برسید.

9- منارجنبان ؛ اصفهان

یکی از این آثاری که با شهرت جهانی خود هر ساله علاقه مندان را از سراسر دنیا به این شهر می آورد و آن ها را حیرت زده می کند، اثر تاریخی منارجنبان است. منار جنبان بنایی خارق العاده می باشد و بر روى مزار « عمو عبدالله » که از صالحان معروف قرن هشتم هجرى است، ساخته شده است.

بر فراز این بنا که از شاهکارهای معماری ایران است دو مناره ی زیبا قرار گرفته که ارتفاع هرکدام از سطح زمین 17٫5 متر و پهنایشان هم 9 متر می باشد. قدمت این بنا را سال 716 هجری قمری می دانند. علت تکان خوردن بنای منار جنبان پدیده ی تشدید یا زئوناس می باشد، به بیان ساده تر می توان گفت که مولکول های هر جسمی در حال تحرک هستند برخی متحرک تر و برخی کم جنب و جوش. کافی است تکانی به آن بدهیم و نیرویی وارد کنیم تا به جنب و جوش بیافتند. با تکان دادن یک مناره، مناره ی دیگر که کاملا شبیه به آن یکی مناره است هم می جنبد و نیروی وارد شده بر یک مناره در تمامی ساختمان پخش می شود و همه ی بنا را به لرزه می اندازد. اگر می خواهید درباره ی این بنا و دلیل تکان های شگفت انگیزش بیشتر بدانید مطلب زیر را از دست ندهید:

منارجنبان اصفهان ؛ جنبشی در معماری اسلامی

البته از این دست منارها باز هم در ایران ساخته شده اند و از نمونه های آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

* منار جنبان ندوشن که حتی با وزش باد هم تکان می خورد.

* منار جنبان روستای خرانق در یزد که قدمت آن به دوران ساسانی باز می گردد. برای آشنایی با این روستا و دیدنی هایش به مطلب روستای خرانق یزد ؛ زادگاه خورشید در سرزمین ایران  مراجعه کنید.

* منارجنبان مسجد جامع نیشابور که امروزه اثری از آن دیده نمی شود.

آدرس: استان اصفهان، شهر اصفهان، خیابان آتشگاه

10- شهر زیرزمینی نوش آباد

شهر زیرزمینی نوش آباد که به شهر زیر زمینی اویی نیز شهرت دارد در واقع بزرگترین نمونه ی معماری دست کند جهان و نمونه ای منحصر به فرد از یک ساختار نظامی و دفاعی می باشد که توسط مقنی های ماهر و با حفر تونل هایی در دل زمین ساخته شده است.

ورودی های این شهر، 120 متر ارتفاع دارند و فقط یک نفر را از خود عبور می دهند. این شهر دارای ساختار متراکم و تودرتو با راهروهای فراوان در عمق زمین است که پس از عبور از ورودی هایی با 120 متر ارتفاع به قسمت های اصلی با ارتفاع 180 سانتی متر می رسد.

نکته ی مهم درباره ی این شهر این است که در سه طبقه در عمق 4 تا 18 متری زمین قرار گرفته اما شما به دلیل ساختار هوشمندانه می توانید درون آن به راحتی نفس بکشید.

این شهر نمناک و نیمه تاریک در واقع طبقه ی زیرین شهر نوش آباد کاشان است  که در سال 1383 به طور کاملا اتفاقی در زمان حفر چاه آب و در اثر سقوط یکی از مقنی ها در آن، کشف شد.

تاریخ ایجاد شهر به دوران ساسانی می رسد اما در دوره های بعد در طول 500 سال تکامل یافته و در زمان سلجوقیان، صفویان و حتی قاجار نیز مورد استفاده بوده است.

برای آشنایی با این شهر و رمز و رازهایش مطلب شهر زیر زمینی نوش آباد کاشان ؛ اویی، رازی در دل زمین را از دست ندهید.

آدرس ورودی اول شهر زیرزمینی نوش آباد: کاشان، نوش آباد، خیابان امام (ره)، کوچه شهید جعفری

آدرس ورودی دوم شهر زیرزمینی نوش آباد: کاشان، نوش آباد، خیابان امام (ره)، کوچه دیدار

سخن آخر

آیا تا به حال هیچ یک از این آثار را از نزدیک دیده اید؟

چه شاهکارهای دیگری از مهندسان ایرانی سراغ دارید؟

منتظر نظرات و تجربیات شما خوبان هستیم…