«در شامگاه دوم مرداد 1359 محمد تقی شهرام در کنار تعدادی از متهمان پرونده کودتای نوژه تیرباران شد.» این خبری بود که پس از تنفس چند روزه دادگاه رسیدگی به پرونده تقی شهرام اعلام شد. کتاب «تقی شهرام؛ به روایت اسناد» در سی و نهمین سال اعدام شهرام از سوی مرکز اسناد منتشر شده است. اثری که از نظر حجم باید آن را در دسته آثار سنگین قرار داد، ولی به هیچ وجه نباید آن را به این خاطر نخواند و یا از حجم آن واهمه داشت. اثری به شدت خوشخوان و روان که علاوه بر تقی شهرام خواننده را با حواشی سازمان مجاهدین خلق ایران و پیشینه این سازمان نیز به صورت گذرا ولی دقیق مواجه می کند.
در این کتاب اطلاعات جالبی از بازداشت و محاکمه و روند رسیدگی به پرونده شهرام را مقابل خواننده قرار می دهد ولی قبل از رسیدن به این مقطع باید از خانواده نه چندان مذهبی او و روند تحصیلش در دبیرستان و دانشگاه مطلع شد. دانشگاهی که بسیاری بر این باورند عامل مهم مذهبی شدن شهرام بوده است.
او در ضربه ای که ساواک به سازمان در سال 50 وارد می کند، بازداشت می شود و به دلیل مشارکت در یک حرکت آشوبگرانه در زندان به ساری تبعید می شود. در زندان ساری روی یکی از افسران ارتش کار می کند و زمینه فرار خود را فراهم می کند. تا جایی که افسر زندان حین فرار با او و دیگر زندانی سازمان، یادداشتی از خود برجای می گذارد: «من ستوان یکم امیرحسین احمدیان از مزدوران امپریالیسم بریدم و به خلق پیوستم». او با خودرویی به تهران می رسد و برای مدتی مخفی می شود و کمیته مشترک ضد خرابکاری عکس تقی شهرام را با قید مسلح بودن و عضویت در مجاهدین خلق در آلبوم فراریان قرار داد.
اندیشه التقاطی
مهم ترین فصل زندگی شهرام پیش از مرگ، مارکسیست شدن اوست. اتفاقی که در طیفی از مبارزان نیز تاثیر داشت و تاریخ مبارزات آنها را دستخوش تغییر کرد. «تقی شهرام در زندان قصر (پس‌از دستگیری در سال 50) بر اثر نشست و برخاست با سه زندانی مارکسیست و تعلیم گرفتن از آنها و تکمیل آموخته ها در زندان ساری از طریق کتاب هایی که مخفیانه و گاه به صورت علنی به دستش می رسید، مطالعات مارکسیستی خود را تکمیل کرد. پس از فرار به خصوص در دوران اقامت طولانی اش در قم، این روند را با سرعت بیشتری طی کرد تا این‌که در شهریور 52 مارکسیست شد، ولی آن را اعلام نکرد و حتی در ظاهر نماز می خواند. از اواخر زمستان 52 برای آن‌که سیر تغییر ایدئولوژی بدنه سازمان را هم شامل شود، مسائلی در نشریه داخلی سازمان به قلم شهرام مطرح شد که مسؤولان موظف شدند با اعضای تحت مسؤولیت خود مطرح و جواب را به خود عضو واگذار کنند. مجموعه نشریات داخلی که مطالب در آنها انعکاس می یافت، بعدها به «جزوه های سبز» معروف شد.» «مطالعه جزوه ها و بحث هایی که درباره سؤال های موجود در آن مطرح می شد به تدریج عناصر ضعیف النفس و متزلزل را که با اندیشه التقاطی سازمان خو گرفته بودند یا اصولا با اسلام سازمان مذهبی شده بودند، متزلزل‌تر کرد و آنها را آماده ساخت تا اسلام را دربست کنار گذارند.»
پرچم مبارزه ایدئولوژیک
«در آذر 53 تقی شهرام مقاله ای نگاشت با عنوان «پرچم مبارزه ایدئولوژیک را برافراشته تر سازیم» که به عنوان یکی از نشریات داخلی در سطح اعضا توزیع شد. در این نشریه یا مقاله با اشاره به مارکسیست شدن اکثر اعضای سازمان، دلایل این تغییر آورده شده بود. «مقاله پرچم» در واقع نخستین اعلان نیمه رسمی ایدئولوژی جدید در سطح سازمان بود و انتشار «بیانیه اعلام موضع ایدئولوژیک سازمان مجاهدین خلق ایران» در شهریور 54 دومین مرحله و اعلان رسمی و علنی ارتداد بود. این مقاله، علاوه بر تبیین و توجیه دگردیسی اعتقادی و کنار گذاشتن مذهب، موقعیتی مناسب برای سرکوب رقیبان شهرام بود: در این مقاله از سپاسی آشتیانی به عنوان «اپورتونیست چپ سلطه طلب» و از شریف واقفی به مثابه بقایای گرایش های ایدئالیستی و ارتجاعی یاد شده بود.»
تکامل ایدئولوژیک
در اواخر سال 1353 و اوایل سال 1354 مرکزیت سازمان درصدد برآمد تا ضمن تماس ویژه با روحانیون حامی سازمان مجاهدین خلق، آنها را در جریان «تکامل ایدئولوژیک» سازمان بگذارد. ملاقات با هاشمی رفسنجانی به عهده بهرام آرام گذاشته شد و ملاقات با آیت‌الله طالقانی را تقی شهرام به عهده گرفت. ظرف نیم ساعت ماجرای تغییر ایدئولوژی را شرح دادم. در طول این مدت آقای طالقانی ساکت بود و حرفی نزد. وقتی حرف من تمام شد، با صدایی که آشکارا می لرزید، پرسید: «خب حالا اسم خودتان و سازمان را چه گذاشته اید؟» گفتم: هیچ، همان «سازمان مجاهدین خلق ایران»؛ که برافروخته شد و گفت: «شما حق نداشتین این کار را بکنین!»
ترور و حذف فیزیکی دکتر بهشتی
وحید افراخته سه جا در اعترافاتش صراحت دارد که تقی شهرام به طور جدی دنبال ترور و حذف فیزیکی دکتر بهشتی بوده است. نخستین مورد را در تک نویسی درباره تقی شهرام آورده، به این صورت: «...بسیار ضد مذهبی است. طرح کشتن مخفیانه بهشتی از او است.» دومین مورد در میان سری یادداشت هایی است که از وحید به جا مانده؛ پس از مارکسیست شدن سازمان، یکی از مسائل عمده گروه را مسئله مذهبی ها تشکیل می داد. این مسئله از دو جنبه دارای اهمیت حیاتی برای سازمان است:
الف ـ ترس از متشکل شدن و سازمان یافتن مستقل مذهبی ها که مسلما تا مدت ها برای سازمان شاخ خواهند شد و به احتمال زیاد به مبارزه با سازمان برخواهند خاست و چه بسا بر سازمان موضع مسلط و غالب پیدا کنند.
ب ـ محروم شدن از امکانات وسیع انسانی، تدارکاتی، مکانی و اطلاعاتی آنها.
به طور مشخص برای محسوس شدن این مشکلات می توان مثال‌های زیر را به خاطر آورد:
الف ـ از هم پاشیده شدن گروه الکترونیک
ب ـ خطر از هم پاشیده شدن گروه شیمی
پ ـ تصفیه یا اعدام عناصر مذهبی و عواقب سوء تبلیغاتی آن برای گروه
ث ـ صرف میزان زیادی از انرژی سازمان برای مبارزه ایدئولوژیک
ج ـ مشکلاتی که در جذب افراد از زندان آزاده شده پیش آمد و بالاخره هم حل نشد؛ در حالی که این عناصر از نظر سیاسی ـ نظامی کمک زیادی به گروه می توانستند بکنند ولی حالا یک منفعل تشکیلاتی شده اند (زین العابدین حقانی، فرهاد صفا، محمد اکبری [آهنگر]، محمدصادق و محسن طریقت)
چ ـ ایجاد تضاد ایدئولوژیک بین سازمان و عناصر خارج از کشور که قضیه را تا حد ضرورت خیلی فوری اعدام شیخ حسین روحانی حاد کرده است.
ح ـ ترس از قطب شدن عناصری مانند [دکتر] بهشتی. شهرام در مورد او می گفت: «باید از او ترسید؛ فردی بسیار سیاس، با هوش و جاه طلب؛ در آرزوی جانشینی خمینی است؛ او به آسانی با رژیم علیه مجاهدین متحد خواهد شد. تنها راه چاره کشتن او است؛ منتها طوری که رد باقی نگذاریم؛ مثلا زیر ماشین گرفتن او...» سومین مورد یادداشت کوتاهی است در متن مجموعه ای از نوشته ها تحت عنوان کلی «نکاتی برای استفاده تبلیغاتی، افشاگری و روشن کردن ماهیت واقعی گروه های خرابکاری»، متن این است: شهرام می گفت: «باید بهشتی را از بین ببریم، زیرا او با تبلیغات ضد مارکسیستی رژیم هم صدا خواهد شد؛ ولی چون از نظر تبلیغاتی صلاح نیست این جریان رو شود بهتر است از روش های خاص بهره بگیریم، مثلا او را با اتومبیل زیر بگیریم.» احمدرضا کریمی مولف کتاب «تقی شهرام؛ به روایت اسناد» می گوید: «یک بار از تقی شهرام پرسیدم چرا این‌قدر روی دکتر بهشتی حساسیت داشتید؟ شهرام گفت: من مطئمن بودم که اگر بهشتی دخالت نمی کرد می توانستیم باز هم روحانیون را قانع کنیم تا از ما حمایت کنند و امکاناتشان را در اختیار ما بگذارند؛ بهشتی حتی روی طالقان هم تاثیر می گذاشت. من قراین محکم داشتم که خط قطع حمایت از ما به طور جدی از سوی بهشتی مطرح شده و به وسیله حاج طرخانی انتشار یافته و جامه عمل پوشیده است؛ و اگر او نبود؛ وضع فرق می کرد.»
شورای مسؤولان
یکی از دلایلی که برای اعلام رسمی نشدن تغییر ایدئولوژی سازمان مطرح می شود این است که «نخست آن‌که تا اعلام علنی تغییر ایدئولوژی خویش همچنان از آن پوشش بهره‌مند گردد و کماکان حمایت مالی و تدارکاتی را با خود داشته باشد و دیگر آن‌که بتواند مخالفان را سرکوب کند.» موج طغیان علیه مرکزیت به طور واقعی و با کارکرد ساختاری و تشکیلاتی از دورن جریان تغییر ایدئولوژی داده سر برآورد. جریان منتقد ضد مرکزیت از درون خود آن ساختار برخاست و ابتدا خود را «بخش مارکسیست ـ لنینیستی سازمان مجاهدین خلق ایران» نامید و سپس «سازمان مجاهدین خلق ایران ـ بخش منشعب» نامگذاری کرد و بعد عناوین محل نزاعی همچون «شورای مسؤولان» خود را مطرح کرد و دست آخر، ضمن پوست اندازی نهایی در قالب سازمان ها و گروه هایی موسوم به «پیکار»، «آرمان» و «نبرد» اعلام موجودیت کرد که «سازمان پیکار در راه آزادی طبقه کارگر» (تشکیلات بعدی اغلب مجاهدین مارکسیست شده) محل تجمع گروه شهرام بود.
این کتاب دربردارنده فصل های زندگی سیاسی تقی شهرام است، که در این گزارش فرازهایی از آن را پیش روی خواننده قرار دادیم. خواننده در این کتاب از بدو عضوگیری توسط موسی خیابانی در پاییز 48 تا اعدامش در تابستان 59 را در یک روند خواندنی از نظر می گذارند. روندی که مولف در کتابش پیش گرفته به شکلی است که از حواشی غافل نبوده و در کنار روایت شخصیت تقی شهرام، اتفاقات و موضوعاتی که به شناخت بهتر شخصیت کمک می کند را نیز از قلم نینداخته است و به همین دلیل حین خواندن کتاب ملول و خسته نمی شویم! کتابی که سندهای منتشر نشده ای درباره تقی شهرام را در خود دارد و می تواند هم برای علاقه مندان به تاریخ معاصر و هم پژوهشگران تاریخ جذاب باشد.
