با وجود آن که مراسم حج سابقه ای به درازای تاریخ دیانت ابراهیمی و استمرار آن در دوران اسلام داشته و به یک امر جاری و تکراری تبدیل شده که امکان شناخت دقیق نیازها و برنامه ریزی سنجیده برای فراهم کردن شرایط انجام آن را به خوبی مهیا ساخته است، سال ها است که اخباری چون آتش سوزی در منا، انسداد در تونل های متصل کننده منا به مکه، شیوع انواع بیماری ها بین حجاج، خسارت سیل در مکه و... به گوش می رسد و مراسم سال گذشته هم با دو واقعه فاجعه بار سقوط دکل جرثقیل سنگین ساختمانی و انسداد در مسیر رمی جمرات به کشته و مجروح شدن هزاران حاجی و ناتمام ماندن حج آسیب دیدگان، یا انجام نیابتی آن برای برخی مجروحان و عزادار شدن جهان اسلام انجامید؛ فجایعی که در نوع خود بی‌نظیر بود و یک رکورد تاریخی برای اثبات بی کفایتی آل سعود به ثبت رساند.
بی کفایتی و بی لیاقتی
این وقایع تلخ و مصیبت بار در حالی به وقوع پیوست که شاهان بی کفایت سعودی لقب خادمین حرمین شریفین را یدک کشیده و به دیگر دولت ها و مجامع اسلامی برای مدیریت در تراز این مراسم بزرگ سیاسی عبادی و حرمت ضیوف الرحمن اجازه ورود نمی دهند، بلکه تنها برای جبران ناتوانی و بی کفایتی خود از محدودسازی سهمیه حج کشورهای اسلامی از یک سو و تحمیل نظارت ها و فشارهای امنیتی و ظالمانه به حجاج تا حد جنایت علیه حجاج بهره می گیرند. در صدر عوامل زمینه ساز این حادثه حزن انگیز، بی کفایتی و بی تدبیری مقامات مسؤول سعودی در مدیریت مراسم حج موج می زند. سعودی ها علی رغم وقوع حوادث فاجعه امیز در مراسم سال های گذشته حج، هرگز در صدد رفع اشتباهات خود برنیامده اند.
مدیریت غلط
از سوی دیگر آل سعود همواره سعی داشته مدیریت مراسم حج را که یک حادثه مذهبی با شکوهی در جهان اسلام است به‌طور انحصاری به‌عهده بگیرد و همیشه مانع از مشارکت دیگر کشورهای اسلامی در این مسأله پر اهمیت بوده است. هم چنین سرایت منازعه و درگیری میان جناح های رقیب داخل خاندان سعودی تأثیر نامطلوبی بر اداره حج گذاشته است. وجود جنگ قدرت در بین جناح های سیاسی خاندان آل سعود که کودتاهای خانوادگی و قدرت طلبی و به کارگیری شیوه های قبیله ای و بدوی در قدرت به آن ابعاد پیچیده و مضاعفی داده است. برای نمونه اختلاف سدیری با غیر سدیری ها و حذف فرزندان عبدالله و تلاش محمد بن سلمان برای رسیدن به پادشاهی از مسیر حذف و انزوای رقبا و عموزاده ها موجبات گله مندی فرزندان ملک عبدالله را فراهم آورده است.
وجود خلل بنیادین
رخ دادن حوادث پی در پی مراسم حج سال گذشته دلیل وجود یک خلل بنیادین در حکومت عربستان سعودی است. این خلل ناشی از کارکرد ملک سلمان بن عبدالعزیز در تغییر چیدمان قدرت در داخل خاندان سعودی بوده است. سپردن قدرت و نفوذ به یک شاهزاده کم تجربه همچون محمد بن سلمان تنش و درگیری در درون خاندان را فزونی بخشیده است. ورود آل سعود به منازعات منطقه ای و مداخله در دیگر کشورها که هم ریشه در نگرش وهابی تکفیری و هم ماهیت استبدادی و وابستگی آنان و ترس از بیداری اسلامی داشته و البته، این مداخلات نه تنها امکان تمرکز آنان بر وظایف داخلی، از جمله مراسم بزرگ حج را سلب می کند، بلکه نیاز آنان به فشار بر حجاج برای انحراف افکار عمومی را نیز مطرح می سازد. عدم رسیدگی به‌موقع به حادثه دیدگان و ناتوانی در بازگشایی به موقع مسیر، ناشی از کمبود نیروی با تجربه و امکانات و تجهیزاتی است که بخشی از آن به حمایت از نیروهای تکفیری در سوریه و عراق و بخشی برای جنگ علیه مردم مظلوم یمن و سرکوب ملت بحرین گسیل داشته شده است.
ماهیت انحصارگرا و تمامیت خواهانه حکومت آل سعود که تمرکز قدرت و مدیریت را از الزامات حفظ این انحصار دانسته و میدان مشارکت به دیگران، حتی ملت خود را برای انجام هیچ گونه مسؤولیتی نمی دهد و تنها قدرت را بین اعضای خاندان و آن هم نظارت شده توزیع کرده است. این نوع تمامیت خواهی که با ضعف و سوء مدیریت نیز همراه است امکان اداره اجتماعات گسترده ای مانند حج را از آنان سلب می کند و به بروز فجایعی چون سقوط جرثقیل، یا انسداد در مسیر رمی جمرات می انجامد.
بنابراین دلایل روشنی وجود دارد که از نقش و مسؤولیت صریح و آشکار عربستان در این زمینه پرده برمی دارد. همان گونه که حضرت آیت‌الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند: «این قضیه فراموش نخواهد شد و ملت ها به‌طور جدی آن را دنبال خواهند کرد و سعودی ها نیز باید به جای فرافکنی و متهم کردن این و آن، مسؤولیت خود را بپذیرند و از امت اسلامی و خانواده های داغدار عذرخواهی کنند.»
نکات لازم جهت تحلیل و موضع گیری در برابر ناکارآمدی آل سعود در مراسم حج
با گذشت چند سال از فاجعه غم بار منا، ابعاد جدیدی از ناکارآمدی و برخوردهای غیرانسانی آل سعود بر امت اسلام آشکار می شود. ضمن عرض تسلیت به خانواده های عزادار و مردم مسلمان کشورهای مختلف، چند نکته محوری را که شایسته است مورد استفاده و تأکید قرار گیرد را به استحضار می رسانیم:
1- براساس کلید واژه های مقام معظم رهبری در خصوص حادثه منا (مسؤولیت پذیری سعودی، بی کفایتی، عذرخواهی و چاره اندیشی جهان اسلام) لازم است محتوای سخنرانی ها و موضع گیری ها بر اساس این کلید واژه ها طراحی شوند. مطالبه ضرورت پذیرش مسؤولیت این حادثه توسط دولت آل سعود و عذرخواهی از جهان اسلام و کشورهایی که برخی از حجاج شان را در این حادثه از دست داده اند و خانواده های جان باختگان و مجروحان این حادثه نباید از دستور کار مبلغان خارج شود. هم‌چنین پیگیری مطالبه تشکیل کمیته حقیقت یاب برای بررسی ابعاد واقعی فاجعه و عوامل آن با حضور نمایندگان کشورهای اسلامی از جمله تدابیری است که می تواند پشت پرده حوادث را آشکار سازد.
2- در سالگرد این فاجعه، ارائه روایت صحیح و همه جانبه از حادثه و افشای توجیه های غیرمنطقی و فرافکنی های دولت و مقامات سعودی برای طبیعی و عادی جلوه دادن حادثه و کاستن از اهمیت و عمق فاجعه را باید با هوشمندی دنبال کرد. بخشی از قصورها و ناکارآمدی های مسؤولان سعودی در حج سال گذشته را باید باز خوانی و به طور خلاصه به این شرح فهرست کرد:
- سقوط جرثقیل در مسجد الحرام که منجر به کشته‌شدن بیش از 110 تن از حجاج شد. این در حالی است که در اطراف مسجدالحرام بیش از 10 جرثقیل غول پیکر در حال کار هستند و بر اساس استانداردهای جهانی، اولا این جرثقیل ها باید دارای حریم کاری بوده و چنان‌چه تعداد افراد نزدیک این دستگاه ها از 300 نفر تجاوز نماید این جرثقیل ها باید کار خود را متوقف نمایند در حالی که این نکته فنی به هیچ وجه در مسجدالحرام رعایت نشد.
- کوتاهی در امداد رسانی به مصدومان سقوط جرثقیل در مسجدالحرام به گونه ای که نیروهای امدادی دو ساعت و نیم پس از حادثه به محل رسیدند.
- اخلال و توقف غیرمنتظره در حرکت قطارهای انتقال حجاج از عرفات به مشعر که طی آن ده ها تن از حجاج دچار تنگی نفس‌های شدید و اغما شدند. در این رابطه «مجتهد» فعال رسانه ای عربستانی تصریح می کند: «قطار چهار ساعت در شب تاخیر داشت و باعث شد حجاج در ایستگاه منتظر بمانند... وقتی قطار رسید با وجود این‌که واگن ها پر شده و درب های قطار بسته شده بود اما قطار حرکت نکرد.» مجتهد تأکید می کند که «قطار متوقف بوده و درب هایش برای یک ساعت باز نشد. بسته بودن درب قطار باعث شد که احساس خفگی به مسافران آن دست بدهد و برخی به حال اغماء بروند.»
- استعفا و برکناری چند تن از مسؤولان با سابقه برگزارکننده حج و به کارگیری نیروهای ناآشنا و ناتوان برای هدایت حجاج در این مراسم عظیم به گونه ای که در فرایند برگزاری مراسم، بی تدبیری و سردرگمی در میان مسؤولان برگزاری حج موج می زد.
- عدم تمهید لازم برای پیشگیری از حوادث محمتل در عرفات، مشعر و منا به ویژه بعد از سقوط جرثقیل در مسجدالحرام.
- مسدود نمودن غیرمنتظره و بدون اطلاع قبلی برخی مسیرهای حجاج برای رمی جمرات و افزایش حجم جمعیت در مسیر منتهی به مقصد مسدود شده و عدم توجه به هشدار مرکز کنترل جمعیت مبنی بر شکل‌گیری گره جمعیتی در مسیر مسدود شده. مجتهد در این باره می گوید «مقامات سعودی دست اندرکار برگزاری حج، دوساعت قبل از وقوع حادثه، ازدحام جمعیت را از طریق دوربین های کنترل مسیر ملاحظه کرده اند و هشدارهای لازم را به نیروهای امنیتی داده اند ولی نیروهای امنیتی به این هشدارها توجه نکردند.»
- ایجاد اخلال در مسیر حجاج آسیایی و آفریقایی (دو مسیر عربی و سعودی عادی بوده است) و عدم ارائه دلیل برای انسداد یکی از مسیرهای رمی جمرات و هم چنین هدایت حجاج به‌سوی مسیر متراکم از جمعیت
- بستن خروجی های مسیر و گشودن ورودی های مسیر و ایجاد تقابل در حرکت حجاج در مسیر مسدود شده
- تأخیر چند ساعته نیروهای امدادی به ویژه اکیپ های پزشکی برای حضور در محل
- ممانعت از ورود امدادگران گروه های پزشکی دیگر کشورها به ویژه جمهوری اسلامی ایران و عدم اجازه برای انتقال به موقع مجروحان که مکرر از زبان تیم های پزشکی و دست اندرکاران شنیده می شود و پایین بودن خدمات و امداد برای نجات حادثه دیدگان که باعث شد بسیاری از مجروحان به‌دلیل این مانع تراشی ها جان باختند.
- عدم تلاش برای احیاء مصدومان که در اثر ازدحام جمعیت و گرما زدگی بی هوش شده بودند.
- تقلیل نیروهای انتظامی عربستان در حج به کمتر از نصف و بی تفاوتی معنادار نیروهای حاضر در صحنه نسبت به حادثه
- طفره رفتن حکام سعودی از قرار دادن فیلم های حادثه در اختیار رسانه ها از بیم افشا شدن واقعیت.
-عدم همکاری با کشورهای ذیربط برای شناسایی مجروحین و جان باختگان
4- برجسته کردن سکوت و بی تفاوتی آمریکا و غرب در قبال فاجعه انسانی در منا و افشای سانسور و بایکوت خبری حادثه توسط رسانه های غربی و صهیونیستی و حمایت مستقیم آنان از جنایات آل سعود و تلاش برای تطهیر چهره آنان.
5- ارتباط حادثه منا به مسأله درگیری و صرف توان نظامی و امنیتی عربستان در سازماندهی جنگ های نیابتی و تحمیلی به نمایندگی از آمریکا و کشورهای سلطه‌گر غربی به ملت های منطقه با تجهیز گروهک های تروریستی از جمله در کشورهای بحرین، یمن، سوریه و...
6- برجسته سازی و محکوم کردن برخوردهای نامناسب عربستان در بی احترامی به پیکر شهدای حادثه و عدم رسیدگی مناسب به مجروحان و عدم همکاری با گروه های امدادی برای مداوای مجروحان و یافتن مفقودالاثرها و...
7- برجسته‌سازی دستور مقام معظم رهبری به مسؤولان برای کمک به حجاج آسیب دیده از سایر کشورها
8- پرهیز از تبدیل شدن موضوع به مسأله شیعه - سنی یا عربی - ایرانی
9- تأکید بر فلسفه گردهم‌آیی با شکوه حج و آثار و برکات آن برای امت اسلام.
10- تأکید بر ضرورت مدیریت صحیح در حج با مشارکت گسترده کشورهای اسلامی.
11- برجسته کردن بی کفایتی و سوء مدیریت عربستان در حادثه منا.
دقت در این وقایع و این سخنان اهداف پیدا و پنهان جنگ مذهبی را به صورت زیر نشان می دهد:
- نابودی جمعیت مسلمانان در فتنه مذهبی درازمدت
- نابودی سرمایه‌های مادی کشورهای اسلامی
- مستهلک نمودن و مضمحل نمودن ارتش های کشورهای اسلامی
- و بالاخره تجزیه کشورهای اسلامی
پایان سخن
نکته مهم در خاتمه این است که برای محکومیت این سناریو و مقابله با آن نباید در دام طراحان این سناریو افتاد؛ به عبارت دیگر نباید محکوم نمودن این فاجعه منجر به اختلاف بین شیعه و سنی و عرب ستیزی شود، بلکه می بایستی نسبت به این سناریو هوشیاری لازم را داشت و آن‌را یک سناریوی صهیونیستی سعودی برای ایجاد اختلاف و جنگ مذهبی دانست.
با گذشت چند سال از فاجعه منا، هر چند خیلی از رسانه‌های غربی و عربی می کوشند در راستای منافع عربستان به سرعت از کنار فاجعه منا عبور کنند و آن‌را در حاشیه قرار دهند اما قدر مسلم این فاجعه به عنوان یک لکه سیاه در کارنامه مسؤولان سعودی باقی خواهد ماند و لزوم تغییر در مدیریت مناسک حج را به‌منظور پیشگیری از وقوع حوادث مشابه مورد تأکید قرار خواهد داد. در این میان از آن‌جا که اتخاذ هر راهکاری مستلزم بررسی دقیق و آسیب‌شناسانه، مشکل است از این‌رو تشکیل کمیته حقیقت‌یاب با حضور افراد بی‌طرف و یا با حضور نمایندگان کشورهایی که بیشترین قربانی را در جریان این فاجعه داده اند ضرورت و اولویت دارد. مخالفت عربستان با تشکیل این کمیته به این مفهوم خواهد بود که آن‌ها از آشکار شدن واقعیت‌ها در این‌زمینه نگران هستند.
در پایان مناسب است به بیانات رهبر انقلاب در آغاز جلسه خارج فقه ایشان اشاره کنیم که ایشان ضمن بیان این مطلب که عربستان مسؤول این اتفاق است، به دولت عربستان توصیه کردند دست از فرافکنی بردارند و عذرخواهی کنند: «مسؤولیّت این حادثه ی سنگین و این فاجعه ی بزرگ بر دوش حکام عربستان است؛ باید مسؤولیت شان را قبول کنند نسبت به این قضیه، این‌که فرافکنی کنند و دائم این [و آن] را متّهم کنند و مدام خودشان از خودشان تعریف کنند، کارهایی نیست که به جایی برسد؛ این فعّالیّت های عقیمی است. بالاخره دنیای اسلام سؤال دارد. بیش از هزار کشته از کشورهای مختلف اسلامی در یک حادثه ای، شوخی است؟ از کشور ما هم خدا می داند چند صد کشته! حالا مفقودین هنوز معلوم نیست کجا هستند؛ ممکن است عدّه ی بسیاری از این‌ها [جزو] جان باختگان باشند. چند صد کشته در یک حادثه –حادثه ی حج- چیز کوچکی است؟ شوخی است؟ دنیای اسلام باید برای این فکر کند؛ و اوّلین مطلب هم همین است که سعودی ها باید بپذیرند مسؤولیّت خودشان را، و به لوازم این پذیرشِ مسؤولیّت باید عمل بشود. این‌که به جای عذرخواهی از امّت اسلامی و به جای عذرخواهی از خانواده ها، شروع کنند مدام همین طور حرف زدن به این و آن و متّهم کردن و مانند این‌ها، راه به جایی نخواهد برد و ملّت ها به‌طور جدّی دنبال می کنند؛ این قضیّه فراموش نخواهد شد.»
