دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی، استاد دانشکده داروسازی
گیاه‌شناسی
بیدمشک درختچه‌ای است دوپایه که ارتفاع آن به 8 متر می‌رسد. این پایه‌ها با هم کمی تفاوت دارند.
برگ‌ها بیضی‌شکل، نوک‌تیز، دندانه‌دار و در نوع ماده کمی پهن‌تر از نوع نر هستند.
سطح رویی آنها سبز تیره ولی سطح زیرین‌شان سبز روشن و کرکدار است.
گل‌ها که به صورت شاتون‌‌های نر و ماده می‌باشند زردرنگ و معطرند. به عقیده گیاه‌شناسان این درختچه بومی ایران است و نام علمی آن که از کشور مصر گرفته شده، احتمالاً صحیح نیست.
محل رویش آن در ایران بسیار گسترده و در نواحی شمالی ایران، به‌خصوص استان گلستان، نور، کجور، رامسر، آستارا، اردبیل و ارسباران، نواحی مرکز و غرب جنوب ایران، از جمله اصفهان، کرمان، شیراز، اراک، همدان، آذربایجان شرقی و غربی و استان فارس می‌باشد و از آن عرق بیدمشک تهیه می‌شود.
ترکیبات بیدمشک
مقایسه ترکیبات اسانس دو نوع بیدمشک، نشان از اختلاف زیاد آنها دارد؛ به طوری که در اسانس گیاه اول مهم‌ترین ماده، پارادی متوکسی بنزن با 60 درصد، ولی در اسانس دوم همین ماده 3/2 درصد می‌باشد.
همچنین، در اسانس اول جسم کارون وجود ندارد، در حالی که در اسانس دوم 16 درصد از این ماده وجود دارد. این تفاوت‌ها مربوط به اثرات اکولوژی (آب و هوایی و جغرافیایی) ترکیبات گیاهان است.
گیاه‌شناسی
بیدمشک علاوه بر ترکیباتی که در انواع بید وجود دارد، گل‌های آن دارای اسانس معطر است؛ به همین دلیل در بعضی نقاط ایران از این گل‌ها عرق بیدمشک تهیه می‌کنند.
ترکیبات اسانس بیدمشکِ نواحی مختلف تفاوت داشته و احتمالاً در اثرات آنها تاثیر‌گذار است.
در پژوهشی که سال 1380 مؤلف و همکاران بر روی اسانس بیدمشک ارومیه انجام دادند، ترکیبات مهم زیر شناسایی شد:
اوژنول: 21 درصد
پارامتوکسی بنزن: 60 درصد
اوسی من: 2/3 درصد
سدرن اکساید: 2/5 درصد
دکانول: 4 درصد
و مقادیری بورنیل استات، لینالول، فنشون، دکان و آلفاوگاماترپی‌نئول. در بین این ترکیبات بورنیل استات با خواص مقوی قلب و عروق دیده می‌شود.
در تحقیق دیگری که همان سال بر روی عرق بیدمشک موجود در بازار تهران توسط مؤلف و همکاران انجام شد، ترکیبات مهم زیر شناسایی گردید:
سدرن اکساید: 16 درصد
کارون: 16 درصد
ژرانیول: 10 درصد
کارواکرول: 9 درصد
سیترونلیل پروپیونات: 4 درصد
سدرانون: 3/7 درصد
آلفاترپی نئول: 2/7 درصد
اوژنول: 1/6 درصد
پارادی متوکسی بنزن: 2/3 درصد
متیل اوژنول: 1/8 درصد
داروشناختی و اثرات مهم
مهم‌ترین اثر انواع بیدها مربوط به سالیسیلات‌ها در پوست آنهاست. اسانس گل‌های بیدمشک دارای خاصیت ضد میکروب، ضد نفخ، ضد تورم، ضد سرفه، ضد آسم و مقوی قلب می‌باشد.
از عرق بیدمشک در طب سنتی ایران به عنوان تقویت‌کننده، آرامش‌بخش، ضد رطوبت و ضد گرمازدگی استفاده می‌شود.
همچنین بعضی بر این باورند که عرق بیدمشک مقوی قلب است.
مطالعات نیز نشان می‌دهد که بورنیل استات، ماده موجود در اسانس بیدمشک (بیدمشک ارومیه)، دارای خاصیت مقوی قلب و عروق است که این باور را تأیید می‌کند.
نکات قابل توجه
عرق بیدمشک برای تأثیرگذاری باید دارای بوی قوی باشد. بوی قوی نشان از غلظت عرق است؛ در غیر این صورت اثرات چندانی نخواهد داشت.
همچنین بوی آن باید خوش‌عطر و مطبوع باشد؛ در غیر این صورت نشان از کهنگی و یا آلودگی آن دارد.
عرق بیدمشک باید کاملاً شفاف باشد؛ در غیر این صورت (به‌خصوص در صورت کدر بودن) ممکن است دارای آلودگی باشد.
بهتر است عرق در ظروف شیشه‌ای نگهداری شود؛ چون همه ظروف پلاستیکی استاندارد نبوده و برای خوراکی مناسب نیستند. در میان ظروف پلاستیکی، تعداد کمی برای مواد خوراکی و دارویی مناسبند.
عرق بیدمشک بهتر است در ظروف شیشه‌ای رنگی، دور از نور، آفتاب و گرما نگهداری شود تا رایحه (اسانس) آن کاهش نیافته و تخریب نشود.
درب ظرف محتوی عرق باید کاملاً بسته و غیرقابل نفوذ باشد؛ در غیر این صورت اسانس آن کم‌کم تبخیر می‌شود.
تاریخچه
آشوری‌ها، سومری‌ها و مصری‌ها از زمان باستان پوست و برگ بید را به عنوان ضد تب و ضد درد استفاده می‌کردند.
بقراط، پزشک یونانی، که پنج قرن قبل از میلاد می‌زیست و به پدر علم پزشکی معروف است، از پوست بید به عنوان دارو استفاده می‌نمود.
بومیان آمریکا برای درمان بعضی دردها از بید استفاده می‌کردند.
در قرون اخیر مشخص شده که همه این کاربردها به دلیل وجود اسید سالی‌سیلیک، پیشتاز «آسپرین» امروز می‌باشد.
ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به بیدمشک چنین گفته است:
بیدمشک یا بهرامج از نباتات خوشبوست. مالیدن آب و افشره‌اش ورم‌ها را فرو نشاند.
شکوفه بیدمشک و بو کردن برگ آن بادهای متراکم سر را علاج است. شکم را روان کند.
در مخزن‌الادویه راجع به بیدمشک چنین آمده است:
خلاف بلخی یا بیدمشک را در روم بهرامج نامند.
درخت آن شبیه درخت بید ساده و از آن کوچک‌تر و برگ آن نازک‌تر و عریض‌تر و کوتاه‌تر است و گل آن قبل از برگ می‌رسد.
هرچند گل‌ها بزرگ‌تر و زردتر باشند، خوشبوترند.
طبیعت آن را جالینوس سرد و تر دانسته و بعضی آن را گرم و مایل به خشک دانسته‌اند؛ ولی گفته جالینوس صحیح‌تر است.
از جمله خواص آن، مقوی دل و دماغ و مسکن سردرد و ملین طبع است.
عرق آن در خواص قوی‌تر از عرق بید و گلاب می‌باشد. مقوی احشا و ضد نفخ است.
بیشتر بخوانید:
