از حریم کعبه تا حرم کربلا؛ واکاوی مبانی تاریخی رثای شهریار بر امام حسین(علیه السلام)

مقدمه

مرثیه های عاشورایی سهم فراوانی در ادبیات رثا و مرثیه ایفا کرده است. جنگ های بسیاری در طول تاریخ بشریت و به ویژه تاریخ اسلام رخ داده است، اما قیام حضرت امام حسین (ع) کانون توجه مورخان، متفکران، اندیشمندان و شاعران قرون مختلف قرار گرفته است.

در میان شعرای معاصر، شهریار نیز با عشق و ارادتی که به خاندان عصمت و طهارت (ع) داشته است، با سرودن چند قطعه شعر مرثیه برای شهدای کربلا، نام خود را در کنار سایر هنرمندان ادبیات عاشورایی جاودانه ساخته است.شعر معروف شهریار در مرثیه امام حسین (ع) با نام «کاروان کربلا» و با مطلعِ «شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین» در حقیقت بیان کوتاه و گویایی از سیر تاریخی حضرت امام حسین (ع) است.

این نوشتار با نگاهی کوتاه به زندگی نامه این شاعر دل سوخته اهل بیت، سعی دارد مبانی تاریخی این مرثیه را مورد تحقیق و پژوهش قرار دهد.

شهریار، شاعر اهل بیت

سید محمد حسین بهجت متخلص به شهریار، فرزند سید اسماعیل موسوی خشکنابی در سال 1285 هجری شمسی در شهر تبریز پا به عرصه هستی نهاد. تحصیلات خود را با قرائت قرآن، نِصاب و گلستان سعدی آغاز کرد و بر اثر استعداد خدادادی و نبوغ فوق العاده در میان هم سن و سالان خود به نحو زیبایی درخشید و گوی سبقت را از همگان ربود و تحصیلات رایج عصر را در زادگاهش به پایان برد.

شهریار برای ادامه تحصیل به تهران سفر کرد و در مدرسه دارالفنون به همراه ابوالحسن صبا، ملک الشعرای بهار و عارف قزوینی به اندوختن ذخایر علمی و کمالات ادبی پرداخت. او سپس به رشته پزشکی روی آورد، ولی دست تقدیر او را از پزشکی جدا کرده و به سوی شعر و شاعری سوق داد. (تبریزی، 1384: 46)

تخلص شهریار

شهریار در اوایل «بهجت» تخلص می کرد و هنگامی که در رشته پزشکی بود وی را «دکتر بهجت» می نامیدند. بعدها با استعانت از دیوان خواجه حافظ شیرازی تخلص «شهریار» را انتخاب کرد. او چون از حافظ تخلص درخواست کرد، این شعر آمد که:

 

غم غریبی و غربت چو بر نمی تابم

به شهر خود روم و شهریار خود باشم

 

(حافظ شیرازی، 1372: 457)

از شهریور سال 1320 دوران بیماری و انزوای این شاعر دل سوخته آغاز گردید و این دوران، تحول روحی بزرگی در وجودش پدید آورد. و از مطامع دنیوی گذشته و تنها فکر و ذکرش عبادت و تلاوت قرآن بود. در این دوران اغلب این جمله را تکرار می کرد:

مرد خدا و مؤمن حقیقی باید امتحان بدهد و امتحان من بسیار سخت است.

آثار جاوید شهریار در آسمان فرهنگ و ادب ایران اسلامی از نظر تعالیم عالیه دینی، اخلاقی، اجتماعی و هنری، چون خورشید تابان و گنجینه فناناپذیری است که هر صاحب دل و صاحب نظری می تواند به اندازه ذوق و استعداد خود از آن گنج شایان بهره مند گردد. این آثار ثمره کوشش و نتیجه فکر و اندیشه سخن دان بی بدیل و دانشمند متفکری است که در خلق اشعار بدیع دینی و ادبی «حافظ قرن معاصر» لقب گرفت و در بیان مضامین زیبای انسانی و الهی در اوج اقتدار و عظمت قرار دارد و هر انسان سلیم النفس به اندازه ذوق و فهم خود آثار وی را ستایش می کند و تلاش هایش را ارج می گذارد؛ چرا که شهریار سخن، در آثار خود نکات اخلاقی، عرفانی و اجتماعی را با لطیف ترین و مؤثرترین بیان و به زیباترین شکلی بر مخاطبان عرضه داشته است.

شهریار تبریزی بعد از عمری تلاش در راه اعتلای فرهنگ ایران اسلامی و آفریدن منظومه ها و غزل های ستودنی در 26 شهریور سال 1367 در تهران دار فانی را وداع گفت و در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد. (تبریزی، 1384: 47  48)

در میان اشعار شهریار، عشق به اهل بیت به ویژه اشتیاق به ولایت امیر مؤمنان علی (ع) جلوه خاصی دارد که شیفتگان اهل بیت را به شدت مفتون ساخته است. شعر شب و علی (شهریار، 1387: 2، 938)، هدیه عید غدیر (همان، 2، 1210) و شعر معروف علی ای همای رحمت (همان، 1، 69)، از جمله این موارد است.

شعر «علی ای همای رحمت» در دیوان شهریار درخشندگی بیشتری دارد که هر چقدر روزگار می گذرد، تازه تر و دلچسب تر از روزهای قبل جلوه می کند و دل انسان را با نسیم ولایی و عرفانی خاص خود صفا و طراوتی دیگر می بخشد.

غزل «علی ای همای رحمت» که از برکات و عنایات مولای متقیان شهرت جهانی یافته و مورد استقبال شیفتگان، ادیبان، دانشمندان و اهل ذوق و هنر قرار گرفته است، داستانی جالب و خواندنی دارد:

شهریار شعرت را بخوان

مرحوم آیت الله مرعشی نجفی بارها می فرمودند:

شبی توسلی پیدا کردم تا یکی از اولیای الهی را در خواب ببینم. آن شب در عالم خواب دیدم در زاویه مسجد کوفه نشسته ام و امیر مؤمنان علی (ع) با جمعی آنجا حضور دارند. حضرت فرمودند: شاعران اهل بیت را بیاورید. چند تن از شاعران عرب را آوردند. فرمودند: شعرای فارس زبان را نیز بیاورید. آن گاه محتشم و چند تن از شاعران فارسی آمدند. فرمودند: شهریار ما را بیاورید. شهریار آمد. حضرت خطاب به شهریار فرمودند: شعرت را بخوان! شهریار این غزل را خواند: «علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را / که به ما سوا فکندی همه سایه هما را...».

وقتی شعر شهریار تمام شد، از خواب بیدار شدم. چون من شهریار را ندیده بودم، فردای آن روز پرسیدم که شهریار کیست؟ گفتند: شاعری است که در تبریز زندگی می کند. گفتم: از جانب من او را دعوت کنید که به قم نزد من بیاید. چند روز بعد شهریار آمد، دیدم دقیقاً همان کسی است که من او را در خواب در حضور حضرت امیر (ع) دیده ام. از او پرسیدم: این شعر «علی ای همای رحمت» را کی سروده ای؟ شهریار با حالت تعجب از من سؤال کرد که شما از کجا خبر دارید که من این شعر را سروده ام؟ چون من نه این شعر را به کسی داده ام و نه درباره آن با کسی صحبت کرده ام.

آیت الله مرعشی در پاسخ شهریار جریان خوابی را که دیده بودند فرمودند. شهریار فوق العاده منقلب شد و گفت: من فلان شب این شعر را سروده ام و همان طور که قبلا عرض کردم، تاکنون کسی را در جریان سرودن این شعر قرار نداده ام.

آیت الله مرعشی نجفی فرمود: وقتی شهریار، تاریخ و ساعت سرودن شعر را گفت، معلوم شد مقارن ساعتی که وی آخرین مصرع شعر خود را تمام کرده بود، من آن خواب را دیده بودم. (مرعشی نجفی، 1377: 59 )

«کاروان کربلا» در یک نگاه

شهریار سیر تاریخی حضرت امام حسین (ع) را چنین سروده است:

 

شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین

روی دل با کاروان کربلا دارد حسین

 

از حریم کعبه جدش به اشکی شست دست

مروه پشت سر نهاد، اما صفا دارد حسین

 

می برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم

بیش از این ها حرمت کوی منا دارد حسین

 

پیش رو راه دیار نیستی، کافیش نیست

اشک و آه عالمی هم در قفا دارد حسین

 

بس که محمل ها رود منزل به منزل با شتاب

کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین

 

رخت و دیباج حرم چون گل به تاراجش برند

تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین

 

بردن اهل حرم دستور بود و سرّ غیب

ورنه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین

 

سروران، پروانگان شمع رخسارش ولی

چون سحر روشن که سر از تن جدا دارد حسین

 

سر به قاچ زین نهاده، راه پیمای عراق

می نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین

 

او وفای عهد را با سر کند سودا ولی

خون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسین

 

دشمنانش بی امان و دوستانش بی وفا

با کدامین سر کند، مشکل دو تا دارد حسین

 

سیرت آل علی با سرنوشت کربلاست

هر زمان از ما، یکی صورت نما دارد حسین

 

آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند

عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین

 

دشمنش هم آب می بندد به روی اهل بیت

داوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسین

 

بعد ازینش صحنه ها و پرده ها اشکست و خون

دل تماشا کن چه رنگین سینما دارد حسین

 

ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان زخمه ای

گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین

 

دست آخر کز همه بیگانه شد دیدم هنوز

با دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسین

 

شمر گوید گوش کردم تا چه خواهد از خدا

جای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسین

 

اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار

کاندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین

 

(شهریار، 1387: 1، 70)

 

مبانی تاریخی «کاروان کربلا»

برای سهولت کار شعر مزبور را که در نوزده بیت سروده شده است، شماره گذاری کرده و هر یک به صورت مجزا مورد بررسی قرار می گیرد:

1. شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین / روی دل با کاروان کربلا دارد حسین

به سمت کربلا

شهریار مرثیه اش را با اشاره به عزم امام حسین (ع) به سمت عراق آغاز می کند. هر چند مقصد اولیه حضرت طبق برنامه ریزی اولیه و دعوت فراوان کوفیان، کوفه بوده است (مفید، 1413: 2، 36  38 و سید ابن طاووس، 1370: 28  32) و به همین منظور بود که امام قبل از سفر، نماینده خود را برای بررسی اوضاع به کوفه گسیل داشته (مفید، 1413: 2، 39 و سید ابن طاووس، 1370: 32 )، اما وقایع و رخدادهای بعدی راه کوفه را بر حضرت بسته و مسیر حرکت حضرت را به سمت کربلا برگرداند.

2. از حریم کعبه جدش به اشکی شست دست / مروه پشت سر نهاد، اما صفا دارد حسین

خروج از مدینه و مکه

در این که منظور شهریار از تعبیر «حریم کعبه جدش» چیست، دو احتمال به ذهن خطور می کند:

اولی آن که حضرت چون خواست از مدینه و از حرم جدش پیامبر خارج شود، به مسجد النبی رفته و با اشک چشم و راز و نیازی از محضر پیامبر خداحافظی کرد. جریان وداع حضرت از حرم نبوی و گریه اش نزد قبر پیامبر در برخی مقاتل آمده است. (خوارزمی 1423: 1، 270)

اما احتمال دوم که با قرائنی چون واژه «کعبه» و «مروه» تقویت می یابد، خروج حضرت از مکه به سمت عراق است. طبق گزارش های تاریخی حضرت یک روز مانده به مناسک حج تمتع یعنی روز هشتم ذی الحجه به سمت عراق حرکت کرده است. (مفید، 1413: 2، 70)

البته در این که حضرت از ابتدا به نیت عمره مفرده محرم شده بود، یا بعد از احرام حج، نیتش را به عمره تبدیل کرده است، اختلافی بین مورخان وجود دارد، (ابراهیمی، 1388: 11  24) ولی مساله گریستن کنار کعبه هر چند به مقتضای طبیعی و حالات معنوی حضرت امر بعیدی نیست، اما تا جایی که نویسندگان مقاله تحقیق کردند، صراحت و یا اشاره ای در منابع تاریخی بر آن مطلب وجود ندارد و از همین جا می توان منظور شهریار را از «حریم کعبه جدش»، مدینه دانست.

به هر حال تعبیر «حریم کعبه جدش» را نمی توان به هیچ یک از مکه و مدینه به طور صریح ناظر دانست و شاید شهریار خواسته با استفاده از آرایه «ایهام» ذهن مخاطب را بین دو معنا درگیر سازد.

لطافت زاید الوصفی در تعبیر «مروه پشت سر نهاد اما صفا دارد حسین» نهفته است. صفا در کنار مروه یعنی کوه صفا که محل سعی حاجیان است، اما شهریار می گوید: هر چند حضرت از رفتن به صفای ظاهری که از کوه و سنگ است واماند، اما خود آن بزرگوار صفای حقیقی است!

3. می برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم / بیش از این ها حرمت کوی منا دارد حسین

تعداد شهدای کربلا

در این که تعداد شهدای کربلا چند نفر بوده اختلافی بین مورخان وجود دارد. دینوری تعداد سرهای شهدا را که بر نیزه حمل می شده اند هفتاد و دو سر دانسته است. (دینوری، 1368: 259 ) ابن اثیر نیز با این تعبیر: «و کان عدة من قتل معه اثنین و سبعین رجلاً» تعداد کشته شدگان به همراه امام را هفتاد و دو تن دانسته است. (ابن اثیر، 1409: 1، 499)

در این میان برخی منابع، اعداد دیگری نیز بیان کرده اند. مثلا صاحب کتاب مروج الذهب تعداد شهدای کربلا را هشتاد و هفت نفر دانسته است. (مسعودی، 1409: 3، 61) و سید بن طاووس از امام باقر (ع) روایت نقل کرده که اصحاب حسین (ع)، چهل و پنج نفر سواره و صد نفر پیاده بوده اند. (سید ابن طاووس، 1370: 81)

ذبح عظیم

شهریار واژه «ذبح عظیم» را از آیه «وَ فَدَیناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» (صافات، 107) که درباره حضرت ابراهیم و قربانی کردن حضرت اسماعیل است، اقتباس کرده است.

حرمت خانه خدا

جریان «حرمت کوی منا» نیز به ملاقات حضرت با برادرش محمد بن حنفیه اشاره دارد. سید ابن طاووس در نقل این ملاقات و گفتگو چنین آورده است:

محمد بن حنفیه: «ای برادر! تو مردم کوفه را خوب می شناسی و می دانی که با پدر و برادرت چه کردند و من می ترسم که سرنوشتت همان سرنوشت گذشتگان بشود. اگر مصلحت بدانی، در مکه بمان که هم جانت سالم می ماند و هم عزت و احترامت محفوظ است».

حضرت فرمود: «خوف دارم که یزید به طور ناگهانی در حرم خدا مرا به قتل رساند و به واسطه من حرمت خانه خدا هتک شود». (سید ابن طاووس، 1370: 54)

تناسب «ذبح عظیم» و «کوی منا» از دیگر لطافت های ادبی  عرفانی شعر شهریار است. به گفته شهریار امام حسین نه یک قربانی که هفتاد و دو ذبح عظیم را با خود به کربلا برده و حرمت کوی منا را با این کار عظیمش حفظ نموده است. حضرت ابراهیم خواست فرزندش جناب اسماعیل را قربانی کند، خدا ذبحی عظیم را فدای اسماعیل ساخت. با مقایسه داستان حضرت ابراهیم و امام حسین عظمت داستان حسین معلوم می گردد؛ اگر ذبح عظیمی که قرآن آن را فدایی اسماعیل معرفی کرده حیوانی بیش نیست، در عوض حسین حاضر است هفتاد و دو تن از بهترین عزیزانش را فدای خدا کند!

4. پیش رو راه دیار نیستی، کافیش نیست / اشک و آه عالمی هم در قفا دارد حسین

بقا یا فنا

آینده طبیعی هر انسان مرگی است که در کنار شهادت به سان فنایی است در کنار بقا. شهریار بر این باور است که امام هرگز مردن به مرگ عادی را نمی پسندد. حسین کاری کرده که اشک و آه عالمی را همراه خود ساخته است. و به تعبیر پیامبر این حرارت از دل های اهل ایمان هرگز خاموش نمی شود. (حاجی نوری، 1408: 10، 318)

من کشته اشکم

مصرع دوم به احتمال قوی اشاره به لقب معروف امام حسین مبنی بر «قَتیلُ العَبَرات» بودن حضرت دارد. «قَتیلُ العَبَرات» به معنی کشته اشک ها، از القاب امام حسین (ع) است. این لقب در روایت صدوق از زبان خود حضرت به صورت «قَتیلُ العَبَرَةِ» به کار رفته است:

أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ لَا یذْکرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا اسْتَعْبَرَ. (صدوق، 1376: 137)

من کشته اشکم؛ هر مومنی مرا یاد کند به ناگاه می گرید.

منظور آن است که امام حسین (ع) شهیدی است که هم یادش گریه آور است و هم اشک ریختن در سوگ او ثواب دارد و موجب احیای عاشورا است.

این صفت در زیارت نامه ها نیز برای حضرت ذکر شده است.

السلَامُ عَلَی الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلَامُ عَلَی أَسِیرِ الْکرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَات. (طوسی، 1411: 2، 788)

5. بس که محمل ها رود منزل به منزل با شتاب / کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین

عروسی یا عزا

جریان عروسی حضرت قاسم از مسائل اختلافی تاریخ کربلاست. در برخی منابع به این شکل مطلبی نقل شده است:

قاسم در روز عاشورا از عمویش امام حسین (ع) اجازه میدان خواست ولی امام به علت سن کم وی اجازه نداد. قاسم از این ماجرا ناراحت شده، ناگاه یاد بازوبندی افتاد که پدرش امام حسن مجتبی (ع) بر بازوی وی بسته بود و از وی خواسته بود هنگامی که غم و اندوه بیش از حد بر وی غلبه کرد آن را باز کند. قاسم بازوبند را باز کرده و دید امام حسن به وی وصیت کرده بود در کربلا جان خود را فدای عمویت کن. قاسم شادمان خود را به عمو رساند و وصیت پدر را به امام نشان داد، امام پس از مشاهده خط برادر گریه کرده به قاسم فرمود: پدر به من نیز وصیت کرده که یکی از دخترانم را به عقد تو درآورم و به عباس (ع) و عون و زینب (س) فرمود مقدمات عقد قاسم را فراهم کنند. بدین ترتیب قاسم در همان روز عاشورا عروسی کرد و پس از آن وارد میدان شد. (واعظ کاشفی، 1379: 400)

اکثر محققان و مورخان اعتباری بر این مطلب قائل نبوده و این قضیه را جزو تحریفات عاشورا دانسته اند. میرزا حسین نوری، شیخ عباس قمی، شهید قاضی طباطبایی و شهید مطهری از جمله این محققان هستند. (ر. ک: حاجی نوری، 1375: 193؛ قمی، 1338: 380؛ قاضی طباطبایی، 1383: 377 و مطهری، بی تا: 17، 77)

شهریار نیز با تعبیر «کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین» همین ابهام تاریخی را متذکر شده است.

6. رخت و دیباج حرم چون گل به تاراجش برند / تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین

غارت خیام

جریان غارت البسه و تجهیزات جنگی حضرت و همین طور غارت خیام از صحنه های دردناک عاشوراست. در برخی منابع به صورت دقیق این که چه کسی چه چیزی را غارت کرده است، گزارش شده است؛ مثلا در منابع تاریخی غارت عمامه، کفش و پیراهن امام حسین (ع) به همراه نام غارت گر آن نقل شده است. (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 57)

قطع انگشت حضرت به خاطر غارت انگشتر نیز در برخی منابع روایی آمده است. (مجلسی، 1403: 45، 337)

بر اساس نقل طبری، پس از شهادت حضرت، سپاهیان کفر به فرماندهی شمر خیمه گاه امام را محاصره کردند و به دستور وی به سوی سراپرده حریم امام حسین (ع) هجوم بردند. اراذل و اوباش کوفه با شنیدن این فرمان بر یکدیگر سبقت می گرفتند و هر آنچه از اثاث و لوازم سفر، جامه و زیورآلات نزد زنان بود و هر چه به دستشان می رسید، به یغما بردند. در این حال زنان حرم از خیمه ها بیرون آمدند و همگی می گریستند. (طبری، 1387: 5، 453)

دفن بدن مطهر امام حسین با حصیر

از مسلمات مسائل فقهی این است که شهید در لباس خودش دفن می شود و او را در کفن نمی گذارند. (خمینی، 1425: 1، 117) از این رو تعبیر شهریار که حضرت کفنی از بوریا داشته است، تعبیر دقیقی نیست.

اما این که بدن مطهر حضرت را بر حصیری گذاشته و آن را با حصیر دفن کرده اند، طبق برخی گزارش های تاریخی امر مویدی است. به نقل شیخ طوسی وقتی ابراهیم دیزج در عصر متوکل، مامور ویران کردن قبر مطهر امام حسین می شود، هنگام نبش قبر، بوریای تازه ای می بیند که بدن مطهر امام بر روی آن قرار گرفته است. (طوسی، 1414: 326) این امر حاکی از آن است که گویا بدن مطهر امام پس از تحمل آن همه تیر، نیزه و ضربه شمشیر و در نهایت، لگدمال شدن آن توسط اسبان لشکر عمر سعد، دیگر به صورت عادی، قابل حمل و دفن نبوده است.

7. بردن اهل حرم دستور بود و سر غیب / و رنه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین

فلسفه همراهی خانواده

همراهی خانواده امام حسین (ع) در جریان واقعه کربلا از مسائلی است که همیشه برای عده ای مورد سوال و پرسش بوده است. چرا امام حسین (ع) با آن که از شهادت خود آگاهی داشت، خانواده اش را به همراه خود به کربلا برد؟

در حقیقت قیام امام حسین (ع) دو بُعد اساسی دارد: یکی جانبازی، فداکاری و شهادت، است و دیگری پیام رسانی است. نقش اساسی خانواده حضرت همان بُعد دوم قیام حسینی است.

شهریار اذعان می کند که بردن خانواده از سوی امام، دستوری الهی بوده است. این بیت از شعر اشاره ای است به مذاکره امام حسین (ع) با برادرش محمد حنفیه. وی وقتی خبردار شد که امام قصد دارد که از مکه خارج شود، او را از این مطلب منصرف ساخت، اما حضرت در ادامه به رویایی که دیده بود اشاره کرده فرمود:

رسول خدا را دیدم که به من فرمود: ای حسین؛ بیرون برو؛ چون خدا خواسته است تو را کشته ببیند محمد ابن حنفیه همین که این جمله را شنید گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. محمد ادامه داد حال که چنین است، پس چرا این زنان را همراه خود می بری؟ حضرت فرمود: پیامبر (ص) به من فرمود: خدا خواسته است آنان را اسیر ببیند. آن گاه با محمد بن حنفیه خداحافظی کرد و رهسپار عراق شد. (سید ابن طاووس، 1370: 55)

شهریار وجه دیگری را برای بردن اهل حرم ذکر می کند. او می گوید که بردن اهل حرم سر غیبی است و نباید این رمز و راز فاش شود. شهریار واژه «سر غیب» را ظاهرا از حافظ اقتباس کرده است:

هان مشو نومید چون واقف نئی از سر غیب / باشد اندر پرده بازی های پنهان غم مخور (حافظ شیرازی، 1372: 344)

درباره سر غیب بودن همراهی اهل بیت می توان گفت از آنجا که هتک حرمت اهل بیت (ع) در واقعه عاشورا از صحنه های دردناک تاریخی است، گویا امام حسین (ع) دوست ندارد چنین مصائبی با جزئیات و طول و تفصیل روشن شود.

تعبیر «ور نه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین» نیز در حقیقت تاکیدی است بر این مطلب که اگر بردن اهل حرم دستوری الهی نبود، حضرت و اهل بیت هرگز نمی توانستند این بی حرمتی ها را تحمل کنند.

8. سروران، پروانگان شمع رخسارش ولی / چون سحر روشن که سر از تن جدا دارد حسین

جانفشانی و وفاداری بی نظیر یاران امام

در این قسمت شهریار به همراهان امام حسین (ع) اشاره دارد. هر یک از اصحاب امام به لحاظ انسانی، اخلاقی و تربیتی جایگاه بالایی داشتند. آن ها به خاطر معرفت بالایی که داشتند خود را فدایی امام می دانستند و مانند پروانه دور وجودش به پرواز در می آمدند. می توان این موارد را در مذاکره شب عاشورای امام (ع) با یاران خود به وضوح یافت.

پس از سخنان صریح و آزادمنشانه حضرت در میان یارانش در شب عاشورا  مبنی بر این که آن ها کشته خواهند شد و هر کس می خواهد برود، برود  یاران مخلص امام (ع) یکی یکی بلند شده و مراتب وفاداری و اخلاص خود را به حضرت نشان دادند. ابتدا عبّاس بن علی به امام عرض کرد: برای چه از تو دست برداریم؟ برای این که پس از تو زنده بمانیم؟ خدا نکند هرگز چنین روزی را ببینیم. آنگاه برادران امام و فرزندان و برادرزادگان او و فرزندان عبدالله بن جعفر (فرزندان حضرت زینب) به پیروی از عبّاس یکی پس از دیگری، سخنان مشابهی گفتند، سپس یاران امام مثل مسلم بن عوسجه، حبیب بن مظاهر و بقیه یاران امام به حمایت از امام سخنرانی و اعلان وفاداری نمودند. (مفید، 1413: 2، 91 و ابومخنف کوفی، 1417: 197  198 )

تاریخ هم نشان داد که آنان بر عهد خود وفادار ماندند و رستگار شدند. طبعاً امام (ع) از این همه وفاداری و پایمردی و شهامت در انتخاب بهترین راه و بهترین سرنوشت شاد بود.

9. سر به قاچ زین نهاده راه پیمای عراق / می نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین

خوابی کوتاه و الهامی بزرگ

این قسمت از شعر به قضیه دیگری از داستان کربلا اشاره می کند. حضرت هنگامی که روی مرکب نشسته بودند لحظه ای سرش را بر قاچ زین اسب گذاشته و استراحت کوتاهی داشته اند. منابع تاریخی این قسمت از داستان کربلا را چنین نقل کرده اند:

عقبة بن سمعان گوید: ساعتی با او حرکت کردم، حضرت در همان حالی که سوار بر پشت اسب خود بود کمی خوابش گرفت سپس بیدار شد در حالی که این عبارت را زمزمه می کرد: «انّا للّه و انّا الیه راجعون و الحمد للّه رب العالمین» پس دو یا سه بار این را تکرار کرد.

علی بن الحسین (ع) سوار بر اسب نزد او آمد و گفت: برای چه حمد و سپاس و استرجاع گفتی؟

حضرت فرمود: فرزندم! اندکی خوابم گرفت پس در خواب سواری پیش رویم ظاهر شد که می گفت: این جماعت در حرکت هستند و اجل های ایشان به سویشان حرکت می کند، پس دانستم که این خبر مرگ ما است که به ما داده می شود.

علی بن الحسین (ع) گفت: ای پدر! خداوند تو را از هر بدی مصون بدارد، مگر نه این است که ما برحقّیم؟

حضرت فرمود: آری به آن خدایی که بازگشت همۀ بندگان به سوی او است، ما برحقیم.

علی بن حسین (ع) گفت: پس باکی نداریم اگر که بر حق بمیریم.

حسین (ع) به او فرمود: خداوند بهترین پاداشی را که به فرزندی از طرف پدرش عطا می نماید، به تو عنایت فرماید. (مفید، 1413: 2، 82 و ابومخنف کوفی، 1417: 176)

هر چند امام حسین (ع) از پایان کار خود آگاهی کامل دارد، ولی او عهدی با خدا دارد و برای اتمام حجت و نجات امت از جهالت و آگاهی مردم به حرکت خود ادامه می دهد.

10. او وفای عهد را با سر کند سودا ولی / خون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسین

وفا به عهد

امام حسین (ع) وقتی نامه های بی شمار کوفیان برای حضور در کوفه را دریافت کرد به آن ها چنین پاسخ داد که من به سوی شما می آیم و پسر عمویم و فرد مورد وثوق خود مسلم را به سوی شما می فرستم هرگاه پاسخ مسلم و خبر بیعتتان را دریافت کردم، به سوی شما خواهم آمد. (مفید، 1413: 2، 39)

البته بعد از بیعت با مسلم و انعکاس خبر بیعت از سوی مسلم به امام، کوفیان بیعت شکستند و جناب مسلم مظلومانه به فرمان ابن زیاد به شهادت رسید. (مفید، 1413: 2، 63)

فزونی نامه های کوفیان در تعابیر حضرت امام حسین آن موقع که با لشکریان حر روبه رو شد، مورد اشاره قرار گرفته است. (مفید 1413: 2، 80 و طبرسی، 1417: 1، 449)

11. دشمنانش بی امان و دوستانش بی وفا / با کدامین سر کند، مشکل دو تا دارد حسین

این فقره به بی رحمی و بی امانی دشمنان امام حسین و پراکندگی و بی وفایی دوستان حضرت اشاره می کند.

بی رحمی دشمن

بی رحمی دشمنان حضرت به یک یا دو مصداق منحصر نیست، از لحظه دستگیری هانی بن عروه، شهادت مسلم گرفته تا آخرین شهید کربلا یعنی خود امام (ع) و باز از جریان حمله به جنازه های مطهر شهدا و غارت خیام گرفته تا اسارت اهل بیت، مجلس ابن زیاد، مجلس شام، خرابه شام و... همگی از صحنه های سوزناک داستان کربلاست. کافی است که به گستردگی ادبیات عاشورا نگاهی شود و این بعد از داستان کربلا مورد کنکاش قرار گیرد.

بی وفایی دوستان

آن چه مسلم است، کسانی که تا شب عاشورا با حضرت ماندند، تا آخر کار با حضرت بودند و ذره ای تردید به خود راه ندادند. حضرت بارها و بارها از اصحاب خود و وفاداری آنان تعریف و تمجید می کرد و رضایت قلبی خود را از ایشان ابراز می فرمود و حتی بیعتی را که بر گردن ایشان داشت از آنان سلب کرده، آن ها را در انتخاب راه آزاد گذاشت. اما آنان همان گونه که گذشت سخنان عاشقانه ای در آن لحظه بر زیان آوردند و فردا نیز همان سخنان را در شهادت خود نشان دادند.

اما کم نبودند کسانی که با حضرت بیعت بسته بودند و او را در میانه راه تنها گذاشتند. علاوه بر کوفیانی که با نامه حضرت را دعوت کرده بودند، بسیاری از کسانی که در بین راه به کاروان حضرت ملحق شدند، وقتی فهمیدند قضیه طور دیگری است، از حضرت جدا شدند. شیخ مفید خبر دریافت نامه شهادت مسلم و پراکندگی این گونه اشخاص را چنین نقل کرده است:

امام حسین (ع) نامه ای بیرون آورد و برای مردم خواند بدین مضمون: «بسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اما بعد همانا خبر دهشت انگیزی به ما رسیده و آن خبر کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبد اللَّه یقطر است، و همانا شیعیان ما دست از یاری ما کشیده اند، پس هر که می خواهد بازگردد باکی بر او نیست و بازگردد، و ذمه و عهدی از ما بر او نیست».

مردم از کنار او پراکنده شده و به چپ و راست رفتند تا همان همراهانش که از مدینه با او آمده بودند به جای ماندند و اندکی که از آن پس ه بایشان پیوستند، و این که امام (ع) این کار را کرد برای آن بود که آن جناب می دانست همانا این عرب هائی که به دنبالش آمده اند پیروی ایشان از آن حضرت به خاطر این بوده که گمان کرده اند او به شهری در خواهد آمد و مردم آن جا فرمان پذیر او خواهند شد، و حضرت این معنی را خوش نداشت و می خواست اینان به این راهی که می روند بدانند سرانجام آن چیست، و ندانسته اقدام به کاری نکنند. (مفید، 1413: 2، 75 - 76)

12. سیرت آل علی با سرنوشت کربلاست / هر زمان از ما، یکی صورت نما دارد حسین

ویژگی منحصر به فرد امام حسین (ع)

شخصیت سید الشهدا (ع) و وضعی که تقدیر الهی برای آن حضرت به وجود آورد، ویژگی خاصی به زندگی و شهادت ایشان بخشیده است. اگر امروز از دین اسلام نام و نشانی باقی مانده است، همگی به برکت قیام سیدالشهداست. از سویی، همه امامان (ع) نور واحدی هستند و اگر امام دیگری به جای امام حسین (ع) بود همان کار را انجام می داد که حسین کرد. شهریار امام حسین را جامع فضایل امامان دانسته و هر یک از امامان را جلوه ای از جلوه های امام تلقی نموده است.

13. آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند / عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین

عزت و آزادگی حسین

یکی از ویژگی های اهل بیت ایثار و از خودگذشتگی می باشد که حتی آن را نسبت به دشمنان خود نیز به کار می بستند.

شهریار در این قطعه به یکی از ارزش های اخلاقی امام در برابر لشگریان دشمن اشاره می کند. لشکریان حر در منزل ذوحسم جلوی ورود امام به کوفه را گرفتند. شیخ مفید نقل می کند که:

آن روز هوا خیلی گرم بود. یاران امام همگی آماده فرمان بودند حضرت امام حسین ع به یاران خود فرمودند لشگریان حر و مرکب هایشان را آب دهید. یاران وفادار آن حضرت حسب الامر کاسه ها و طاس ها را از آب پر می کرده و در برابر اسبان می بردند و تمام آن را می خوراندند و چون یکی از حیوان ها سیراب می شد ظرف را جلوی مرکی دیگری می گذاشتند، تا بالاخره همه اسبان سیراب شدند. (مفید، 1413: 2، 78 و طبری، 1387: 5، 400  401)

14. دشمنش هم آب می بندد به روی اهل بیت / داوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسین

بی حیایی و سنگدلی دشمن

حضرت دشمن را از آب سیراب کرد، ولی بعد از چند روز صفحه برگشت؛ دشمن بین آب و لشکریان امام حایل شده و راه آب را بر روی ایشان بست.

ابن زیاد طی نامه ای به عمر سعد چنین نوشت:

به مجرد این که نامه به دستت رسید، میان آب و حسین حایل شو و مگذار قطره ای از آب نصیبش شود. (مفید، 1413: 2، 86 و طبرسی، 1417: 1، 452)

عمر سعد فورا دستور داد عمر ابن حجاج با پانصد سوار به سمت شریعه فرات حرکت کرده و میان فرات و حضرت جدایی انداخت. (ابومخنف کوفی، 1417: 191 و طبری، 1387: 5، 412)

15. بعد از اینش صحنه ها اشک است و خون / دل تماشا کن چه رنگین سینما دارد حسین

تقابل حق و باطل

در کربلا دو لشکر در برابر هم قرار گرفتند. یکی پاک ترین و خالص ترین سلاله آدم بود و دیگری خبیث ترین و پست ترین اعوان شیطان. یک لشکر شبی را مهلت می خواست تا در واپسین ساعات زندگی دنیوی با خدای خود خلوت کند و دیگری می رفت تا آخرین نمونه های انحطاط و پستی را به نمایش بگذارد.

صحنه کربلا از این نظر استثنایی بود. بهترین پرده نمایشی بود که بدی ها و خوبی ها را توأمان نشان می داد. تعبیر زیبای شهریار اشاره ای است به شب عاشورا. شبی که صدای زمزمه مناجات یاران امام فضا را عطرآگین کرده بود.

ابن طاووس چنین نقل می کند که فضای معنوی حاکم بر دشت کربلا به خاطر مناجات های امام به گونه ای بود که برخی از لشکریان عمر سعد به لشکر امام پیوستند:

در آن شب حسین (ع) و همراهان در حالت رکوع و سجود و قیام و قعود به عبادت حقّ پرداختند زمزمه رقیق مناجات و دعاهایشان چون زمزمه برخاسته از زنبور عسل بود، به طوری که در آن شب سی و دو نفر از لشکر ابن سعد به لشکرگاه امام پیوستند. (سید ابن طاووس، 1370: 77)

آری، گویی آوای فرشتگان در عرش الاهی به طنین آمده بود و یا یا صدای تسبیح خازنان بهشت بود که چنین شنیده می شد. در آن محیط روحانی دل ها به عشق شهادت می تپید و در انتظار سپیده دم لحظه شماری می کرد.

16. ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان زخمه ای / گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین

زخم بر جان یا عشق بر شهادت

امام حسین (ع) در روز عاشورا صحنه ای از عرفانی عملی را به نمایش گذاشت. هر زخمی که بر بدن امام وارد می شد، در دلش سازی می شد از عشق.

یکی از راویان کربلا گوید:

سوگند به خدا هرگز ندیده بودم کسی را که سپاه دشمن احاطه کرده باشد و فرزندان و اهل بیت و یارانش کشته شده باشند و با این حال پابرجاتر و قوی دل تر از حسین (ع) باشد؛ زیرا با آن همه گرفتاری باز هم هر گاه به وی حمله می آوردند، نمی هراسید و شمشیر کشیده، آن ها را مانند گلّه گرگ زده متفرق می ساخت. (سید ابن طاووس، 1370: 99)

17. دست آخر کز همه بیگانه شد / با دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسین

نگاهی آشنا

امام حسین (ع) در عین خستگی و بی حالی از فرط عطش و زخم های سنگین نیزه ها، شمشیرها و تیرهای سهمگین، در اوج قرب الهی و غرق در لذت دیدار معشوق است. او نه تنها از شهادت گریزان نیست که نگاهی آشنا و معنادار به خنجر دارد.

18. شمر گوید گوش کردم تا چه خواهد از خدا / جای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسین

آخرین مناجات

شهریار در این قطعه به آخرین لحظات عمر امام (ع) پرداخته است. این لحظه پرمعناترین لحظه حیات آن بزرگوار است.

ابن طاووس درباره لحظات شهادت حضرت امام حسین (ع) چنین نقل کرده است:

در آن هنگام، شمر به سپاه خود صیحه زد و گفت: منتظر چیستید و چرا کار حسین را تمام نمی کنید؟ لشکر از هر طرف هجوم آوردند. زرعة بن شریک شمشیری بر شانه چپ حسین (ع) زد. آن حضرت نیز شمشیری بر او زد و او از پای درآمد. شخص دیگری شمشیر بر دوش حسین (ع) زد که به صورت، روی زمین افتاد و رنج و تعب بر او مستولی شد، به حدی که چون می خواست برخیزد، با زحمت برمی خاست و از شدت فشار ضعف، بر زمین می افتاد. سنان بن انس نخعی نیزه ای بر گلوی حسین (ع) زد و باز بیرون آورد و در استخوان های سینه او فرو برد. سپس تیری به سوی حسین (ع) انداخت، آن تیر بر گلوی او وارد آمد. در اثر آن تیر بر زمین افتاد. سپس برخاست و نشست و تیر را از گلوی خود خارج نمود و هر دو دست خویش را زیر خون ها گرفت و چون پر شد، بر سر و محاسنش مالید و فرمود: با این حال خدا را ملاقات می کنم که به خون خود خضاب گردیده ام و حق مرا غضب کرده اند. (سید ابن طاووس، 1370: 103)

اما آن چه به عنوان مناجات و راز و نیاز امام در قتلگاه معروف شده از شیخ طوسی نقل شده است که آخرین دعاییاست که حضرت در روز شهادتش[1] انشا نموده است:

اللَّهُمَّ مُتَعَالِی الْمَکانِ عَظِیمَ الْجبَرُوتِ شدِیدَ الْمِحَالِ غَنِی عَنِ الْخَلَائِقِ عَرِیضُ الْکبرِیاءِ قادِرٌ علَی ما تشَاءُ قَرِیبُ الرَّحْمَةِ صادِقُ الْوَعدِ سَابِغُ النِّعْمَةِ حَسَنُ الْبَلَاءِ قَرِیبٌ إِذَا دُعِیتَ مُحِیطٌ بِمَا خَلَقْتَ قَابِلُ التَّوْبَةِ لِمَنْ تَابَ إِلَیک قَادِرٌ عَلَی ما أَرَدْت وَ مدْرِک مَا طَلَبْتَ وَ شَکورٌ إِذَا شَکرْتَ وَ ذُکورٌ إِذَا ذَکرْتَ أَدْعُوک محْتَاجاً وَ أَرْغبُ إِلَیک فقِیراً وَ أَفزَعُ إِلَیک خائِفاً وَ أَبکی إِلَیک مَکرُوباً وَ أَسْتَعِینُ بِک ضَعِیفاً وَ أَتَوَکلُ عَلَیک کافِیاً احْکمْ بَینَنَا وَ بَینَ قَوْمِنَا فَإِنَّهُمْ غَرُّونَا وَ خَدَعُونَا وَ خَذَلُونَا وَ غَدَرُوا بِنَا وَ قَتَلُونَا وَ نَحْنُ عِتْرَةُ نَبِیک وَ وُلْدُ حَبِیبِک مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الَّذِی اصطَفَیتَهُ بِالرِّسَالَةِ وَ ائْتَمَنْتَهُ عَلَی وَحْیک فَاجْعَلْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا فَرَجاً وَ مَخْرَجاً بِرَحْمَتِک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین. (طوسی، 1411: 2، 827  828)

معارف الاهیه با بالاترین درجه رضا و تسلیم در کلمات حضرت موج می زند. البته در این که ناقل این تعابیر شمر باشد، ظاهرا منابع تاریخی آن را تایید نمی کند.

19. اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار / کاندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین

عزای بی ریا

ای اشکی که با خون همراه شده ای بیا به چشم شهریار چرا که او نیز در گوشه ای عزایی بی ریا برپا کرده است.

شهریار این شعر را مثل دیگر اشعارش در عزلت و کنجی خلوت خانه اش سروده است، او خالصانه و بی ریا بر حسین مرثیه خوانده است و به برکت این خلوص نامی ماندگار و اثری جاودان از او به یادگار مانده است.

جمع بندی و نتیجه گیری

واقعه کربلا از لحاظ گوناگونی اهمیت دارد و بسیاری از هنرمندان هنر خود را در تجلی گوشه ای از این واقعه نشان داده اند. شهریار که نسبت به اهل بیت (ع) ارادت ویژه ای دارد و با اشعار معروف خود این ارادت را نشان داده است، در شعر «کاروان کربلا»، سیر تاریخی حضرت امام حسین را به زیبایی به تصویر کشیده است. شهریار با الهام از کتاب های تاریخی مثل ارشاد شیخ مفید و لهوف سید ابن طاووس در نوزده بیت مرثیه ای در کمال خلوص و بی ریایی بر امام حسین و اصحاب وفادار حضرت سروده و عناصر اخلاقی زیبایی چون، عبودیت، شجاعت، ایثار، وفاداری، عزت و آزادگی را به وضوح نشان داده است. او در همین راستا به پستی، رذالت، بی حیایی، سنگدلی، قساوت و بی رحمی دشمنان پرداخته و کربلا را به عنوان تابلویی برای تقابل حق و باطل به تصویر کشیده است. سوزناکی و درناکی شعر شهریار این شعر را به یکی از مرثیه های زیبای عاشورایی تبدیل کرده است. در عین حال ملاحظات اندکی نیز می توان بر اشعار شهریار داشت که تفصیل آن در متن مقاله ذکر شده است.

منابع

کتب

* قرآن کریم.

1. ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن علی بن محمد الجزری، (1409)، اُسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر.

2. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ( 1379 )، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، علامه.

3. ابومخنف کوفی، لوط بن یحیی، (1417)، وقعة الطف، تحقیق: محمد هادی یوسفی غروی، قم، جامعه مدرسین.

4. حاجی نوری، حسین بن محمد تقی، ( 1408 )، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، آل البیت.

5. ، (1375)، لؤلؤ و مرجان، قم، انتشارات طباطبایی.

6. حافظ شیرازی، مولانا شمس الدین محمد، (1372)، دیوان غزلیات حافظ، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، یازدهم، تهران، انتشارات صفی علیشاه.

7. خمینی، سید روح الله، (1425)، تحریر الوسیلة، ترجمه علی اسلامی، قم، انتشارات جامعه مدرسین.

8. خوارزمی، موفق بن احمد، (1423)، مقتل الحسین علیه السلام، محقق: محمد سماوی، قم، انوار الهدی.

9. دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، (1368)، الاخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، منشورات رضی.

10. سید ابن طاووس، (1370)، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه: سید محمد صحفی، قم، انتشارات اهل بیت.

11. شهریار، سید محمد حسین، (1387)، دیوان شهریار، سی و دوم، تهران، انتشارات زرین.

12. صدوق، ابن بابویه، (1376)، الامالی، تهران، کتابچی.

13. طبرسی، فضل بن حسن، (1417)، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسة آل البیت.

14. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، (1387)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.

15. طوسی، محمد بن الحسن، (1411)، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة.

16. ، ( 1414)، الأمالی، قم، دار الثقافة.

17. قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، (1383 )، تحقیق دربارۀ اول اربعین حضرت سیدالشهداء، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

18. قمی، شیخ عباس، (1338)، منتهی الآمال، تهران، اسلامیه.

19. مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

20. مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین، (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم، دارالهجرة.

21. مطهری، مرتضی، (بی تا)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا.

22. مفید، محمد بن محمد، (1413)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

23. واعظ کاشفی، حسین، (1379)، روضة الشهدا، تحقیق: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام.

مقالات

24. ابراهیمی، ابراهیم، (1388)، «نقد و تحلیل رویکردهای حج امام حسین (ع)»، پژوهش های قرآن و حدیث، ش1.

25. تبریزی، عبدالکریم، (1384)، «شهریار ولایت»، مجله مبلغان، ش70.

26. مرعشی نجفی، سید محمود، (1377 )، «آیت الله العظمی مرعشی و همای رحمت»، میراث شهاب، ش11.

پی نوشت