دکتر محمدعلی بشارت؛ روانشناس بالینی، استاد دانشگاه تهران - سمیه رامش؛ دانشجوی دکتری روانشناسی
در سراسر جهان به بیماری قلبی عروقی دلیل اغلب مرگ و میر ناشی از بیماری‌های مزمن است.
انتظار می‌رود در دهه‌های آینده، سال‌های ناتوانی ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی از 85 میلیون سال در سال 1990 به 150 میلیون سال در سال 2020 برسد و در نتیجه این بیماری به عنوان علت جسمی اصلی فقدان بهره‌وری باقی بماند.
تحقیقات تجربی نشان می‌دهند که عوامل خطرساز روانی اجتماعی مانند فقدان حمایت اجتماعی، استرس شغلی و زندگی خانوادگی، افسردگی، اضطراب و خصومت به عنوان عامل خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی و بدتر شدن دوره بالینی پیش آگهی این بیماری است.
همچنین مشخص شده که عواملی مانند خشم، نگرانی و استرس، عمیقاً سیستم گردش خون، قلب، غدد و کل سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
در مقابل، عواملی مانند هوش، مهارت‌های بین فردی، خودکارآمدی، پاسخ مثبت به مشکل و شبکه‌های حمایت اجتماعی می‌تواند پاسخ به بیماری را بهبود بخشند.
در مطالعه حاضر به بررسی نقش سه فاکتور محافظتی تاب‌آوری، سلامت معنوی و حمایت اجتماعی در میزان شدت بیماری قلبی عروقی پرداخته می‌شود.
تأثیر افکار مثبت و تاب‌آوری اجتماعی بر قلب
تاب‌آوری به صورت اطمینان فرد به توانایی‌هایش برای غلبه بر تنش، داشتن توانایی‌های مقابله‌ای، حرمت خود، ثبات عاطفی و ویژگی‌های فردی که حمایت اجتماعی از طرف دیگران را افزایش می‌دهد ظاهر می‌شود.
تاب‌آوری، توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی روانی، در شرایط استرس‌زا است و با تسهیل غلبه بر مصائب و مشکلات.
مقاومت در برابر تنش و از بین بردن اثرات روانی آنها به سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار کمک می‌کند. افراد با تاب‌آوری قوی سریع‌تر با شرایط انطباق پیدا می‌کنند.
توانایی برنامه‌ریزی برای اهداف بلند مدت را دارا می‌باشند، از آسیب‌ها، سریع‌تر بهبود می‌یابند و در مواجهه با آنها کمتر مضطرب و پریشان می‌شوند.
در مقابل افراد با تاب‌آوری پایین در شرایط استرس‌زا به شیوه انعطاف ناپذیر و خشک عمل می‌کنند که منجر به رفتار ناسازگارانه می‌شود و به هنگام مواجهه با مشکلات، مدت زمان بیشتری از استرس رنج می‌برند.
افراد با تاب آوری بالا کسانی هستند که می‌توانند تحول طبیعی خود را با وجود شرایط دشوار محیط و مشکلات زندگی ادامه دهند و به جای اجتناب از مشکلات، با ارائه راه حل‌های مؤثر با مشکلات مواجه می‌شوند.
در حالی که استرس به عنوان یک عامل خطر عمده برای بیماری قلبی عروقی شناخته می‌شود.
تاب‌آوری نوعی‌ترمیم خود در برابر پیامدهای منفی هیجانی، عاطفی و شناختی است و تاب آوری پایین احتمالاً منجربه پاسخ فیزیولوژیکی طولانی مدت در مواجهه با استرس می‌شود و می‌تواند خطر ابتلا به CHD را به علت استرس مزمن افزایش دهد.
تأثیر سلامت معنوی بر قلب
معنویت و سلامت معنوی از دیگر متغیرهایی است که می‌تواند بروز و پیش‌آگهی بیماری قلبی عروقی را متأثر سازد.
از ابتدای تاریخ بشر معنویت، طب و سلامتی موضوعاتی هستند که همواره در ارتباط با یکدیگر بوده‌اند.
معنویت نیرویی در فرد است که وی را برای یافتن معنا، هدف و رشد در زندگی، رنج بردن و مرگ انگیزه می‌دهد و به تقویت امید و اشتیاق به زندگی کمک می‌کند.
معنویت نیروی حیاتی زندگی است که همه جوانب زندگی بشر از جمله مؤلفه مذهب را منسجم و یکپارچه می‌سازد و بدین ترتیب به کسب تعادل بیشتر جسمی، روانی و بهزیستی اجتماعی می‌انجامد.
بیماری، رنج کشیدن و مواجهه با مرگ، همگی تجارب معنوی هستند و توجه به معنویت می‌تواند در فرایند بهبودی و درمان بیماری‌ها نقش مهمی ایفا کند.
معنویت توانایی مقابله با بیماری و سرعت بهبودی را افزایش می‌دهد و بر همین اساس برخی از محققان بر این عقیده‌اند که در درمان لازم است بیمار را به عنوان یک کل و از تمام جوانب در نظر گرفت و اگر تنها به بیماری جسمی وی توجه شود فرایند بهبودی دچار اختلال می‌شود.
بین سلامت معنوی و شدت بیماری قلبی عروقی رابطه منفی معنادار وجود دارد.
مشغولیت به مذهب یا معنویت می‌تواند تنظیم هیجان‌های منفی را تسهیل کند، در زمان‌های پریشانی به عنوان یک منبع آرامش به فرد یاری رساند و با مقابله مؤثر با موقعیت‌های استرس‌زای زندگی که می‌توانند منتهی به بسیاری از بیماری‌های جسمی و روانی شوند همراه باشد.
فرایند مقابله معنوی برایمانی استوار است که از طریق فراهم آوردن حمایت معنوی، ارتقاء دهنده سلامتی و سازگاری روانشناختی نسبت به عوامل استرس زا همچون بیماری‌های ناعلاج است.
بسیاری از افراد تجارب معنوی را سرچشمه معنابخشی به زندگی خود می‌دانند که می‌توانند به عنوان یک منبع امید تلقی شوند، انجام رفتارهای ارتقاء دهنده سلامتی و اجتناب از رفتارهای آسیب زا را ترغیب کنند، پیش بین نیرومند کیفیت زندگی سالم باشند و بنابراین در کنترل بیماری‌های قلبی عروقی از اهمیت خاصی برخوردار هستند.
همچنین برانگیختن معنویت در خود و پذیرش بیماری، اتخاذ یک نگرش مثبت و مشغولیت به گفتگو با خود از راهبردهای هیجان مدار برای شکل دهی مجدد طرز تفکر بیمار نسبت به بیماری است.
تأثیر حمایت اجتماعی بر سلامت قلب
حمایت اجتماعی از دیگر متغیرهایی است که می‌تواند بروز و پیش آگهی بیماری قلبی عروقی را متأثر سازد.
انواع ارتباطات اجتماعی، تعامل و پیوندها می‌تـوانند پیش بین سلامتی و افزایش آن باشند. به طوری که رفتارهای حمایت‌گرانه منجر به سلامت جسمی و روانی بیشتر می‌گردند.
در مقابل، تنهایی می‌تواند اثرات زیان‌بار بر سلامت داشته باشد شواهد پژوهشی موجود بر اهمیت تنهایی اجتماعی به عنوان عامل روانشناختی در بروز برخی از بیماری‌ها از جمله بیماری قلبی عروقی و افزایش احتمال بروز بیماری کرونری قلب تاکید دارند.
شایان ذکر است که نتایج مطالعات مبتنی بر شناسایی عامل حمایت اجتماعی به عنوان عامل محافظتی در برابر خطر بیماری قلبی عروقی متناقض بوده و برخی از مطالعات نشان داده‌اند که افزایش حمایت اجتماعی با افزایش خطر مرگ همراه است یا در افراد مسن نداشتن رابطه مناسب با همسر و فرزندان پیش‌بین افزایش طول عمر است.
عضویت در شبکه‌های اجتماعی(البته منظور شبکه‌های مجازی نیست بلکه انجمن‌هایی با فعالیت‌های خیریه و اجتماعی می‌باشد) موجب می‌شود تا فرد عهده‌دار نقش‌های هدفمندی شود که حاصل آنها حرمت خود و تعیین هدف برای زندگی، تعدیل استرس و تجربه عواطف مثبت و سلامت روان است.
ارتباط اجتماعی با منافع بهبود مراقبت از بیمار، افزایش رعایت رژیم درمانی از سوی بیمار و کاهش مدت زمان بستری شدن همراه است.
از دید زیست شناختی، فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک و هیپوتالامیک- هیپوفیز- آدرنال در مقابله با استرس به عنوان یکی از ریسک فاکتورهای بیماری قلبی عروقی محسوب می‌شود و عملکرد این سیستم‌ها نیز خود به احساس نزدیکی و صمیمیت با دیگران بستگی دارد از سوی دیگر، تنهایی اجتماعی با رفتارهای ناسالم از جمله سیگار کشیدن، کم تحرکی جسمانی و کم‌خوابی همراه است. به علاوه تنهایی اجتماعی با فرایندهای زیستی مختل از جمله فشار خون بالا، چربی خون بالا و کارکرد ایمنی ضعیف همراه است. افراد تنها نسبت به افراد غیرتنها، از نظر جسمی انقباض قلبی و عروقی، ضربان قلب و برون‌ده قلبی کمتر دارند.
آنها به احتمال بیشتر تغییراتی را در سیستم ایمنی خود نشان می‌دهند و همچنین چاق می‌باشند.
نتیجه‌گیری
متغیرهای روانشناختی، شامل تاب‌آوری، سلامت معنوی و حمایت اجتماعی، با میزان شدت بیماری قلبی عروقی ارتباط دارند.
بررسی متون پژوهشی گویای این است که مطالعات انجام شده درخصوص ارتباط عوامل روانشناختی با میزان شدت بیماری قلبی عروقی بسیار اندک است.
مطالعه حاضر به بررسی سه متغیر عمده محافظتی در زمینه بیماری‌های قلبی عروقی پرداخته و اثرات آن را با کنترل متغیرهای بالینی و دموگرافیک بر روی میزان شدت این بیماری بررسی کرده و از این جهت به برجسته نمودن نقش این عوامل محافظتی در حیطه بیماری‌های قلبی عروقی پرداخته است.
متخصصان حوزه سلامت می‌توانند در زمینه پیشگیری و درمان بیماری قلبی عروقی، در کنار درمان‌های طبی معمول از این متغیرهای روانشناختی نیز در طرح‌ها و راهبردهای خود استفاده کنند.
بیشتر بخوانید:
