فراز و فرود
صنعت هسته‌ای در طول 45 سال گذشته فراز و فرود زیادی داشته است؛ از توقف ابتدای دهه شصت و شروع فعالیت از پایان همین دهه تا تشکیل پرونده بین‌المللی و چکش‌کاری 12 ساله تا انعقاد برجام پر ماجرا.
دانشمندان صنعت هسته‌ای برای تغییر پارادایم فکری گردانندگان انرژی این مملکت حتی به اندازه اتم، پا پس نکشیدند تا «الکترون‌خصلت»های منفی‌باف مانع توسعه مادی و معنوی ایران اسلامی نشوند و چه بسا با رفتار مثبت پروتونی، به سرعتِ سانتریفیوژ‌ها در حال حرکت هستند.
انرژی نه «چرخ پنجم» که بلکه موتور محرک اقتصاد کشور است که فعلا از «سوخت‌های فسیلی (سنگوار های)» نظیر نفت، گاز، زغال‌سنگ و ... استفاده می‌کند و شوربختانه خام‌فروشی بر این خوانِ نعمت تحمیل شده است. تمدن فسیلی به سرعتِ برق در حال نزدیک‌شدن به پایان عمر خود است اما برای تولید همین برق، به جایگزین نیاز داریم و چه جایگزینی بهتر از تمدن هسته‌ای؛ چه آنکه به قول هاتف: «دل هر ذره را که بشکافی/ آفتابیش در میان بینی».
تابستان سال 97 گفتیم حوزه هسته‌ای جولانگه هر کسی نیست تا درباره آن حرف بزند؛ از همین رو با سخنگو و معاون «امور بین‌الملل، حقوقی و مجلس» سازمان انرژی اتمی به گفت‌وگوی مشروح نشستیم. امسال نیز این قاعده تکرار شد.
اگر بگوییم اتفاقات یک سال گذشته هسته‌ای به اندازه فراز و فرود تاریخ این صنعت مهم و محل بحث بوده است پر بیراه نگفته‌ایم چه آنکه رژیم آمریکا هر آنچه در توان داشت به بهانه صنعت هسته‌ای، به مردم کشورمان فشار آورد و از اردیبهشت امسال هم راهبرد «مقاومت فعال» با استفاده از ظرفیت همین صنعت هسته‌ای از سوی جمهوری اسلامی در دستور کار قرار گرفته و به زعم اهالی فن، دستاورد‌های خوبی هم داشته است.
حال در تابستانی دیگر میزبان سخنگوی سازمان انرژی اتمی بودیم و درباره آخرین وضعیت صنعت هسته‌ای و تحرکات مربوط به این حوزه به قرار زیر به گفت‌وگو نشستیم و همچنان معتقدیم «باید چرخ سانتریفیوژ بچرخد تا چرخ اقتصاد هم بچرخد».
میزان: آقای کمالوندی از اینکه علی‌رغم همه مشغله‌ها و جلسات این روزها، وقت گذاشتید و در مجموعه خبرگزاری میزان حضور یافتید خیلی سپاسگزارم.
کمالوندی: من هم از شما و از همه همکاران‌تان در مجموعه فعال میزان تشکر می‌کنم.
260 دستاورد هسته‌ای طی 5 سال گذشته
میزان: ابتدا بفرمایید صنعت هسته‌ای کشورمان تا 24 مرداد 1392 چه وضعیتی داشت و در عرض دو سال یعنی تا 23 تیر 1394 چه تحولاتی را از سر گذراند و هم‌اکنون در چه وضعی است؟
کمالوندی: صنعت هسته‌ای در ادوار مختلف در همه حوزه‌ها اعم از تولید برق، پزشکی هسته‌ای، تحقیقات کشاورزی، صنعت، شیلات و بسیاری زمینه‌های دیگر پیشرفت‌های غرورآفرینی داشته است و به دلیل تلاش‌های ارزشمند دانشمندان و متخصصین مومن و انقلابی، مصدر خدمات بزرگی بوده است. بهترین شاخص برای بررسی دستاورد‌ها، فهرست ارائه شده آن‌ها در مراسم سالانه روز ملی فناوری هسته‌ای است. ما فهرستی از این دستاورد‌ها را به تفکیک سال‌های مختلف جهت تنویر اذهان هموطنان ارائه می‌کنیم.
20 دستاورد هسته‌ای از 85 تا 92
از 20 فروردین سال 1385 که اولین سالروز ملی فناوری هسته‌ای با دستیابی به فناوری غنی سازی اورانیوم و تولید کیک زرد برگزار شد، تا سال 1392 حدود 20 دستاورد مهم و برخی دیگر دستاورد‌های کوچکتر اعلام شد.
260 دستاورد هسته‌ای از 93 تا 98
همچنین از 20 فروردین 1393 که صنعت هسته‌ای با سرعت بیشتری نسبت به قبل فعالیت‌های خود را پیش برد سازمان انرژی اتمی هر ساله پروژه‌های متعددی را با موفقیت به اتمام رساند و در این روز به ملت شریف ایران و جهانیان معرفی کرد. تعدد این دستاورد‌ها را بصورت آماری می‌توان ذکر کرد به طوری که در سال 1393 (4 دستاورد)، سال 1394 (4 دستاورد)، سال 1395 (15 دستاورد)، سال 1396 (40 دستاورد)، سال 1397 (83 دستاورد) و سال 1398 (114 دستاورد) رونمایی شد.
دستیابی به 272 هزار سو در سال 1409
میزان: پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و مدیریت جدید سازمان انرژی اتمی چند سانتریفیوژ و به چه کیفیتی وجود داشت؟ یعنی چه تعداد فعال و چه تعداد در آستانه فعالیت بود؟ آیا ظرفیت قبلی قابل استفاده به عنوان برگ برنده در مذاکرات بود؟
کمالوندی: در پی روی کار آمدن دولت یازدهم در راستای اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) محدودیت‌هایی موقتی در حوزه‌های مختلف صنعت از جمله تعداد سانتریفیوژ‌ها ایجاد شد که البته هیچ تاثیر منفی بر روند و برنامه غنی سازی صنعتی در پایان دوره برجام نخواهد داشت. قرار است در پایان پانزده سال که هم اکنون 4 سال از آن گذشته است، میزان غنی سازی کشور به حدود 272 هزار سو برسد. این در حالی است که هدف تعیین شده از سوی رهبر معظم انقلاب رسیدن به حداقل 190 هزار سو است. نباید فراموش کرد که قبل از مذاکرات هسته‌ای نیز بنا به دلایل سیاسی هیچوقت به 10 هزار سانتریفیوژ از 19 هزار سانتریفیوژ موجود گاز تزریق نشد.
برجام هیچ محدودیتی در استفاده از پرتو ایجاد نکرد
میزان: انعقاد قرارداد برجام در استفاده از ظرفیت پرتو چه تاثیری داشته است؟
کمالوندی: اولأ برجام هیچ محدودیتی در استفاده از پرتو در حوزه‌های پزشکی، صنعت و کشاورزی و هیچ حوزه دیگری ایجاد نکرد. ثانیاً در حوزه کاربرد عمومی پرتو بیش از سه دهه است که سازمان انرژی اتمی ایران با در اختیار داشتن سامانه گامای تهران مسئولیت سترون‌سازی و رفع آلودگی میکروبی به روش پرتودهی را برای محصولات پزشکی، بهداشتی، گیاه‌دارو‌ها و ادویه‌جات عهده‌دار است. سه بخش قدیمی سازمان، مرکز تابش گاما، مرکز تحقیقات سلامت و کشاورزی کرج و مرکز تحقیقات شمال‌غرب کشور در بناب نیز در این سالیان طولانی در این حوزه‌ها به عموم متقاضیان خدمت‌رسانی کرده‌اند.
سیکلوترون جدید در آستانه راه‌اندازی است
میزان: شتاب‌دهنده‌ها(سیکلوترون) در چه وضعیتی هستند؟
کمالوندی: سیکلوترون (شتاب دهنده ذرات اتمی و زیر اتمی) قدیمی با چند دهه عمر همواره مورد بهسازی قرار گرفته است و در حال حاضر در وضعیت خوبی قرار دارد. سیکلوترون جدید نیز مراحل پایانی راه اندازی خود را می‌گذراند. در سال‌های اخیر اولین شتابدهنده صنعتی الکترون کشور (1390)، سامانه گامای بناب (1393) و سامانه پرتودهی رودوترون قزوین (1396) به بهره‌برداری رسیده‌اند و خدمات خود را به عموم جامعه ارائه می‌کنند.
کاربرد پرتوها
میزان: در حال حاضر مهمترین کاربرد پرتوها در چه حوزه‌هایی است؟
کمالوندی: کاربردپرتو‌ها استفاده‌های زیادی دارد. از جمله:
در پزشکی: تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف
در کشاورزی: اصلاح بذر و کنترل آفات
در مواد غذایی و خشکبار: افزایش عمر ماندگاری محصوالت باغی به ویژه مرکبات
در صنایع مختلف، در محیط زیست و در حوزه امنیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ماجرای خروج 10 تن اروانیوم و 100 تن آب سنگین از کشور
میزان: اجازه بفرمایید به حوزه اورانیوم ورود کنیم. اینکه گفته می‌شود 10 تن اروانیوم و 100 تن آب سنگین از کشور خارج کرده‌ایم صحیح است؟ اگر تائید می‌کنید با چه توجیحی صورت گرفته است؟
کمالوندی: در قبال صادرات حدود 10 تن مواد غنی شده چیزی در حدود 400 تن کیک زرد تحویل گرفتیم. با توجه به اینکه کل کیک زرد وارد شده به کشور در تمام تاریخ کشورمان حدود 500 تن است، این حجم از کیک زرد جدید ذخایر کشور را در موقعیت نسبتاً خوبی قرار داده است. در حقیقت 10 تن مواد صادر شده معادل 70 تن کیک زرد است، اما در قبال آن حدود 400 تن کیک زرد دریافت شده است. صادرات آب سنگین به میزان حدود 80 تن آن هم به کشور‌های پیشرفته از جمله مرکز تحقیقات «اوکریج»، به عنوان پیشرفته‌ترین مرکز تحقیقات جهان در آمریکا، بهترین تبلیغ برای کشور بوده ضمن اینکه با تولید سالیانه 20 تن و ذخیره حدود 130 تن آب سنگین در داخل کشور و مقدار 30 تن در کشور عمان، فروش آب سنگین مازاد یک اقدام اقتصادی سودآور است. ضمن اینکه نیاز راکتور در طول عمر آن (یعنی 30 سال) کمتر از 90 تن است.
هیچ امتیاز خارج برجامی در خصوص آب سنگین به کشور‌های طرف برجام داده نشده است
میزان: حال سوالی که مطرح می‌شود آیا خروج آب سنگین از ایران طبق نص صریح برجام است؟ اگر پاسخ منفی است درباره چرایی خروج آن از کشور توضیح فرمایید؟ آیا در برجام امتیازات خارج از توافق داده شده است؟
کمالوندی: عرضه مازاد 130 تن به بازار‌های خارجی تعهد کشور بوده است که البته در گام اول کاهش تعهدات اجرای آن متوقف شد. ضمن اینکه هیچ امتیاز خارج برجامی در خصوص آب سنگین به کشور‌های طرف برجام داده نشده است.
میزان: آیا این موضوع به جمهوری اسلامی ایران تحمیل شده است که اورانیوم غنی شده را در خاکش نگه ندارد؟
کمالوندی: در برجام روش‌هایی برای نگهداری اورانیوم غنی شده در ایران از جمله از طریق تبدیل آن به سوخت پیش بینی شده است. محدودیت‌های پذیرفته شده مقطعی بوده و به تدریج کاهش خواهد یافت. این‌ها بخشی از توافق با طرف‌های برجام بوده و هیچ تحمیلی در بین نبوده است.
هزار سانتریفیوژ نسل 2 آماده تولید انبوه و صنعتی است
میزان: بحث بعدی ما مربوط به سانتریفیوژهاست. آیا تا قبل از مرداد 1392 از سانتریفیوژ‌های نسل 2 جواب گرفته بودیم؟ و تا آن مقطع حدود 1000 دستگاه ماشین نسل 2 داشتیم؟ اگر پاسخ مثبت است چرا همان مسیر را ادامه ندادیم؟
کمالوندی: بله. این ماشین‌ها که حاصل بیش از هفت سال تحقیقات بوده و مربوط به یک دوره خاص نبوده است، اصطلاحاً
مورد صحه گذاری واقع شده و آماده تولید انبوه و صنعتی است. البته تولید انبوه آن در پایان سال دهم از برجام دنبال خواهد شد.
تولید سوخت 20 درصد از سال 1409
میزان: مستحضرید سوخت 20 درصد در داخل کشور تولید شده بود. آیا فرآیند تولید آن را تعطیل کردیم؟ اگر پاسخ مثبت است چرا؟
کمالوندی: تولید سوخت 20 درصد در پایان سال پانزدهم، که هم اکنون 4 سال از آن سپری شده است، از سر گرفته خواهد شد. ضمن اینکه در حال حاضر برای چند سال راکتور تحقیقاتی تهران سوخت کافی دارد. بر اساس برجام دو سال قبل از اتمام سوخت ایران می‌تواند درخواست خرید سوخت 20 درصد کند. چنانچه کشور‌های طرف برجام در فروش این نوع سوخت تعلل نمایند، این حق ایران است که سوخت مورد نیاز خود را تامین کند. اگر جمهوری اسلامی ایران اراده کند می‌تواند ظرف یک تا دو روز سوخت 20 درصد داشته باشد.
جایگزینی انگلیس با آمریکا در بازطراحی راکتور خنداب
میزان: اخیرا مباحثی درباره برخی مجتمع‌های سوخت مطرح شد کاربرد این مجتمع‌ها چیست و هم اکنون چه وضعیتی دارند؟ بازطراحی راکتور خنداب در چه مرحله‌ای است و آیا واقعاً پشت پرده‌ای در این قضیه وجود دارد؟ بناست راکتور اراک به همان وضع قبلی باز گردد؟ آیا، چون سوخت راکتور اراک ایرانی است می‌گویند نباید پلوتونیوم داشته باشیم؟
کمالوندی: طراحی راکتور تحقیقاتی خنداب همزمان با اقدام سازمان انرژی اتمی ایران برای دستیابی به توان غنی سازی در سال 1376 توسط دانشمندان و متخصصین هسته‌ای کشور آغاز شد. خوشبختانه در هر دو مسیر به موفقیت رسیدیم و توانستیم با همین توانمندی با قدرت‌های بزرگ جهانی مذاکره کنیم و از حقوقمان دفاع کنیم. طرح اولیه این راکتور که طرحی قدیمی بود با مذاکرات برجام مورد بازسازی و بهسازی قرار گرفت و مقرر شد چین و آمریکا در صحه‌گذاری و تایید پیشرفت این راکتور در قالب یک گروه به دانشمندان ایرانی کمک کنند. با وجود خارج شدن آمریکا از برجام و در نتیجه این طرح، انگلیس جای آمریکا را گرفت و در حال حاضر پس از تاخیری که داشتیم، موانع رفع شده و کار‌ها پیش می‌روند. از زمان‌بندی عقب هستیم که باید جبران کنیم. بی اعتمادی باعث شده طوری کار‌ها را پیش ببریم که در صورت نیاز به مرحله قبل برجام بازگردیم. اما مایل هستیم راکتور جدید که از شار نوترونی بالایی برخوردار است و توانمندی‌های تحقیقاتی و تولیدی آن بسیار بالاتر از نمونه قبلی است را به نتیجه برسانیم.
تولید ایزوتوپ در فردو به صرفه است؟
میزان: یکی دیگر از موضوعاتی که درباره آن بحث می‌شود توید ایزوتوپ در سایت فردو هست. آیا واقعاً تولید ایزوتوپ در فردو صرفه دارد؟ اصوالً کار ویژه اصلی فردو چه بود؟ آیا ساخت ایزوتوپ در فردو با آن هدفی که فردو به خاطر آن تاسیس شد، همخوانی دارد؟ اگر پاسخ منفی است چرا صرفاً به تولید ایزوتوپ محدود شده است؟
کمالوندی: پروژه تولید ایزوتوپ پایدار به دلیل سطح بالای فناوری (جداسازی یا غنی سازی عناصر سبک) بسیار اهمیت دارد. قراردادن مرکزیت این پروژه در فردو بخشی از توافق برجام بوده است ضمن اینکه این پروژه صرفاً دو آبشار از سانتریفیوژ‌های فردو را شامل می‌شود و در صورت تصمیم کشور به انجام غنی سازی اورانیوم در فردو وجود این پروژه هیچ تاثیر منفی در روند غنی سازی نخواهد داشت. فراموش نشود که بیش از 90 درصد از ظرفیت غنی سازی کشور بر حسب ظرفیت حداکثری نصب ماشین‌های سانتریفیوژ در مجتمع شهید احمدی روشن نطنز و نه در فردو قرار گرفته است و درگیر شدن بخش کوچکی از مجموعه فردو به این موضوع هیچ تاثیر منفی بر روند غنی سازی نخواهد گذاشت.
هیچ محدودیتی که قابل برگشت نباشد وجود ندارد
میزان: آیا به واسطه برجام دستاورد‌های 20 ساله صنعت هسته‌ای سلب یا محدود شد؟ آیا این دستاورد‌ها قابل بازگشت نیست؟ اگر هست با چه هزینه‌ای و چه مدت زمانی؟
کمالوندی: هیچ دستاوردی نه سلب و نه محدود شده است. هیچ محدودیتی که قابل برگشت نباشد وجود ندارد. متاسفانه یک جریان سیاسی تلاش می‌کند چنین القاء کند که صنعت هسته‌ای از بین رفته است، در حالی که این ادعا به هیچ وجه درست نیست. متاسفانه رئیس سابق این سازمان با نادیده گرفتن زحمات مدیران قبلی و بعد از خود تلاش دارد همه دستاورد‌های صنعت هسته‌ای را حاصل دوره 2.5 ساله مدیریت خود قلمداد کند. این در حالی ست که در همین دوره کوتاه ابهامات و سوالات مطرح نشده زیادی وجود دارد که البته به زودی بخش‌هایی از آن را که قابل بازگویی است، مطرح می‌کنیم.
پروتکل الحاقی چه بخش‌ها و اقلامی را شامل می‌شود
میزان: یکی دیگر از بحث‌های مربوط به حوزه هسته‌ای که این روزها هم زیاد شنیده می‌شود موضوع چگونگی و چرایی پروتکال الحاقی است. بفرمایید پروتکل الحاقی تا چه حد و در کجا‌ها اجرا می‌شود؟ با توجه به بدهی طرف‌های غربی آیا بناست اجرای داوطلبانه متوقف شود؟
کمالوندی: پروتکل الحاقی قدری فراتر از پادمان است. تعداد زیادی از کشور‌ها آن را پذیرفته اند و اجرا می‌کنند. ایران نیز در حال حاضر به صورت داوطلبانه پروتکل الحاقی را اجرا می‌کند. تعهدات پادمانی در حوزه حسابداری مواد هسته‌ای است و پروتکل الحاقی علاوه بر نظارت آژانس بر مواد هسته ای، نظارت آن بر بخش‌هایی از سانتریفیوژ‌های تولیدی از جمله روتور و بیلوز و نیز ارائه اظهاریه‌های سالیانه صادراتی مواد هسته‌ای و برخی اقلام را شامل می‌شود. در حقیقت کشور‌هایی که پروتکل را اجرا می‌کنند با ارائه برخی اطلاعات بیشتر عملأ به آژانس اطمینان می‌دهند که فعالیت‌های آن‌ها کاملأ صلح آمیز است.
هیچ تعهد فرابرجامی از جمله در خصوص سوخت 20 درصد وجود ندارد
میزان: آیا صحیح است که تعهدات فرابرجامی پذیرفته ایم؟ در پشت پرده با عمان درباره سوخت 20 درصد مذاکره شده است؟ موضوع «بلای فنی» که مطرح شده چیست؟
کمالوندی: هیچ تعهد فرابرجامی از جمله در خصوص سوخت 20 درصد وجود ندارد. از جمله با عمان. هیچ بلای فنی هم
وجود ندارد.
حذف قید «احتمالی» از پرونده موسوم به پی.ام.دی مبنای درست حقوقی ندارد
میزان: یکی از بحث‌های مهم که بعضا شنیده می‌شود اینکه گفته شده از پرونده موسوم به «ابعاد احتمالی نظامی» یا همان «پی. ام. دی» قید «احتمالی» حذف شده صحیح است؟ اگر پاسخ مثبت است در صورت خروج ایران از برجام- به هر دلیلی- حذف این قید چه آثاری خواهد داشت؟
کمالوندی: یکی از دستاورد‌های مهم برجام بسته شدن پرونده PMD است. حذف قید احتمالی مورد ادعای افراد سیاه نما هیچ مبنای حقوقی درستی نداشته و با اغراض سیاسی مطرح می‌شود.
برجام هیچ محدودیتی برای همکاری سازمان با دانشگاه‌ها و موسسات علمی ایجاد نکرده است
میزان: با پیشنهاد نظارت انجمن هسته‌ای در روند اجرای برجام موافق هستید؟ اصوالً چنین کاری مقدور است؟ اگر پاسخ منفی است چرا؟ وضعیت فعلی همکاری سازمان انرژی اتمی با مراکز علمی و دانشگاهی چگونه است؟ آیا بودجه مناسبی از سوی دولت برای فعالیت‌های هسته‌ای در دانشگاه‌ها مثل دانشکده هسته‌ای دانشگاه شهید بهشتی تخصیص داده می‌شود؟ اگر پاسخ منفی است این موضوع به خاطر محدودیت‌های پذیرفته شده در برجام است یا دلیل دیگری دارد؟
میزان: سازمان انرژی اتمی همواره با دانشگاه ها، موسسات علمی و تقریباً با بخش مهمی از صنایع تعامالت فنی خوبی داشته و دارد و از هرگونه مشارکت آنان و نیز مشارکت سازمان‌های غیردولتی هسته‌ای استقبال می‌کند. برجام هیچ محدودیتی برای همکاری سازمان با دانشگاه‌ها و موسسات علمی ایجاد نکرده و هم اکنون پروژه‌های مشترک متعددی با دانشگاه‌ها در دست اقدام و پیگیری است.
سازمان انرژی اتمی هیچ مذاکره پنهانی با آمریکا نداشته است
میزان: بعضا پیشنهاد می‌شود سوخت پیشران‌ها را - که به سوخت بالای 20 درصد نیاز دارد - از آژانس بین المللی انرژی اتمی مطالبه کنیم. چنین پیشنهادی عملی است؟ اگر ایران بنای حرکت به سمت ساخت پیشران‌های هسته‌ای داشته باشد سازمان تا چه اندازه آمادگی ساخت دارد؟ آیا حرکتی صورت گرفته است؟ آیا خارج از آنچه رسانه‌ای شده مذاکره نهانی با آمریکا صورت گرفته است؟
کمالوندی: به دنبال دستور رئیس جمهور محترم ایران و اعتبار تخصیص یافته از جانب مجلس محترم شورای اسلامی به موضوع پیشران، خوشبختانه اقدامات ارزشمندی در این جهت صورت گرفته است که بخشی از آن در مراسم 20 فروردین سالجاری به معرض نمایش قرار داده شد. در خصوص مذاکرات با آمریکا هیچ مذاکرات پنهانی غیر از آنچه در حوزه برجام بوده، در این سازمان صورت نگرفته است.
