چهل و پنج سال پیش، یعنی زمانی که هنوز مراسم اربعین، به شکوه امروز شکل نگرفته بود، حضرت آیت الله خامنه ای در تاریخ 52/12/24 (روز جمعه 20صفر سال 1394 هجری قمری) در جریان سلسله جلساتی در مسجد امام حسن علیه السلام در مشهد مقدس که به شرح و تفسیر خطبه های نهج البلاغه اختصاص داشت، به‌مناسبت تقارن با شب اربعین حسینی، تحلیلی تاریخی و جامع از چرایی اهمیت زیارت اربعین ارائه دادند.
می دانید یکى از علائم ایمان زیارت اربعین است؟ بنده نمی دانم این روایت چقدر صحیح است، اصرارى هم ندارم که بگویم معناى این روایت همین است که من گمان کرده ام، واقعش هم این است که احتمال میدهم معنایش یکى از شقوق و احتمالات دیگرى باشد که در این زمینه بیان می‌شود؛ امّا اگر این احتمال هم که من می گویم باشد، مؤیّد فراوانى دارد؛ «زیارة الاربعین».
شیعه یک جمع متفرّقى بود؛ یک جامعه اى بود که در یک جا و در یک مکان زندگى نمی کرد؛ در مدینه بودند، در کوفه بودند، در بصره بودند، در اهواز بودند، در قم بودند، در خراسان بودند -اطراف و اکناف بلاد- امّا یک روح در این کالبدِ متفرّق و در این اجزای متشتّت در جریان است؛ مثل دانه هاى تسبیح، یک رشته و یک نخ، همه ى اینها را به هم وصل می کرد. آن رشته چه بود؟ رشته ى اطاعت و فرمان بَرى از مرکزیّت تشیّع، از رهبرى عالى تشیّع یعنى امام؛ همه‌ى این رشته ها به آنجا متّصل می شد؛ قلبى بود که به همه ى اعضا فرمان می داد؛ و به این ترتیب، تشیّع یک سازمان و یک تشکیلات بود. ممکن بود دو نفر از حال هم خبر نداشته باشند، امّا بودند کسانى که از حال همه با خبر بودند. اطاعت و فرمان بَرى آنها به حساب، فریاد زدن شان از روى دستور، سکوت شان بر طبق نقشه، همه چیزشان با حساب. فقط یک عیبى کار آنها داشت و آن اینکه همدیگر را کمتر می دیدند. اهل یک شهر و شیعیان یک منطقه، البتّه یکدیگر را می دیدند، امّا یک کنگره ى جهانى لازم بود براى شیعیانِ روزگار ائمّه (علیهم‌السّلام). این کنگره ى جهانى را معیّن کردند، وقتش را هم معیّن کردند؛ گفتند در این موعدِ معیّن، در آن کنگره هرکس بتواند شرکت کند. آن موعد، روز اربعین است؛ و جاى شرکت، سرزمین کربلا است؛ چون روح شیعه روح کربلائى است، روح عاشورائى است؛ در کالبد شیعه تپش روز عاشورا مشهود است؛ شیعه هرجا که هست دنباله روِ عاشوراى حسین است. این است که مى بینیم همه جا این تپش هایى که در شیعه مکشوف شده، از آن مرقد پاک ناشى است؛ اینها شعله هایى بوده که از آن روح مقدّس و پاک و از آن تربت عالى مقدار سر کشیده؛ به جان ها و روح ها زده؛ انسان ها را به گلوله هاى داغى تبدیل کرده و آنها را به قلب دشمن فرو برده.
اوّلین نهضتى که بعد از عاشوراى حسینى از طرف شیعیان به وجود آمد، نهضت توّابین بود. اینها آمدند در آن مرقد پاک دور هم جمع شدند -کتب تواریخ اینها را نوشته اند- مبلغ زیادى اشک ریختند. بعضى خیال می کنند این گریه وسیله ى عقده گشایى است؛ بله، گریه وسیله ى عقده گشایى است، در صورتى که با فکر همراه نباشد. اگر گریه را و اشک ریختن را فقط احساسات هدایت بکند، همین است که گفته اند، امّا اگر فکر و اندیشه به انسان اشکى بدهد و چشم انسان قطره ى اشکى بچکاند، این مثل همان آب کبابى است که آتش را تیزتر و تندتر می کند؛ این عقده نیست، سلاح است؛ لذاست که گریه جزو کارهاى معمولى شیعیان صدر اوّل است که همه ی آنها در راه ستیزه گرى بودند، همه ی آنها در راه عاشورا قدم برمی داشتند. امام جعفر صادق اهل گریه است؛ امام رضا (صلوات الله علیه) اهل گریه است؛ شعرا را وادار می کنند و می گویند این قصائد بلند را بگویید، بروید گروه ها را به یاد گذشته ى تشیّع بگریانید که با این گریه، آتششان مشتعل تر و برافروخته تر بشود. توّابین آمدند اینجا مبالغ زیادی گریه کردند؛ هر چه بخواهید. گمانم گفته ام یک شبانه روز یا دو شبانه روز -نوشته اند در تواریخ، بنده یادم رفته- اتّصالاً اشک [ریختند]؛ بعد از این گریه ها بود که دست به دست هم دادند، تصمیم گرفتند که بروند تا جان شان را در راه خدا بدهند و تا کشته نشده اند، دست از جنگ برندارند و از این جنگ زنده برنگردند؛ همین هم شد. مردمان بزرگی؛ سلیمان بن صرد خزاعى -صحابى امیرالمؤمنین، حوارى امام حسن- و امثال اینها رفتند و آنجا جان دادند و کشته شدند؛ [شروعش] از کربلا بود؛ ببینید چه این حقیقت جلوه دار و جلوه گرى بوده در آن روزگار! در ذهن مردم ما امروز البتّه، این حقیقت به آن زیبایى و به آن شکوهمندى باقى نمانده؛ جور دیگر است. بنابراین، مسئله ى اربعین یک مسئله‌ى مهمّى است.
اربعین یعنى میعاد شیعیان در یک کنگره ى بین‌المللى، جهانى، در یک سرزمینى که خود آن سرزمین خاطره انگیز است؛ سرزمین خاطره ها است؛ خاطره هاى با شکوه، خاطره هاى عظیم؛ سرزمین شهدا، مزار کشته شدگان راه خدا. اینجا جمع بشوند پیروان تشیّع، و دست برادرى و پیمان وفادارىِ هر چه بیشتر ببندند. این اربعین است. غیر از توّابین باز هم سراغ داریم کسانى که آمدند آنجا و از آنجا مایه گرفتند. یکى از بزرگ ترین نهضت هاى شیعه در دوران تاریخ خلفاى بنى عبّاس، نهضت «ابن طباطبا» است که این سادات محترم طباطبائى ظاهراً از اولاد آن محمّد بن ابراهیم بن اسماعیل طباطبا هستند. این محمّد بن ابراهیم بن اسماعیل طباطبا، یک نهضت عجیبى به راه انداخت و فتح کردند و پیروز شدند؛ بخش مهمّى از عالم اسلام را قبضه کردند، حکومت تشیّع و حکومت علوى را بر سر پا کردند؛ و برخلاف سخن آن کسانى که تصوّرشان این است که چنین حقّى به امامزاده ها داده نمی شده؛ نخیر، این حق به آنها داده شده بود؛ اجازه داده شده بود از طرف بزرگ ترهای شان و به نتیجه هم رسید، موفّق هم شد؛ منتها البتّه این بزرگوار در اثناء بیمار شدند و از دنیا رحلت کردند و این وسیله اى شد که بعد، آن موفّقیّت و کامیابى باقى نماند و بعد از چند سال، البتّه نهضت شکست خورد؛ لکن چند سالى بر سرِ کار بودند. این بزرگوارها هم وقتى می خواستند شروع کنند، آمدند کربلا. اوّلى که خواستند شروع کنند، با آن ابوالسّرایا و همه ى آن شیعیانى که همراه شان بودند آمدند کربلا، بر سر قبر حسین بن على (صلوات الله علیه) پیمان برادرى و وفادارى بستند.
و البتّه شنیده اید که جابربن‌عبدالله انصارى هم آمد. به نظر من این بزرگوار سوّمین کسى است که به زیارت قبر حسین بن على (صلوات الله و سلامه علیه) آمده است؛ سوّمین جمعى که به زیارت آمدند، جمع جابر است و عطیّه؛ قبل از او کسانى به زیارت آمده بودند؛ شاید اوّلین کسانى که زیارت کردند این تربت پاک را همان بنى اسد بودند که آمدند نعش مقدّس حسین بن على (صلوات الله و سلامه علیه) را دفن کردند؛ آنها اوّلین کسانى بودند که این تربت را زیارت کردند؛ و جابر هم آمد به قصد زیارت، با آن تفصیلاتى که شنیده اید و آن سخنى که آنجا سر قبر گفت که امروز البتّه آقایان [می گویند]؛ در مجالس و محافل بوده اید و مکرّر شنیده اید و قبلاً هم شنیده بودید. اجمالاً، یادآورى خاطره ى عاشورا و خاطره ى آن جهاد و از خودگذشتگى و فداکارى عظیم، در روز اربعین انجام می گرفته؛ و در آن سرزمین. اگر امروز هم بتوانند شیعیان آن سرزمین پاک و مقدّس را یک چنین میعادى قرار بدهند، البتّه بسیار کار بجا و جالبى خواهد بود و هم دنباله گیرى از راهى است که ائمّه ى هدیٰ (علیهم‌السّلام) به ما ارائه دادند.
