چرا صادرات غیرنفتی به مهار نرخ ارز کمک نکرده است؟

روند صادرات غیرنفتی و نرخ ارز در دهه‌های گذشته چگونه بوده است؟ چرا رشد صادرات غیرنفتی، کمکی به مهار نرخ ارز نکرده است؟ پیش از انقلاب صادرات غیرنفتی ایران بسیار اندک بوده و در سال‌های پس از انقلاب، خصوصاً سال‌های پس از جنگ تحمیلی، شاهد جهش قابل توجهی در صادرات غیرنفتی بوده‌ایم.بنا به آمارهای بانک مرکزی، میزان صادرات غیرنفتی کشور در سال 57 تنها 543 میلیون دلار بوده است.

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از مردم سالاری، آمارهای گمرک نشان می‌دهد که ارزش صادرات غیرنفتی کشور در پنج‌ماه نخست امسال، 17.8 میلیارد دلار بوده و همین رقم به تنهایی نشان می‌دهد که در دهه‌های گذشته، صادرات غیرنفتی کشور متحول شده است.در سال 97، ارزش صادرات غیرنفتی کشور 39.4 میلیارد دلار بوده است و در واقع در عرض چهار دهه، صادرات غیرنفتی کشور 72 برابر شده است. روند شتابان افزایش صادرات غیرنفتی، از سال‌های پس از پایان جنگ هشت ساله آغاز شده است. صادرات غیرنفتی که در سال 1365، 916 میلیون دلار بوده در سال 1370 به 2.6 میلیارد دلار رسیده است.در دهه 80 و عمدتاً از طریق افزایش تولید محصولات پتروشیمی و مواد معدنی، صادرات غیرنفتی ایران رشد بیشتری را تجربه کرده است؛ ارزش صادرات غیرنفتی که در سال 1380، 4.6 میلیارد دلار بوده در آغاز به 33.2 میلیارد دلار و در سال 1393 به نقطه اوج آن، یعنی 40.2 میلیارد دلار، رسیده است.بعد از سال 1393، ایران شاهد رشد ارزش صادرات غیرنفتی خود نبوده است که عمده آن به کاهش قیمت کالا در بازارهای جهانی برمی‌گردد. بعد از سال 93، قیمت کالاها، مواد معدنی و فلزات، نسبت به اوج تاریخی آن کاهش یافت که این امر کاهش ارزش صادرات غیرنفتی ایران را درپی داشت. با این حال، در کل می‌توان گفت که صادرات غیرنفتی کشور در دهه‌های اخیر، رشد قابل توجهی را تجربه کرده است.

 نرخ ارز بی‌توجه  به جهش صادرات غیرنفتی

از محل صادرات غیرنفتی، درآمدهای سرشاری نصیب کشور شده است، اما واقعیت این است که این درآمدها، به هر چیزی که خدمت کرده باشند، خدمتی به کنترل نرخ ارز و ایجاد ثبات در این بازار نکرده‌اند!متوسط نرخ دلار آمریکا در بازار آزاد که در سال 1357، 10 تومان بوده است در سال 1397 به بیش از 10 هزار و 700 تومان رسیده و در واقع 72 برابر شدن صادرات غیرنفتی مانع از این نشده که نرخ دلار 1000 برابر نشود!صادرات غیرنفتی ایران به دلیل این که بخش عمده آن مواد معدنی یا کالاهای نیمه‌خام و با ارزش‌افزوده پایین بوده مانع از این نشده که نیازهای ارزی کشور به خاطر واردات کاهش یابد. در سال گذشته (سال 97)، ارزش واردات گمرکی کشور 42.6 میلیارد دلار بوده است و در واقع، در اوج تحریم‌ها کشور بیش از صادرات غیرنفتی، واردات داشته است.

از این گذشته، ارزش هر تن کالای صادراتی کشور در سال گذشته تنها 365 دلار بوده است؛ این در حالی است که ارزش هر تن کالایی که در همین سال به کشور وارد شده است، 1330 دلار بوده است. این بدان معناست که ما کالاهای ارزان‌قیمت و با ارزش‌افزوده پایین را صادر کرده‌ایم و کالاهای گران‌قیمت و با ارزش‌افزوده بالا (عمدتاً تجیهزات و ماشین‌آلات) را از سایر کشورها خریداری کرده‌ایم. در واقع، درست که صادرات غیرنفتی ایران جهش قابل ملاحظه‌ای داشته، اما جنس این صادرات، تفاوت محسوسی با صادرات مواد معدنی و کالاهای خام یا نیمه‌خام نداشته است.گذشته از این، اگر بخواهیم واردات غیرگمرکی به کشور (یعنی آمار کالاهای قاچاق) را هم لحاظ کنیم در تمام این سال‌ها، میزان واردات به کشور، رشد قابل توجهی داشته است. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که کل واردات کشور که در سال 57، 13.8 میلیارد دلار بوده در سال 96 به بیش از 75 میلیارد دلار رسیده است. در واقع، نیازهای وارداتی کشور نه تنها کاهش نیافته بلکه رشد نیز داشته است.در کنار این‌ها، در دهه‌های گذشته، امتیازهای اعطاء‌شده به صادرکنندگان غیرنفتی نیز دائماً رو به تزاید بوده است. این صادرکنندگان از یارانه‌های پنهان و غیرپنهان زیادی استفاده کرده‌اند و با انرژی بسیار ارزان و نیروی کار ارزان، اقدام به تولید و صادرات مواد و کالاهایی کرده‌اند که ارزش افزوده بالایی ندارند. با وجود این یارانه‌ها، نرخ ارز حاصل از صادرات غیرنفتی نیز با همراهی دولت‌ها دائماً افزایش یافته و حاشیه‌های سود بزرگی را برای آن‌ها ایجاد کرده است. صادرکنندگان غیرنفتی با مخارج ریالی و درآمدهای ارزی، بدین ترتیب دائماً برای رشد صادرات خود انگیزه یافته‌اند اما این صادرات چندان به کمک تثبیت نرخ ارز و رفاه مردم کشور نیامده است.

نگاهی به عملکرد صادراتی ایران در 2019

اتاق بازرگانی تهران در جدیدترین گزارش خود به بررسی عملکرد صادرات غیرنفتی کشور تا نیمه سال 2019 پرداخته و وضعیت حضور ایران در تعدادی از کشورهای مهم منطقه و آسیا را بررسی کرده است.براساس این گزارش صادرکنندگان ایرانی در شش ماهه ابتدایی سال 2019 ماهانه به طور متوسط 1.3 میلیارد دلار به چین صادرات داشته‌اند. این عدد در حالی به دست آمده که صادرات ایران به چین نوسانات جدی را تجربه کرده و در برخی ماه‌ها با افزایش قابل توجه و در برخی ماه‌ها با کاهش جدی روبه‌رو شده است.از ابتدای سال 2019 تا پایان ماه آوریل روند صادراتی ایران به چین صعودی بوده و حتی در دومین ماه سال 2019 با وجود کاهش 26 درصدی واردات چین از جهان، کالاهای ایرانی 29 درصد بیشتر به چین صادر شده‌اند.سال 2018 کالاهای ایرانی به طور متوسط یک درصد از نیاز وارداتی چین را تشکیل می‌دادند که در سال 2019 در بعضی ماه‌ها این سهم افزایش و در دیگر ماه‌ها کاهش یافته است.در تجارت ایران و ترکیه نیز تغییراتی حاصل شده است. براساس آمارهای رسمی در ماه جولای 2019 کمترین میزان صادرات ایران به ترکیه در 19 ماه اخیر به ثبت رسیده، اما همچنان در هفت ماهه ابتدایی سال جاری ایرانی‌ها به طور میانگین 393 میلیون دلار صادرات به ترکیه داشته‌اند.در طول این سال‌ها محصولات ایرانی بین 0.6 درصد تا چهار درصد از نیازهای وارداتی ترکیه را تامین کرده‌اند. آمارهای فعلی در حالی به ثبت رسیده که در سال‌های اخیر ماه آوریل 2018 با صادرات 802 میلیون د دلاری ایران به ترکیه، بالاترین رکورد را به خود اختصاص داده‌ است.در هفت ماهه ابتدایی سال جاری میلادی میزان صادرات ایران به کره جنوبی کاهش یافته است. در هفت ماهه سال 2019 ایرانی‌ها توانسته‌اند به طور میانگین 296 میلیون دلار صادرات ماهانه به کره جنوبی داشته باشند که این عدد در قیاس با متوسط 341 میلیون دلاری 12 ماهه سال گذشته کاهشی نسبی را نشان می‌دهد.

در این سال‌ها سهم ایران از تحریم نیازهای کره جنوبی کمتر از دو درصد تخمین زده می‌شود.در رابطه با ژاپن نیز در ماه‌های ابتدای امسال متوسط صادرات 186 میلیون دلاری به ثبت رسیده است. ایران در ماه‌های ابتدایی سال جاری توانست صادرات خود به ژاپن را افزایش دهد و در ژانویه این سال رشدی 99 درصدی را در قیاس با ماه مشابه سال قبل ثبت کند. 

ایران در طول این سال‌ها کمتر از یک درصد نیاز وارداتی ژاپن را تامین کرده است.در تجارت با روسیه آمارها نشان می‌دهد در پنج ماهه ابتدایی سال جاری میلادی ایران توانسته میزان صادرات خود را افزایش دهد و از حدود 44 میلیون دلار در سال 2018 به 51 میلیون دلار در پنج ماهه ابتدایی امسال برسد. همچنین ایران در سال جاری حدود یک درصد از نیاز وارداتی روسیه را تامین کرده است.ایران در چهار ماهه ابتدایی امسال به طور میانگین 710 میلیون دلار به شکل ماهانه به هندوستان صادر کرده و با وجود کاهش سهم در تامین نیازهای هند، سطح صادرات کالایی به این کشور کمابیش حفظ شده است. ایران در چهار ماهه ابتدایی 2019 به طور متوسط 1.7 درصد از نیاز وارداتی هند را تامین کرده است.