بررسی جایگاه پول دیجیتال بیت‌ کوین در نظام پولی و احکام فقهی آن

اصل ایجاد و خرید فروش پول‌ های رمز‌پایه از نظر شرعی اشکالی ندارد ولی در مورد بیت‌ کوین به جهت دو خصوصیتی که در این نوع پول رمز‌پایه وجود دارد خرید و فروش آن محل اشکال است. عده‌ ای از اقتصاد دان‌ها و کارشناسان شناخته شده دنیا ارزش بیت‌ کوین را حبابی می ‌‌دانند و لذا احتمال افت شدید آن را حتی به یک‌ هزارم قیمت فعلی آن در آینده پیش ‌بینی می‌‌ کنند؛ و واقعیت‌های موجود در تغییر ناگهانی قیمت بیت‌ کوین مؤید آن است. اگر از گفته این کارشناسان اطمینان نوعی حاصل شود که خرید بیت‌ کوین همراه با ریسک بالاست اقدام به خرید آن به جهت غرری و خطری بودن، محل اشکال خواهد بود. نوشتار حاضر حاصل بخشی از درس ‌های فقهی آیت‌الله سبحانی پیرامون موضوعات اقتصادی و مالی است که در پژوهشی تفصیلی با عنوان «خرید و فروش و استخراج پول‌ های دیجیتال – بیت‌ کوین» تدوین گردیده است.

پول دیجیتال

پول دیجیتال که از انواع پول اعتباری است و در کنار پول حکمی، پول الکترونیکی و پول تحریری از انواع پول اعتباری محسوب می‌ شود، مرحله جدیدی در تاریخ پول به ‌شمار می ‌‌آید که تعریف آن در زیر خواهد آمد. آن چه بر اساس بررسی تاریخچه پول می ‌‌توان گفت که چرخشی که از پول کالایی به سکه و از سکه به حواله و از حواله به اسکناس در طول تاریخ ثبت ‌شده است، وقوع دگرگونی جدیدی به سمت و سوی محوریت یافتن پول دیجیتال را محتمل‌ می‌‌ کند. مشکلات اقتصادی که خطا‌های نظام بانکداری و سیستم پولی موجود ایجاد نموده از «هراس بانکی» 1907 تا دوران «رکود بزرگ بین سال‌های 1929 تا اوایل دهه 1940»، باعث شده که بانک‌ ها متهم‌ ردیف اول بحران‌ های مالی جهان تلقی شوند. پس از بحران جهانی بین سال‌های 2009- 2007 که کارشناسان در آن بر بی ‌کفایتی بانک ‌های مرکزی و دولت ‌ها برای کنترل وضعیت اقتصاد و پول تأکید نمودند، پول جدید دیجیتال رمز نهاد به نام بیت‌ کوین به جامعه جهانی توسط فرد یا افراد ناشناسی معرفی شد. ویژگی مهم این نوع پول ‌ها حذف قدرت‌ های مرکزی نظارت‌کننده بر ایجاد و نقل و انتقال پول است. قدرت‌هایی که با بازی‌های سیاسی- اقتصادی، بحران ‌آفرینی می‌‌ کنند.

اولین جرقه مفهوم پول‌ مجازی‌ رمزگذاری شده، در‌ سال ١٩٩٨، به منظور‌ ایجاد پولی‌ بدون‌ حضور واسطه ‌ها (بانک‌ها) و توسط افراد یک جامعه، توسط ویدای مطرح شد‌. وی‌ پیشنهاد نوع جدیدی از پول‌ الکترونیک‌ را‌ ارائه داد که‌ در آن از‌ روش رمزگذاری رایانه‌ ای‌ برای‌ کنترل تولید پول و انجام معاملات بدون واسطه و مرجع مرکزی استفاده شود. هم‌چنین پیشنهادی از سوی نیک سابو برای تولید سکه الکترونیک مطرح گردید. با این حال، ایده‌ ویدای‌ تا‌ سال‌ ٢٠٠٩‌ تنها در حد‌ یک‌ نظریه باقی ماند. در این سال واحد پول مجازی به‌نام بیت‌ کوین توسط شخصی مجهول‌الهویه به ‌نام ساتوشی ناکاماتو ایجاد گردید. با این توضیح که وی ابتدا در سال 2008 مقاله‌ ای را تحت عنوان «بیت‌ کوین پول الکترونیک همتا به همتا» به گروه ایمیلی رمزنگاری www.metzdowd.com ارسال نمود، سپس در ژانویه سال 2009 اولین برنامه شبکه بیت‌ کوین را عرضه کرد.

آیا بیت‌ کوین پول است؟

تعریف پول: «پول چیزى است که داراى سه وظیفه؛ واسطه مبادله، معیار سنجش و ذخیره ارزش است.» بنابراین تعریف، هر چیزی که دارای این سه ویژگی باشد پول است، چه یک کالای خاص باشد مانند پوست حیوان یا سکه طلا و نقره و چه به‌صورت پول اعتباری امروزی مانند اسکناس یا سکه یا حتی به‌ صورت ارقام الکترونیکی باشد که در کارت‌های الکترونیکی از آن استفاده می ‌‌گردد؛ هم‌چنین اوراقی که از نقد شوندگی بالایی برخوردار است مانند چک‌های مسافرتی نیز پول محسوب می ‌‌شوند. اگر منظور، تعریف پول اعتباری (کاغذی) امروز باشد باید ویژگی زیر هم به آن اضافه شود و آن این‌که: مالیت و پول بودن این نوع پول، اعتباری است چون غیر از واسطه مبادله بودن هیچ منفعت دیگری ندارد. و این ویژگی را با اعتبار قوه حاکمه و پذیرش عمومی دارا می ‌‌شود. با توجه به آن‌چه بیان شد بهتر است پول اعتباری امروزی این‌گونه تعریف شود: «مالی اعتباری است که ارزش مصرفی غیر از ارزش مبادله‌ ای ندارد و داراى سه وظیفه است: واسطه مبادله، معیار سنجش و ذخیره ارزش.»

چنان‌که بالا اشاره شد اعتبار کننده در پول‌ های رایج فعلی، قوه حاکم و بانک مرکزی است؛ و ممکن است تصور شود که در پول‌ های اعتباری محض، بدون وجود قدرتی که از چنین اعتباری پشتیبانی کند و جلوی تقلب و هرج ‌و مرج در آن را بگیرد، پول اعتباری محقق نمی‌ شود. ولی این تصور درست نیست. چون بر اساس فناوری «زنجیره بلوکی» مبتنی بر اینترنت می ‌‌توان بدون نیاز به یک قدرت مرکزی پول اعتباری تولید نمود و نقل و انتقال آن را انجام داد و بر این اساس پول‌های دیجیتال گوناگون که مهم ‌ترین آن‌ها بیت‌ کوین است ساخته شده است. پس اگر سه ویژگی بیان شده برای پول، در بیت‌ کوین موجود باشد قهراً آن‌هم مصداق پول خواهد بود. با توجه به شواهد و واقعیت عینی قابل تجربه باید گفته شود که، بیت‌ کوین همه ویژگی‌های پول که در بالا گفته شده دارا می ‌‌باشد. حتی باگذشت زمان اقبال مردم به این نوع پول‌ها خصوصاً بیت‌ کوین افزایش یافته است. در ماه دسامبر سال 2013، تقریباً 12 میلیون بیت‌ کوین در گردش ثبت شد؛ و در زمان تدوین این نوشته (11 فروردین 97 مصادف با 31 مارس 2018) تعداد بیت‌ کوین ‌های موجود به 16936723 عدد رسیده است ارزش هر بیت‌ کوین 7105 دلار است در حالی‌ که قیمت آن در اوت 2016 به حدود 572 دلار و در اوت 2017 به حدود 4764 دلار و در دسامبر 2017 این ارز مجازی به ارزش 13860 دلار آمریکا بود و ارزش بازار آن در حال حاضر بالغ‌بر 120983732948 دلار است؛ و تعداد خودپردازهای بیت‌ کوین در دنیا به 2393 می‌‌رسد که بیشتر آن‌ها در آمریکا شمالی قرار دارد. گفته شده در سال 2015 میلادی بیش از صد هزار بازرگان از بیت‌ کوین در پرداخت‌ های خود استفاده کرده‌ اند. بنابراین هر یک از ویژگی‌های پول خصوصاً ذخیره ارزش بودن در بیت‌ کوین تحقق پیدا کرده است. گذشت زمان و پذیرش بیش از پیش بیت‌ کوین به عنوان بهای معامله و ابزاری برای ادای دیون سبب شده که جنبه پول بودن آن تقویت گردد؛ یعنی ویژگی‌های پول از جمله وسیله مبادله بودن در بیت‌ کوین در حال بروز و ظهور است. برخی از محققین تلاطم شدید قیمت بیت‌ کوین را به‌ عنوان شاهدی بر پول نبودن آن ذکر کرده‌ اند. چون چیزی که طی یک سال قیمت آن نوزده برابر بشود نمی ‌تواند وسیله و معیار ارزش‌ گذاری باشد. ولی باید توجه داشت که این مسئله در پول‌های اعتباری کلاسیک امروز نیز سابقه دارد؛ مثلاً نرخ برابری پول آلمان که در سال 1914 معادل با 2/4 مارک به ازای هر دلار بود در سال 1923 به 2/4 هزار میلیارد مارک به ازای هر دلار رسید. می ‌توان نمونه‌ های فراوان دیگری ذکر کرد در همه این موارد افت شدید ارزش باعث از بین رفتن ماهیت پول نگردیده است. پس این‌که گفته شده «پول حقیقی یا مجازی به‌ صورت طبیعی تغییرات قیمتی دارد اما در مقایسه با دارایی و کالاها باید ثبات داشته باشد تا بتوان کالاها و دارایی‌ها را با آن ارزش‌گذاری کرد.» سخن درستی نیست.

آیا بیت‌ کوین یک دارایی (مال) است؟

تعاریفی که در مورد بیت‌ کوین ذکر شد مبتنی بر پذیرش پول بودن بیت‌ کوین است ولی برخی از دولت‌ها یا مراکز دولتی مانند مرکز درآمدهای داخلی آمریکا بیت‌ کوین را یک کالا و دارایی می ‌‌داند که قوانین و مقررات مربوط به دارایی در مورد آن جاری است. به ‌هر حال نفی پول بودن بیت‌ کوین به معنای نفی مال و کالا بودن آن نیست چون گر چه هر پولی مال و کالا است ولی هر کالایی پول نیست بنابراین اگر کسی پول بودن بیت‌ کوین را نپذیرد می ‌‌تواند آن را یک کالا و مال بداند. برای نظر دقیق در این رابطه باید به بررسی تعریف مال بپردازیم. تعریف مال: قبل از ورود به تعریف مال تذکر چند نکته می ‌‌تواند مفید واقع شود؛

1- مال که در برخی از ادله موضوع حکم شرعی است، مانند «لایحل مال امرء مسلم الا بطیب نفسه یعنی مال مرد مسلمان جز با رضایت و طیب نفس وی برای دیگری حلال نیست» به همان معنای عرفی و لغوی موضوع حکم شرعی واقع شده است و اصطلاح خاصی درباره آن از نظر شرعی وجود ندارد، جز این‌که مالیت و احترام برخی از اموال از بین برده شده است، مانند مشروبات الکلی و آلات قمار و بت و نظایر آن‌ها، بنابراین این‌ها از نظر شرع مال نیستند.

2- مفهومی که در عصر حاضر از «مال» در میان مردم وجود دارد همان ملاک است و ما نیازی به بررسی معنای مال در زمان صدور احکام شرعی نداریم چون اصل در لغت، همسانی و هماهنگی بین حال و گذشته است مگر این‌که عکس آن ثابت شود؛ و تعریف مال به جهت مشخص نمودن چهارچوب و حدود آن است تا از موارد مورد شبهه مانند بیت‌ کوین شبهه ‌زدایی شود. پس از این دو مقدمه باید بگوییم درباره تعریف مال تعاریف گوناگونی آمده است. از مجموع سخنان لغویون و فقها در این زمینه به‌دست می‌‌آید که مال چیزی است که دارای ویژگی‌ های زیر باشد:

1- مال چیزی است که منفعت داشته باشد که برخی به‌ جای این ویژگی، با ویژگی «مردم به آن رغبت داشته باشند» تعبیر نموده‌ اند که به نظر می‌‌رسد تعبیر دوم دقیقتر است و شمول بیشتری دارد چون شامل مواردی که مردم برای به‌دست آوردنش میل دارند ولی هنوز فایده عقلایی برای آن تصور نمی‌ شود، نیز می ‌‌شود و به نظر ما همین درست است چون با فرض صدق مال بر چیزی نمی‌ شود به ادعای نداشتن منفعت عقلاییه، مالیت آن را نفی کرد و معامله بر آن را باطل دانست.

2- ویژگی دیگر که از تعابیر مختلف فقها به‌دست می‌‌آید این است که مال چیزی است که قابلیت اختصاص را داشته باشد، پس سنگی که در اعماق غیر قابل ‌دسترس زمین یا کرات دور وجود دارد هر چند ارزشمند باشد مال نیست.

3- ویژگی سومی که باز از تعاریف فقها می ‌‌توان به‌دست آورد این است که مال باید کمیابی نسبی داشته باشد والا اگر مثل جرعه‌ ای آب در کنار نهر یا هوای معمولی در بیابان فراوان باشد هر چند منفعت دارد ولی مال نیست. این ویژگی را می ‌‌توان از تعبیر چیزی که در مقابل آن بها می ‌‌پردازند، فهمید.

4- از نظر شرعی مال یک قید دیگری نیز دارد و آن این‌که همه منافع یا منافع عمده آن مورد نهی قرار نگرفته باشد مثل مشروبات الکلی یا آلات قمار و مانند آن‌که منافع آن‌ها مورد نهی واقع شده است. پس این قبیل اشیاء شرعاً مال محسوب نمی‌ شود. ولی این قید که مال چیزی است که با کار به‌دست بیاید چنان‌که در تعریف مرحوم ایروانی آمده، صحیح نیست چون در برخی موارد مال، بدون کار هم به‌دست می‌‌آید؛ مانند ارث و مانند آن. بر پایه آن‌چه در بالا توضیح داده شد، بیت‌ کوین هر چند پول نباشد ولی مال و دارایی است؛ چراکه همه ویژگی‌ های مال در آن وجود دارد، مورد رغبت است، کمیابی نسبی دارد و قابلیت اقتناء در او هست و نهی ویژه‌ ای هم درباره آن در شرع وارد نشده است. البته اگر در مال بودن چیزی منفعت داشتن را لازم بدانیم چنان‌که از ظاهر سخن علامه حلی و برخی حقوق ‌دانان استفاده می ‌‌شود مال و کالا بودن بیت‌ کوین قبل از این‌که ابزار دادوستد بشود یعنی پول بر آن صدق کند، محل اشکال خواهد بود. چون برای بیت‌ کوین منفعتی عقلائی غیر از ابزار داد و ستد قرار گرفتن متصور نیست؛ بنابراین مال بودن بیت‌ کوین به یکی از این دو امر وابسته است:

1- این‌که در مال بودن یک‌چیزی مورد رغبت بودن را کافی بدانیم چنان‌که این معنی از اکثر تعابیر فقها دراین‌باره برمی ‌آید.

2- این‌که بیت‌ کوین به ‌عنوان ابزار داد و ستد پذیرفته شود یعنی نقش پول را ایفا کند. در این صورت قطعاً منفعت عقلایی پیدا می‌‌ کند و تعریف مال بر آن صدق می‌‌ کند. خلاصه این‌که با توجه به واقعیت موجود درباره بیت‌ کوین و این‌که مورد رغبت عقلا است و تا اندازه‌ ای به ‌عنوان یکی از وسایل دادوستد تلقی می ‌‌شود بی ‌گمان بیت‌ کوین «مال» و «کالا» است.

ویژگی ‌های بیت‌ کوین نوسان قیمت بیت‌ کوین

یکی از ضعف ‌های بیت‌ کوین را باید نوسان قیمت شدید آن دانست. برخی آن را ناشی از طبیعت نو و اقتصاد جوان و دخالت بازارهای ناکارآمد در عرضه آن دانسته‌ اند و برخی دیگر ناشی از ماهیت متقلبانه و کلاهبردارانه آن می ‌‌دانند به نظر آن‌ها بیت‌ کوین یک نوع ترفند پونزی است و برخی افزایش قیمت و بالا رفتن حجم تجارت آن را ناشی از حباب اقتصادی می ‌دانند. به ‌طوری ‌که گاهی ناگهانی سقوط می‌‌ کند و در کسری از ثانیه مجدداً صدها دلار افزایش پیدا می‌‌ کند. قیمت هر بیت‌ کوین در ماه‌ های ابتدایی پیدایش آن حدود یک ده هزارم دلار آمریکا تخمین زده شده و قیمت هر بیت‌ کوین در ماه جولای سال 2010 میلادی به حدود 4 صدم دلار یا 4 سِنت رسیده بود. این ارز رمز نهاد سال 2017 خود را با قیمت 966 دلاری آغاز کرد. پس از نوسانات شدید الآن (30 فروردین 1397) قیمت آن 6648 یورو معادل با 8216 دلار است. ارزش کل بازار این ارز در تاریخ فوق بالغ ‌بر 109 میلیارد یورو معادل 135 میلیارد دلار است. این حجم بازار و افزایش قیمت، نشان می ‌دهد که بازار ارزهای دیجیتالی در حال به چالش کشیدن نظام پولی سنتی است. البته در ماه دسامبر سال گذشته میلادی به قله 17 هزار دلاری صعود کرد. ولی با سقوط قیمت روبه‌رو شد.

زمینه ‌های پذیرش بیت‌ کوین

در ابتدا علاقه به بیت‌ کوین و دانش آن محدود به تعداد انگشت ‌شماری از علاقه‌ مندان انجمن‌ های اینترنتی خلاصه می ‌‌شد. ولی امروز چنان‌که اشاره شد از گسترش فوق‌العاده برخوردار شده است عوامل و زمینه‌ های این پذیرش را می ‌‌توان این‌چنین ارزیابی کرد:

1- فعالان بازار سیاه

تراکنش ‌ها تحت شبکه بیت‌ کوین بدون ثبت هویت فرد پرداخت ‌کننده و دریافت‌ کننده انجام می‌ شود، همین امر موجب شد طرفداران جدیدی برای آن پیدا شود. فعالان بازار سیاه شامل دلالان اسلحه و مواد مخدر و دیگر خلاف ‌کاران که توان نقل و انتقال پول از طریق شبکه معمول بانکی را نداشتند، به بازار بیت‌ کوین اضافه شدند. در کنار خلاف‌کاران، افراد کنجکاوی که ماهیت ناشناخته «زنجیره بلوکی» را بررسی می‌کردند، نیز برای محک زدن این پول الکترونیکی وارد تراکنش‌های بیت‌ کوینی شدند.

2- هم‌ زمانی انتشار بیت‌ کوین با بحران‌ های مالی

کاهش اعتماد عمومی به دولت ‌ها و بانک‌ ها و مدیران رده‌بالا در سطح جهانی یکی از زمینه‌ های اصلی برای پذیرش چنین طرحی است. نظرسنجی بنیاد «ادلمن» در خصوص اعتماد عمومی به دولت ‌ها، مؤسسات و مدیران، در سال 2017، از افزایش بی‌اعتمادی‌ها تا 55 درصد حکایت دارد. بر اساس نظرسنجی این بنیاد علاوه‌ بر بی‌اعتمادی، اکثریت مردم در انتظار وقوع بحران مالی و اقتصادی جدیدی در سراسر دنیا هستند؛ و این به معنای بی ‌اعتمادی به سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها و بی‌اعتمادی به ارز‌های کاغذی است که با عدم شفافیت و ریسک بالا همراه هستند. آن‌چه بیت‌ کوین به جمعیت بی‌اعتماد ارائه می‌کند، ارائه ارزی است که فارغ از دست‌های پشت پرده و مؤسسات غول ‌پیکر عمل می‌ کند و شفافیت از اصول ابتدایی آن است؛ مثلاً در طول سال 2012 2013 که بحران مالی در قبرس پیش آمد، خرید بیت‌ کوین در قبرس به دلیل ترس از مصادره شدن حساب‌های پس‌انداز یا مشمول مالیات شدن آنان افزایش یافت. در شرایط تورم، مردم به تبدیل پول به دیگر کالاهای ارزشمند روی می‌ آورند. خرید مسکن یا طلا از جمله راهکارهایی است که مردم به شکل سنتی به آن‌ها تمایل نشان می‌دهند. خرید بیت‌ کوین نیز به این راهکارهای سنتی افزوده شده است. در کنار زمینه ‌های یاد شده توسعه شرکت‌های مبلّغ و شکل‌گیری دستگاه‌ های خودپرداز بیت‌ کوین و افزایش شرکت ‌ها و مؤسساتی که بیت‌ کوین را می ‌پذیرفتند و همچنین شیوع انواع دیگری از پول‌های الکترونیکی مانند «اتریوم»، باعث توجه بیشتر مردم به بیت‌ کوین و رونق بازار آن گردید.

تفاوت‌ های بیت‌ کوین با ارزهای رایج

1- در نظام مالی سنتی، بانک‌ها و مؤسسات مالی کنترل همه تراکنش ‌ها را به عهده دارند، در نتیجه دفتر کل در اختیار یک بانک است؛ اما در نظام بیت‌ کوین همه تراکنش‌ها در دفتر کل عمومی ثبت می‌ شوند که برای همه قابل مشاهده است، دفتر کل عمومی تائید می‌کند که انتقال‌دهنده بیت‌ کوین مالک حقیقی بیت‌ کوین خرج شده است و جای دیگر خرج نشده است. این سیستم ویژگی اصلی بیت‌ کوین و دیگر ارزهای رمزپایه است که بر اساس تکنولوژی نوپای «زنجیره بلوکی» کار می‌کند و بدون نیاز به‌وجود واسطه سوم، مسئله تقلب و دوباره خرج کردن پول دیجیتال را حل کرده است و در این مسیر نیازی به‌وجود واسطه سوم مانند بانک یا شرکت کارت اعتباری برای تایید تراکنش بین خریدار و فروشنده وجود ندارد.

2- در نظام مالی سنتی این بانک مرکزی یا دولت است که می‌ تواند مقدار انتشار پول را کنترل کند و در صورت لزوم پول بی‌ پشتوانه چاپ کند و از این راه اقتصاد کشور را و لو در کوتاه‌مدت کنترل کند ولی در نظام جدید این امکان از دست دولت‌ها و بانک ‌های مرکزی گرفته شده است و مردم با اطمینان خاطر از روند آزاد تجارت و امور مالی می ‌توانند به تجارت بپردازند. خلاصه این‌که تکنولوژی زنجیره بلوکی، مفاهیمی چون بانکداری و حق‌الضرب را عوض می کند.

اصطلاحات مربوط به فناوری زنجیره بلوکی و بیت‌ کوین

گفته شد که بیت‌ کوین بر پایه فناوری زنجیره بلوکی که خود یک فناوری مبتنی بر اینترنت است کار می‌کند. برای تبیین مراحل تأیید یک تراکنش در این فناوری اصطلاحات زیر زیاد تکرار می‌ شود:

1- معدن‌کاوی و استخراج بیت‌ کوین (Mining)

2- اثبات کار (Proof of Work)

3- تابع هش (Hash Function)

4- هش (Hash)

5- انگیزه (Incent)

6- فناوری زنجیره بلوکی (Blockchain)

نکات منفی بیت‌ کوین

قبل از ورود به بحث فقهی و بیان حکم شرعی مربوط به بیت‌ کوین نکات مثبت و منفی راجع به بیت‌ کوین را متذکر می‌ شویم ابتدا نکات منفی آن را یادآوری می‌نماییم:

1- دارنده و گیرنده بیت‌ کوین ‌ها معلوم نیست. چون یک شخص می ‌تواند به‌نام خود ده ‌ها بلکه صدها کیف پول بیت‌ کوین ایجاد کند. برای ایجاد کیف بیت‌ کوین تنها داشتن آدرس ایمیل کافی است و روشن است که ایجاد ایمیل منوط به شناخته شدن و احراز هویت ایجاد کننده آن نیست. البته اگر بخواهد می‌تواند هویت خود را آشکار کند ولی اگر خواست به‌راحتی می‌تواند آن را مخفی نگه دارد و این امر باعث می‌ شود که کارهای غیر قانونی و خلاف مانند خرید و فروش مواد مخدر به‌سادگی با استفاده از این روش تأمین مالی بشوند و ردیابی آن توسط دولت‌ها سخت و حتی غیر ممکن باشد.

2- یکی دیگر از پیامدهای امر فوق و هم‌چنین مشخص نبودن مخترع آن این است که دولت یا سازمان خاصی بتواند مقادیر زیادی از 21 میلیون بیت‌ کوین (کل بیت‌ کوین‌هایی که می ‌تواند استخراج و استحصال شود، 21 میلیون بیت‌ کوین است که تاکنون حدود 16 میلیون بیت‌ کوین استخراج شده است) را تصاحب کند بدون این‌که دیگران متوجه بشوند و در آینده نبض اقتصاد جهان را به‌ دست بگیرد. چون ممکن است مثلاً حدود 90 درصد کیف پول‌ ها مربوط به یک نفر یا یک سازمان باشد و این امر برای دیگران مخفی بماند. در این صورت آن شخص یا سازمان می ‌تواند اکثر ثروت‌های دنیا را در جهت منافع خود یا سازمانش به کار بگیرد. البته این اشکال تا حدودی بر پول رایج بین‌المللی مانند دلار نیز وارد است.

3- بر فرض این‌که احتمال فوق را منتفی هم بدانیم یعنی کیف پول‌ ها را مربوط به اشخاص مختلف و نه یک شخص بدانیم، باز هم متأسفانه یک روند ناسالم تاکنون بر توزیع بیت‌ کوین ‌ها حاکم بوده است. مثلاً گفته می‌ شود در حسابی که معروف به حساب مخترع بیت‌ کوین آقای ساتوشی است یک‌میلیون بیت‌ کوین وجود دارد و طبق موارد اعلامی بیش از نیمی از بیت‌ کوین‌های استخراج‌شده که بیش از سه‌چهارم کل بیت‌ کوین‌های قابل‌ استخراج را تشکیل می‌دهد تنها از آن 20 درصد دارندگان کیف پول بیت‌ کوین هست. به‌ هر حال در تصاحب بیت‌ کوین اطلاعات نامتقارن که در اختیار عده‌ ای از کاربران اینترنت بوده نقش اصلی را در تصاحب بیت‌ کوین‌ ها بازی کرده است.

4- مصرف انرژی خیلی زیاد توسط معدن‌ کاوان خود موضوعی درخور تأمل است. آیا روش ‌های سالم‌ تری برای گسترش و محافظت از آن وجود نداشت؟

5- عدم امکان بازیافت ثروت ‌هایی که رمزهای آن فراموش می‌ شوند یا صاحبان آن قصد اخفای آن را برای همیشه داشته باشند نیز یکی از نقاط ضعف این پول است.

6- احتمال حبابی بودن قیمت بیت‌ کوین یکی از مسایلی است که خیلی از کارشناسان اقتصادی به ‌صورت جدی آن را مطرح نموده‌ اند.

7- پول ‌های مجازی ماهیت فیزیکی نداشته و رمز آن‌ها روی رایانه شخصی ذخیره می ‌‌شوند؛ لذا این امکان وجود دارد که با دزدیده شدن کامپیوترها یا هک شدن آن‌ها رمزهای بیت‌ کوین دزدیده شود در این صورت البته بازگشت دادن آن‌ها با سختی مواجه است چون در صورت عدم اعلام رمز پول توسط شخص هکر، بازگرداندن آن غیر ممکن می ‌‌شود.

8- بیت‌ کوین بر اساس یک نرم‌افرار کامپیوتری مبتنی بر «زنجیره بلوکی» کار می‌‌ کند که حاوی پروتکل و اصول بیت‌ کوین است و به علت متن‌باز بودن آن امکان تغییر و دست‌کاری در این برنامه برای همه موجود است. البته این تغییرات اگر توسط اکثریت پذیرفته شود قابل ‌قبول می ‌‌گردد در غیر این صورت رد می ‌‌شود. این خود بیت‌ کوین را با چالش‌های جدی مواجه می‌‌ کند. نظیر این‌که اگر استفاده‌کنندگان از بیت‌ کوین دو دسته بشوند و هر کدام دستورالعملی را بپذیرند برنامه دچار مشکلاتی می ‌‌گردد. این خود موضوعی است که حل آن با دشواری جدی مواجه است. چنان‌که در تاریخ کوتاه بیت‌ کوین نظیر این مسایل به‌وجود آمده و به علت اختلاف در تغییر پروتکل یاد شده، پول جدید به‌نام بیت‌ کوین کش تولید شده است و هر دو ادامه حیات داده‌ اند.

9- اگر رایانه ‌های کوانتومی که محاسبات را با سرعت خیلی زیاد انجام می‌ دهند به بازار بیاید، احتمال دارد برنامه ‌های نرم‌افزاری موجود در مورد پول ‌های دیجیتال از قبیل بیت‌ کوین کارایی خود را از دست بدهد. البته این هنوز، فرضیه‌ ای بیش نیست.

نکات ایجابی بیت‌ کوین

1- جلوگیری از مکانیسم نشر پول و اقدامات دیگر دولت ‌ها و بانک‌ های مرکزی در زمینه پول که اغلب برای منافع کوتاه قوه حاکمه و برخلاف منافع عموم مردم دست به آن می ‌‌زنند و باعث از بین رفتن قدرت خرید مردم در اثر تورم می ‌‌شوند.

2- بشر همواره در صدد کسب آزادی در زمینه ‌های مختلف بوده است برعکس قدرت ‌های حاکمه که همواره بر حفظ تسلط خود بر شئون مختلف زندگی انسان ‌ها اصرار دارند. علی‌رغم حاصل شدن پیشرفت ‌هایی در زمینه آزادی ‌های مردمی در اثر گسترش تبادل اطلاعات و ارتباطات به‌ وجود آمده در سایه اینترنت و دیگر وسایل جمعی، قدرت ‌های حاکم همواره درصددند با اشراف اطلاعاتی خود همه اطلاعات مربوط به مردم در اختیار آن‌ها باشد و کسی نتواند از آن‌ها چیزی را مخفی کند و یا بر خلاف اراده آن‌ها کاری را انجام دهد. اشراف بانک ‌ها بر نقل و انتقال پول یکی از گلوگاه‌ هایی است که دولت ‌ها با کنترل آن می ‌‌توانند ابزاری برای کنترل فعالیت ‌های اقتصادی مردم در دست داشته باشند. با به ‌وجود آمدن پول دیجیتال نظیر بیت‌ کوین کنترل دولت‌ها در این زمینه تا حدود خیلی زیادی از بین می ‌‌رود و انسان ‌ها گامی دیگر برای خروج از یوغ سلطه ‌ها برمی ‌دارند. باید یادآور شد این اشراف اطلاعاتی گاهی برای جلوگیری از سوء استفاده‌ ها و انواع اختلاس ‌ها و کارهای خلاف لازم است ولی مطالعه گذشته و حال تاریخ نشان‌د هنده این است که سوء استفاده صاحبان قدرت از این نوع اشراف و کنترل اطلاعاتی کمتر از منافع آن نیست.

3- با استفاده از بیت‌ کوین، تورم محدود می ‌‌ماند و ارزش پول به ‌طور مصنوعی بالا و پایین نمی‌ رود.

4- با استقرار یک پول دیجیتال که اختیار کنترل آن در اختیار هیچ مرکزی نباشد دیگر آمریکا و قدرت ‌های مشابه نمی ‌توانند با انتشار دلارها و ارزهای بی پشتوانه در ثروت مردم جهان شریک بشوند و آن را به یغما ببرند. بر این اساس مهم ‌ترین پایه اقتصادِ استکبار جهانی فرو می ‌‌ریزد.

5- پول دیجیتال مانند بیت‌ کوین به جهت جهانی و مردمی بودن زمینه تحریم مالی یک کشور علیه کشور دیگر را به ‌طور کلی از بین می‌‌برد. بر این اساس تحریم‌های ظالمانه پولی که آمریکا علیه ایران و برخی از کشورهای دیگر اعمال می‌‌ کند به‌خودی‌خود منتفی می ‌‌شود.

6- نقل و انتقال از یک نقطه از جهان به نقطه دیگر آسان می ‌‌شود و مستلزم هزینه خاص برای این امر نخواهد بود.

7- کسانی که به دلیل نداشتن اوراق هویت مانند مهاجرین که فاقد هرگونه شناسنامه هستند می ‌‌توانند با دارا بودن شماره و رمز کیف پول‌ های دیجیتال در تلفن همراه خود از افتتاح حساب در بانک‌ها که مستلزم فرایند قانونی خاصی است، مستغنی شوند.

8- وضع مالیات بر درآمد به مقدار دلخواه توسط دولت ‌ها با وجود این پول دشوار خواهد بود و مالیات، بر خود اظهاری متکی خواهد شد.

حق‌ الضرب و نشر پول

مطلب مهم دیگری که قبل از ورود به بحث حکم شرعی بیت‌ کوین لازم است درباره آن بحث شود این است که آیا نشر پول جزء حقوق اختصاصی حاکمیت است؟

این بحث دارای ابعاد و صور مختلفی است. ما هر کدام را جداگانه مورد بحث قرار می ‌‌دهیم:

أ) حق ‌الضرب و نشر پول در پول‌های غیر اعتباری مانند سکه طلا و نقره سؤالی که در این رابطه مطرح است این است که آیا به‌ طور کلی حق ‌الضرب و نشر پول غیر اعتباری که در زمان پیامبر اکرم‌ صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار‌ (علیهم‌السلام) ‌بوده از حقوق اختصاصی حاکمیت شمرده شده است یا خیر؟ به نظر می ‌‌رسد هیچ دلیلی بر این‌که نشر پول از حقوق اختصاصی قوه حاکمه و از شئون حاکم جامعه باشد وجود ندارد. برای اثبات این مدعا می ‌‌توان به وجوه زیر تمسک نمود:

1- سیره مسلمین در زمان پیامبر‌ صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت علی‌ علیه السلام

2- جواز معامله با پول رایج دولتی و غیردولتی از نظر احادیث شبهه تفاوت درهم و دینار با پول‌های رایج فعلی از حیث جواز ضرب و نشر ممکن است گفته شود که جواز ضرب پول توسط مردم مربوط به درهم و دینار است که خود ارزش ذاتی داشتند و نمی ‌توان بر اساس آن جواز ضرب پول ‌های اعتباری فعلی را اثبات نمود.

پاسخ: نتیجه این سخن این است که ضرب پول اعتباری یک اختراع کاملاً جدید است بنابراین مثل استفاده از ماشین، قطار، هواپیما و تلفن و سایر اختراعات به جهت عدم وجود دلیل بر حرمتش محکوم به اباحه و حلیت خواهد بود. مگر بنا بر مسلک اخباریان که اصل را در مواردی که شبهه حرمت وجود دارد حرمت آن کار می ‌‌دانند. بنابراین چه پول‌ های جدید را از نظر ماهیت پول بودن با پول قدیم یکی بدانیم یا متفاوت، در هر دو صورت دلیلی بر حرام بودن ضرب پول توسط مردم عادی با رعایت شرط رواج داشتن و عدم تقلب وجود ندارد.

ب) حق ‌الضرب در پول‌ های اعتباری

اصطلاح حق ‌الضرب را معمولاً در مورد پول‌ های اعتباری جدید به کار می‌‌برند و جمع ‌بندی تعاریف این است که حق‌ الضرب، اصطلاحی عمومی است برای تمامی انواع درآمدهای دولت و بانک مرکزی که از طریق انحصارشان بر انتشار پول کاغذی به ‌دست می ‌‌آورند.

صور حق ‌الضرب در پول‌ های اعتباری

چنان‌که اشاره شده حق ‌الضرب در پول‌ های اعتباری به دو صورت محقق می ‌‌شود:

صورت اول: حق ‌الضرب در صورت افزایش تقاضای مردم برای پایه پولی که به سبب رشد اقتصادی حاصل می ‌‌شود. اما حکم این صورت، یعنی حق ‌الضرب در پول‌های اعتباری هماهنگ با رشد اقتصادی انتشار پول هماهنگ با رشد اقتصادی تورم ‌زا نیست بلکه خود موجب رونق اقتصادی و رشد تولید می ‌‌شود؛ و این کار رفع مانع برای انجام مبادلات محسوب شده و از نظر اقتصادی کار مطلوب و به نفع جامعه است ولی باید توجه داشت که دولت با نشر پول هرچند که هماهنگ با رشد اقتصادی باشد، بخشی از ثروت جامعه را تصاحب می‌‌ کند و آن را دوباره توزیع می‌‌نماید که این امر شرایط را به نفع قشرهای مرتبط با دولت تغییر می ‌‌دهد. چون مقدار زیادی از این منابع را تحت عناوین مختلف در اختیار آن‌ها می ‌‌گذارد و این یک نوع بی‌عدالتی در جامعه است.

صورت دوم: حق‌الضرب با افزایش پایه پولی مازاد بر رشد‌ اقتصادی‌ که تورم را به‌دنبال دارد. اما حکم این صورت، یعنی حق‌الضرب در پول‌های اعتباری بدون رشد اقتصادی؛ ابتدا لازم است نتایج نشر پول در چنین شرایطی را بررسی کنیم و سپس به بررسی حکم شرعی بپردازیم. این نوع ضرب پول که باعث ایجاد تورم و کاهش قدرت خرید مردم می ‌‌شود، دارای آثار مخربی چون، انتقال قدرت خرید از؛ صاحبان پول نقد به دولت، از‌ طلب‌کاران‌ به بده‌کاران و اختلال در تعهدات مدت‌دار، از سپرده‌ گذاران به وام‌ گیرندگان، از توده مردم‌ به‌ اقلیت و گسترش ناکارآمدی و بی‌ثباتی کل نظام اقتصادی است.

حکم شرعی نشر و خرید و فروش پول ‌های رمز‌پایه دیجیتال

پس‌از این بحث‌ های طولانی نوبت آن رسیده است که حکم شرعی پول ‌های رمزپایه و خصوصاً بیت‌ کوین بیان شود لذا در چهار بخش این بحث را مطرح می‌‌ کنیم:

1- حکم خرید و فروش بیت‌ کوین؛

2- حکم معدن‌ کاوی و استخراج بیت‌ کوین؛

3- ایجاد و یا خرید و فروش پول‌ های رمز‌پایه دیگر؛

4- لزوم توجه مهندسان مسلمان به ایجاد پول ‌های رمز پایه.

حکم خرید و فروش بیت‌ کوین

چنان‌که توضیح خواهیم داد اصل ایجاد و خرید فروش پول‌ های رمز‌پایه از نظر شرعی اشکالی ندارد ولی در مورد بیت‌ کوین به جهت دو خصوصیتی که در این نوع پول رمز‌پایه وجود دارد خرید و فروش آن محل اشکال است آن دو خصوصیت عبارت است از:

1- مخفی‌ کاری در کیفیت توزیع آن

علی‌رغم این‌که بیش از شانزده میلیون از کل بیت‌ کوین ‌ها تاکنون استخراج شده است و این مقدار برابر است با بیش از سه‌چهارم کل بیت‌ کوین‌های قابل‌ استخراج که 21 میلیون خواهد بود روشن نیست که چه مقدار از این بیت‌ کوین ‌ها مال چه کسی است؟ ممکن است 90 درصد کل این بیت‌ کوین‌های استخراج‌شده مال یک سازمان یا حتی یک فرد باشد که با آدرس ‌های مختلف کیف پول برای خود درست کرده است و لذا تقویت بیش‌از حد این نوع پول به سرازیر شدن کل ثروت دنیا به آن سازمان یا دولت صاحب آن بیت‌ کوین‌ها منجر خواهد شد و این منجر به لطمه خوردن مسلمانان از نظر اقتصادی در برابر کفار می ‌‌شود. لذا به جهت عدم وجود شفافیت از این ناحیه و احتمال این خطر نباید مسلمانان در جهت تقویت این نوع پول بین‌المللی اقدام بکنند. مگر این‌که طوری وارد بازار آن بشوند که نبض تجارت با بیت‌ کوین در دست مسلمانان قرار گیرد. به‌ هر حال در شرایط فعلی که معلوم نیست چه سهمی از بیت‌ کوین‌ های موجود ازآن چه کسانی است جواز ورود به معامله با این نوع پول دیجیتال به‌ طوری که اقتصاد کشور به آن وابسته گردد محل اشکال است.

2- غرری بودن معامله با آن

عده‌ ای از اقتصاد دان‌ها و کارشناسان شناخته ‌شده دنیا ارزش بیت‌ کوین را حبابی می ‌‌دانند و لذا احتمال افت شدید آن را حتی به یک‌هزارم قیمت فعلی آن در آینده پیش‌بینی می‌‌ کنند؛ و واقعیت‌های موجود در تغییر ناگهانی قیمت بیت‌ کوین مؤید آن است. اگر از گفته این کارشناسان اطمینان نوعی حاصل شود که خرید بیت‌ کوین همراه با ریسک بالاست اقدام به خرید آن به جهت غرری و خطری بودن، محل اشکال خواهد بود. چراکه پیامبر گرامی اسلام‌ صلی الله علیه و آله و سلم از خرید و فروش غرری و پر ریسک نهی نموده است. البته روشن است که این اشکال در صورت تثبیت نسبی قیمت بیت‌ کوین مرتفع می‌ شود.

حکم استخراج و معدن ‌کاوی بیت‌ کوین

استخراج بیت‌ کوین چنان‌که در بخش مربوطه توضیح دادیم به‌خاطر رسیدن به جایزه‌ ای است که از طرف برنامه نرم‌افزاری این سیستم پولی به اولین حل‌کننده معادله ریاضی مربوط به بلوک‌های بیت‌ کوین برای ثبت آن در زنجیره بلوکی داده می ‌‌شود؛ و در این‌جا شبهه قمار و برد و باخت پیش می ‌‌آید. البته بر اساس ظاهر نظر برخی از فقها که در تحقق قمار و برد و باخت وجود شرط بین اطراف بازی را لازم می ‌‌دانند به‌طوری‌ که اگر شرط دادن چیزی توسط شخص سوم باشد قمار و برد و باخت محسوب نمی‌ شود، این کار اشکالی ندارد؛ اما بنا به نظر کسی که هر نوع شرط‌بندی ولو توسط شخص ثالث را داخل عنوان شرط‌بندی و قمار می ‌‌داند و در نتیجه حکم به حرمتش می‌‌ کند، ممکن است گفته شود که گرفتن این نوع جایزه داخل عنوان قمار و برد و باخت است. چون در تحقق عنوان برد و باخت فرقی بین این‌که طرفین بازی شرط‌ بندی بکنند یا یک طرف سومی برای برد آن‌ها شرط ‌بندی کند نیست؛ و ما این نظر دوم را در بحث مربوط به بخت‌ آزمایی تقویت کردیم. بر این اساس استخراج به لحاظ وجود شرط‌بندی در آن حرام است.

ولی باید توجه داشت که این‌جا طرف سوم برنامه نرم‌افزاری است و پولی که به‌عنوان جایزه در اختیار او قرار می ‌‌گیرد ملک بالفعل کسی نیست بلکه هم‌زمان چنین پولی تولید می ‌‌شود و لذا این‌جا ظاهراً داخل مفهوم قمار نیست. در هر صورت پولی که از طریق برنامه بیت‌ کوین به حساب وی واریز می ‌‌شود به جهت صدق عنوان حیازت بر آن ملک شخصی استخراج‌کننده خواهد بود و تصرف در آن جایز است، چون فرض این است که این مال قبلاً صاحبی نداشته تا به صاحبش برگردانند. به‌ هر حال معدن‌کاوی بیت‌ کوین به جهت عدم خروج ارز از کشور و عدم اضرار به اقتصاد مسلمانان اشکال ندارد؛ و خرید و فروش بیت‌ کوین‌های استخراج‌شده توسط مسلمانان نیز اشکال ندارد. ممکن است گفته شود که در استخراج گرچه ارزی از دست مسلمانان خارج نمی‌ شود ولی باعث هدر رفت اموال به لحاظ صرف انرژی برق و کار دستگاه کامپیوتر می ‌‌گردد. پاسخ این است که دلیلی بر حرمت هدر دادن برق جز به جهت صدق اسراف بر آن نداریم و ظاهراً در چنین موردی اسراف صدق نمی‌کند. چون‌که در مقابل آن یک شیء ارزشمند به‌دست آورده می ‌‌شود.

ممکن است گفته شود خود این کار باعث رونق این نوع پول می‌ شود و لذا باید از هر گونه رواج آن ولو به استخراج و معدن‌کاوی آن اجتناب نمود، ولی به نظر می‌رسد این استدلال قابل خدشه است چون عدم حضور مسلمانان در امور بین‌الملل می ‌تواند باعث اثرات منفی برای بازار و اقتصاد مسلمانان شود. لذا باید مسلمانان با حفظ هوشیاری خود بدون خروج ارز از کشور درصدد حضور در بازارهای مؤثر بین‌المللی در چارچوب قوانین اسلام باشند.

ایجاد و یا خرید و فروش پول‌های رمز‌پایه دیگر

با توجه به همه آن‌چه درباره پول و عدم اختصاص حق نشر پول به حکومت از دیدگاه شرعی گفته شد ما دلیلی بر حرمت نشر پول دیجیتال رمز‌پایه که خارج از اختیار حکومت‌ها عمل می‌‌ کند نداریم؛ بنابراین اصل، جواز نشر و خرید و فروش پول‌ های رمز‌پایه است. مگر این‌که اشکالاتی که راجع به بیت‌ کوین ذکر شد در آن پول رمز‌پایه نیز وجود داشته باشد.

لزوم توجه مهندسان مسلمان به ایجاد پول رمز‌پایه دیجیتال

لازم است متخصصان برنامه‌نویسی و مهندسان مسلمان در ایجاد پول‌های رمز‌پایه یا به ‌اصطلاح دیجیتال دست ‌به‌کار شوند و خلأ موجود در این زمینه را زودتر پر کنند و با عرضه آن در دنیا باعث ایجاد منبع ثروت برای کشورهای مسلمان از این طریق بشوند. ظاهراً تعلل و تأخیر در این زمینه برای کسانی که قدرت آن را دارند به جهت این‌که این کار سبب کاهش قدرت مسلمانان در زمینه اقتصادی در سطح بین‌الملل می ‌‌شود جایز نیست؛ و پرداختن این امر واجب کفایی است.