شناخت و درک حقایق قرآن

قرآن کلام خدا و تجلی اسم جامع و اعظم الهی که همۀبشریت و اندیشه های حقیقت جو را به تدبر در آن فرا می خواند، آن جا که می فرماید: « کتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیک مُبَارَک لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَلِیتَذَکرَ أُولُو الألْبَابِ»؛ [1] این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند. قرآن معجزۀ جاودان الهی است که راه و رسم زندگی توحیدی و سعادت آفرین را به انسان می آموزد. «ای کسانی که ایمان آورده اید دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید، هنگامی که شما را به سوی چیزی می خواند که شما را حیات می بخشد». [2] قرآن به عنوان کتاب هدایت و راهنما برای انسان همۀ صحنه های زندگی مادی و معنوی او را در بر می گیرد.

شمای قلمروی زندگی ظاهری و باطنی، فردی و اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، دنیایی و آخرتی وغیر آن را از آغاز آفرینش و مبدأ شناسی تا مسیر و برنامه زندگی و سرمنزل نهایی، همه مورد توجه تشریع و تبیین الهی است. فضای بی کران حقایق قرآن در راستای رسیدن انسان به کمال از جنین تا جنان و از ملک تا ملکوت و از ذره تا کهکشان را فرا می گیرد. در یک جمله قرآن همه لوازم هدایت و تربیت انسان را در خود نهفته[3] دارد، لذا می فرماید: « وَنَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیان گر همه چیز است. [4]

یکی از ویژگی های ممتاز و منحصر به فرد حقایق قرآنی، عمق و ژرفای شگفت آور آن است. قرآن، مانند یک چشمه جوشان است که همیشه بر بشریت جاری است. تاریخ نیز نشان داده است که راز جاودانگی و ماندگاری قرآن در طول زمان، تازگی و طراوت همیشگی آن برای افکار و اندیشه های بشر همین عمق و ژرفای حقایق آن است که هم چون دریای بی کران غواصان فکر و فهم را جذب خود نموده و هیچ گاه به نقطه پایان نمی رسد.

در حدیثی نقل شده که از امام رضا  علیه السّلام  پرسیدند: «ما بال القرآن لا یزید النشر و الدرسة الّا غضاضة؟»؛ چرا قرآن هر چه بیشتر نشر وتوسعه می یابد بر طراوت و تازگی آن افزوده می شود؟ حضرت فرمودند: «لانّه لَم ینزّل لزمانٍ دون زمانٍ و لا دون ناسٍ. . . »؛ خداوند متعال قرآن را برای یک زمان معین و برای قوم و مردم خاص قرار نداده است. پس قرآن در هر زمانی جدید است و برای هر قومی طراوت و تازگی دارد تا روز قیامت. [5]

علی  علیه السّلام  می فرماید: خدای متعال قرآن را به صورت نوری که چراغ هایش هرگز خاموش نمی شود و مانند خورشید فروزنده ای که هیچ گاه از فروزش نمی افتد و مثل دریایی که به قعر آن رسیدن برای هیچ کس میسر نیست بر پیامبر نازل فرمود. [6]و فرمود: «و نوراً لیس معه ظلمة؛ قرآن نوری است که با وجود آن تاریکی دوام نمی یابد». [7] زیرا این کتاب آسمانی نور افکن هایی دارد که از آن نور می گیرند و پیوسته راه هدایت و سعادت را روشن می کند.

راه ها و شرایط شناخت قرآن

برای درک و فهم حقایق قرآنی، (هر چند فهم تمام ژرفای آن اختصاص به راسخان علم یعنی اهلبیت عصمت و طهارت  علیهم السّلام  دارد)[8] شرایطی لازم است که برخی از آنها اشاره می شود:

1- تدبر و تفکر:

قرآن تجلی خداست و مخاطب آن فطرت زوال ناپذیر آدمی در هر عصر و نسل و نژاد، بدین جهت پیام قرآن در بردارندۀژرف فرازمانی، و فرامکانی و جهان شمول است. به همین جهت همۀمحققان ژرف اندیش که در محضر حقایق قرآن زانو بزنند و با جرأت و شهامت سؤالاتشان را مطرح کنند، می توانند در خور خود پاسخ دریافت کنند (منتهی با رعایت شرط بعدی) و نباید به بهانه های چون تفسیر به رأی ممنوع است (که ممنوع است) از تفسیر قرآن و فهم و ارائه حقایق آسمانی آن خودداری نمایند. امام خمینی (ره) در این زمینه می گوید: «یکی از حجب که مانع استفاده از این صحیفه نورانیه است؛ اعتقاد به آن است که جز آن که مفسرین نوشته یا فهمیده اند کسی را حق استفاده از قرآن نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی  که ممنوع است  اشتباه نموده اند و به واسطه این رأی فاسد و عقیدۀ باطله، قرآن را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نموده اند. [9]

2- لزوم کسب صلاحیت در فهم و تفسیر قرآن (بصیر بودن)

شرط دیگر، آگاهی به فنون و قواعد تفسیری است زیرا خورشید تابان را هم تنها چشم بینا می تواند ببیند، به علاوه معارف قرآن دارای سطوح و مراتب مختلفی است بخشی از معارف هزار لایه آن، آن قدر بلند و عمیق است که جز راسخان در علم توانایی درک و فهم آن را ندارند. در مقابل بخشی را همگان می فهمند و نیازی به تبیین ندارد. امّا بخش عمده ای از آن در سطح بالاتر از فهم انسان های معمولی است و نیازمند به تفسیر و تبیین است و همین احساس نیاز سبب تدوین تفاسیر متعددی در طول تاریخ گردیده است، نیاز به تفسیر ناشی از ضعف مؤلف یا ابهام در تدوین و معماگویی نیست، بلکه ضعف و کمبود دانش بشری، معانی بسیاری زیاد الفاظ متداول، آمیختگی و پراکندگی مطالب و نیز فاصله طولانی زمانی سبب نیاز به تفسیر است. و تفسیر نیاز دارد که به فنون آن آگاهی لازم حاصل شده باشد.

استاد جوادی آملی دراین زمینه می گوید: « برای فهمیدن و برداشت کردن از قرآن اشراف بر مبنای، اصول، قواعد، منابع شیوه های تفسیر و نیز علوم مورد نیاز مفسران امری الزامی است، زیرا تفسیر راهی بر کشف معانی، مدلولات قرآن و فهم آن است، شرط انتساب سخنی به قرآن  که لفظ و معنا هر دو از آن خداست  آن است که با درنظر گرفتن مبانی و قواعد و با تسلط بر علوم مورد نیاز و با قرار دادن سایر منابع در کنار قرآن کشف شود و نحوۀاستناد مطالب به متن نشان داده شود. اگر چه قرآن با هدف فهم عامه مردم نازل شده است و کتابی در نهایت فصاحت و بلاغت و شیوایی است، در عین حال مشحون از کنایه، استعاره، تمثیل، تشبیه، اشاره رمز، بدایع و نوآوری هاست، به علاوه معارف ویژه ای در جهان بینی توحیدی، اسمای حسنای الهی، صفات خدا، قضا و قدر، جبر و تفویض اختیار، تجرد روح، عصمت فرشتگان و. . . دارد که بدون تفسیر، فهمیدن آنها میسور نیست. [10]

و استاد مصباح در زمینۀفوق می گوید: «بدیهی است که فهم قرآن و تفسیر آن در صلاحیت هر کسی نیست، چنان که فهم مطالب دقیق علمی در هر رشته و زمینه ای در صلاحیت هر کس نیست، فهم معادلات پیچیدۀریاضی یا دقایق سایر علوم، تنها در صلاحیت متخصصان آن علوم است و غیر متخصصان نه تنها از اظهار نظر دربارۀآنها عاجزند و اظهار نظر آنها فاقد هرگونه ارزش است.

در مورد فهم و تفسیر قرآن نیز اظهار نظر کسانی که با علوم و معارف دینی آشنا نیستند، فاقد هر گونه ارزش و اعتباری است. هر چند قرآن به لسان بلیغ و آشکار نازل شده است تا مردم بفهمند و بدان عمل کنند، لکن چنان نیست که عمق معارف آن برای همگان در یک سطح قابل فهم باشد، آن چه ازقرآن برای عموم مردم قابل فهم است، همان سطحی از معناست که خود قرآن می فرماید: ما با بیانی روشن قرآن را نازل کردیم، یعنی قرآن به نحوی نازل شده است که هر کس با زبان و اصول و قواعد و دستور زبان عربی آشنا باشد و روح بندگی بر او حاکم باشد می تواند از قرآن استفاده کند و در حد فکر و معرفت خود از آن بهره مند شود. امّا رسیدن به عمق معانی و معارف قرآن نیاز به مقدمات و تعلق و تدبر دارد. »[11]

نمی ازحقایق قرآنی

قرآن کریم در مواردی با رعایت اختصار و پرهیز از هرگونه تطویل در عین بیان مقصود، یک داستان بزرگ را در یک آیه  که هر جمله از آن گویای فراز وسیعی از آن داستان است، جای می دهد. در ماجرای طوفان نوح می فرماید: « وَقِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَک وَیا سَمَاءُ أَقْلِعِی وَغِیضَ الْمَاءُ وَقُضِی الأمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِی وَقِیلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»؛ [12] و گفته شد: ای زمین! آبهایت را فرو بر و ای آسمان خودداری کن، آب فرو نشست و کار پایان یافت و کشتی در دامنه کوه جودی پهلو گرفت (و مشرکان نابود شدند) و گفته شد دور باد قوم ستمگر. به گفته بعضی از پژوهشگران 23 نکته از صنایع ادبی در آن جمع است (استعاره، طباق، مجاز، حذف، اشاره، موازنه، جناس، تسهیم یا ارسال، تقسیم، تمثیل، . . . )[13]مثال های قرآنی یکی از بهترین شیوه های بیان حقایق است، برای ترسیم منظره دقیقی از حق و باطل خداوند می فرماید: خداوند آبی از آسمان فرو فرستاده و از دره و رودخانه ای به اندازه آنها سیلابی جاری شد، سپس سیل (بر روی خود) کفی حمل کرد و از آن چه در (کوره ها) برای به دست آوردن زینت آلات با وسایل زندگی آتش بر آن می افروزند نیز کف هایی مانند آن به وجود می آید. این گونه خداوند حق و باطل را (مثال) می زند. ولی کف ها به بیرون پرتاب می شوند و به زودی از بین می روند، امّا آن چه به مردم سود می رساند (آب یا فلز خالص) در زمین می ماند». [14] در این مثال پرمعنی  آیه با الفاظ و عبارات موزونی ادا شده  منظره حق و باطل به بهترین صورتی در آن ترسیم گردیده و حقایق مهمی در آن نهفته است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1- برای شناخت حق و باطل باید دنبال نشانه ها رفت؛

2- حق همیشه مفید و سودمند است، هم چون آب زلال که مایه حیات و زندگی است و یا فلزات خالص آیا زینت یا ابزار حیات آدمی است؛

3- حق همیشه متکی بر خویش است، امّا باطل از آبروی حق کمک می گیرد و سعی می کند خود را در لباس او در آورد.

4- همیشه بهره ها به اندازۀآمادگی و لیاقت ها، و به اندازۀظرفیت افراد است، همان گونه که هر دره ای به اندازه گنجایش خود از آب باران بهره می گیرد.

5- باطل همیشه دنبال بازار آشفته می گردد (هنگام سیل داغ شدن کوره ها)؛

6- مبارزه حق و باطل همیشگی است؛

7- باطل تنها در یک لباس ظاهر نمی شود؛

8- باطل بالانشین است و چشم پرکن و توخالی، امّا حق متواضع وخاموش و هنرنما؛

9- بقای هر موجودی بسته به میزان سودرسانی او است؛

10- حق، باطل را از بین می برد؛

11- در مقداری که باطل باقی می ماند در بقای خود مدیون حق است؛

12- زندگی در پرتو تلاش و رنج است. [15]

3- ایمان راستین:

هر چند سفرۀبی کران قرآن برای همه پهن است، ولی آن کس از آن بهرۀبیشتر می برد و دردهای خویش را با داروهای آن درمان می کند که از ایمان بهره ای برده باشد «از قرآن آن چه شفابخش و رحمت است برای مؤمنان نازل کردیم و ستمگران را جز خسران و زیان نمی افزاید». [16]قرآن ریسمان الهی است که بعضی به وسیلۀآن به قله کمال صعود می کند و برخی به چاه ضلالت سقوط، مولوی می گوید:

زان که از قرآن بسی گمره شدند زین رسن قومی درون چه شدند

مر رسن را نیست جرمی از عنود چون تو را سودای سر بالا نبود

4- تقوا و پیراستگی

قرآن هر چند کتاب هدایت همگانی است «هدی للناس»[17] ولی کسانی از هدایت و حقایق آن بهره مند می شوند که دارای تقوای الهی و پروا پیشگی باشد «هدی للمتقین». [18]

طهارت باطنی

و امّا راه یافتن به ژرفا و عمق آن اساسی ترین شرط آن طهارت و پاکیزگی درونی است؛ « إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کرِیمٌ فِی کتَابٍ مَکنُونٍ لا یمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُون»؛ [19]براستی که آن قرآن کریمی است که در کتاب محفوظی جای دارد، و جز پاکان نمی توانند به آن دست یابند (یا دست بزنند). علامه طباطبایی در توضیح آیه می فرماید که در کتاب مکنونی که قرآن در آن است، راه نمی یابد مگر پاکان (و مطهرون) و پاکان کسانی هستند که خداوند آنها را گرامی داشته و آنها را از پلیدی و آلودگی بلکه از تعلق قلب به غیرخدا پاکیزه نموده است. [20]نتیجه این که؛ درک و فهم حقایق قرآنی (هر چند فهم تمام ژرفای آن اختصاص به راسخان علم، یعنی اهل بیت  علیهم السّلام  دارد) شرایطی لازم است مانند تدبر، تفکر، داشتن صلاحیت در فهم و تفسیر قرآن (بصیر بودن) و طهارت باطنی.

پی نوشت ها