پژوهشى در زیارتنامه فاطمه معصومه(س)

قم حرم و حریم اهل بیت(علیهم السلام)مدینه فقه و فقاهت شیعه وشهر قیام و انقلاب در قلب خویش گوهر گرانبهایى دارد که چشم ودل دلدادگان آل رسول صلوات لله علیهم اجمعین را به خودجلب کرده است. بى تردید، بارگاه و حرم الهى کریمه اهل بیت(علیهم السلام) فاطمه معصومه(س) اصلى ترین سبب رونق واعتبار دیرینه این دیار و ساکنان آن بوده و هست. کریمه مهمان نوازى که از سفره روحانیت و کرامتش مشتاقان و دردمندان به بهره هاى عالى و غیرقابل توصیف رسیده و مى رسند.

در این نوشته کوتاه به نکاتى از زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه(س) پرداخته شده که امید است زائران را معرفت و بصیرت افزاید.البته آنچه مایه دلگرمى و جرئت برچنین جسارتى است، کرم این خاندان به ویژه شهرت این بزرگوار به کریمه اهل بیت است که سلیمان وار هر هدیه را، هرچند ران ملخى باشد، از هرکسى حتى مورى خرد و ناچیز مى پذیرد. انگیزه اصلى این نوشتار ابراز ادب و اظهار ارادت به ساحت و بارگاه ملکوتى این یادگار موسوى(ع)است و گرنه این نکات از دید تیزبین اهل قلم و محققان معارف اهل بیت(علیهم السلام) پوشیده نیست.

 

بعد از جناب عباس بن على (علیهماالسلام) و على اکبر(ع) فاطمه معصومه(س) شاید تنها امامزاده اى است که زیارتنامه ویژه دارد.علامه مجلسى در بحار از امام هشتم(ع) نقل کرده که حضرت به سعدفرمود: نزد شما قمى ها از ما اهل بیت قبرى است. سعد پرسید: قبرفاطمه دختر موسى(ع) را مى فرمایى ؟
فرمود: آرى، هرکس او را زیارت کند و عارف به شان و حق وى باشد، بهشت پاداشش خواهد بود. هنگامى که کنار قبر آمدى، نزدسرمقدس، روى به قبله بایست و پس از 34 مرتبه الله اکبر و33مرتبه سبحان الله و33 مرتبه الحمد الله، بگو: السلام على آدم صفوه الله، السلام على نوح نبى الله و... (1)
در این زیارت که درمفاتیح الجنان نقل شده، از نظر سند و متن، نکاتى در خور تامل است.

 

مرحوم مجلسى منبع روایت را نقل نکرده، تنها مى فرماید: "رایت فى بعض کتب الزیارات" در برخى از کتابهاى مشتمل بر زیارتهاچنین دیده ام.

البته اعتبار علامه مجلسى به نقل او نیز اعتبار مى بخشد ولى عدم ذکر منبع، به لحاظ تحقیقى و نکته سنجى در حد خود، نقطه ضعفى است.

على بن ابراهیم صاحب تفسیر، از چهره هاى مقبول در رجال روایات شیعه است. در کتابهاى رجال مى خوانیم:

"ثقه فى الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب." (2)
در نقل حدیث موردوثوق است، در نقلها دقیق و مورد اعتماد است و مذهب صحیح اثناعشرى دارد.
پدرش ابراهیم بن هاشم قمى نیز از چهره هاى مقبول است و به تعبیر علامه بزرگوار خویى در «معجم الرجال » در وثاقت وى جاى تردیدى نیست. (3)
در مورد سعد که راوى از امام هشتم(ع) است وابراهیم بن هاشم از او نقل کرده، باید گفت: اگر مراد سعدبن عبدالله اشعرى قمى باشد، و ثاقتش مسلم است. و به تعبیر نجاشى شیخ هذه الطائفه و فقیهها و وجهها (4) بزرگ طائفه شیعه و فقیه وچهره برجسته آنان است. ولى پرسشهایى به ذهن مى آید

در موردروایت ابراهیم بن هاشم ابراهیم بن هاشم از سعد پرسشهاى به ذهن مى آید.
1- در طبقات راویان، ابراهیم بن هاشم طبقه هفتم و سعد بن عبدالله اشعرى طبقه هشتم است. طبق قاعده، سعد باید از ابراهیم حدیث نقل کند. برهمین اساس، در کتب چهارگانه روایى ما حدود 20مورد دیده مى شود که سعد از ابراهیم روایت نقل کرده است. (5) تنهادر یک مورد ابراهیم بن هاشم از سعد بن عبدالله نقل کرده است (6)
و البته همان یک مورد نیز موید خوبى است که نشان مى دهدابراهیم از سعد حدیث نقل مى کند. شاید چندان هم دور از انتظارو اعتبار نباشد که، در کنار موارد متعدد نقل سعد از ابراهیم،یکى دو مورد ابراهیم از سعد نقل کرده باشد.
2- در کتابهاى معتبر حدیث شیعه، سعد بن عبدالله هیچ روایتى از امام هشتم(ع) ندارد. احادیث او از صادقین (علیهماالسلام)است. (7)

پس مورد زیارتنامه را باید یک استثنا به شمار آرود.افزون بر این، به اتفاق همه مورخان سال شهادت امام هشتم(ع)203 ه ق است و سال وفات سعد بن عبدالله 299 یا 301 ه ق. این نقل در صورتى درست است که سعد تنها پس از شهادت حضرت رضا(ع)حدود 100 سال عمر کرده باشد. بدین ترتیب، درک محضر حضرت رضا(ع) واسطه مستقیم محتواى زیارتنامه شدن سعد بسیار دورمى نماید.
اگر مراد از سعد در این سند سعد بن سعد بن احوص اشعرى قمى باشد، شیخ طوسى(ره) در رجال وى را توثیق فرموده، مشکل نقل ازامام هشتم(ع) بر طرف مى شود زیرا او از اصحاب امام هشتم(ع)است و از حضرت حدیث نقل کرده است. ولى در این فرض، اشکال دیگرى پیش مى آید و آن اینکه:
در کتب معتبر روایى ما ابراهیم بن هاشم، حتى یک روایت از سعدبن احوص ندارد.
البته ممکن است سعد مذکور در سند، سعد دیگرى جز این دو باشد که در آن صورت تعیین وى و اثبات و ثاقتش به سادگى ممکن نیست.
به هر حال تعیین دقیق شخصیت و وثاقت سعدمذکور در سند زیارتنامه مشکل است.

متن زیارتنامه 

زیارتنامه، از نظر محتوا، نقاط قوت و مضامین عالى دارد.چنانکه جناب على اکبر مهدى پور در کتاب ارزشمند «کریمه اهل بیت(علیهم السلام ») (از صفحه 161 به بعد) به بخوبى بدان پرداخته و به فرازهاى پرسش بر انگیز آن پاسخهایى فى الجمله قابل قبول داده است ولى با این همه در پایان زیارتنامه عدولهاى خطابى کوتاه و سریعى دیده مى شود، براى مثال از خطاب به حضرت معصومه(س) به پیامبر اکرم(ص) خطاب شده آن هم تنها بایک جمله: «نطلب بذالک وجهک یاسیدى » بعد بلا فاصله عدول یک جمله اى به ذات ربوبى دیده مى شود:«اللهم و رضاک و الدارالاخره »، و دیگر بار در خواستى از حضرت معصومه (س) و سپس در خواستهاى خطابى ارزشمندى از ذات اقدس ربوبى.

 

شاید بتوان عدولهایى چنین کوتاه و سریع را نوعى اضطراب در متن به شمار آورد.
با توجه به تمامى این موارد سندى و متنى، شایداحتمال مرحوم علامه مجلسى(ره) در کتاب «تحفه الزائر» قوى وپسندیده باشد. او مى فرماید: ممکن است، بر فرض صحت سند و صدورصدر روایت، ذیل آن که متن زیارتنامه است، دنباله حدیث نبوده،به و سیله علما و بزرگان تالیف شده باشد. (8) مانند زیارتنامه حضرت زینب کبرى(س) و عبدالعظیم حسنى(ع) و برخى امامزادگان بزرگوار دیگر.

سخن نهایى

بى تردید خواندن این زیارتنامه، به امید صدور از معصوم و باتوجه به مضامین صحیح و متینى که دارد، مطلوب و مقبول استزیرا دقت و مناقشه در درستى اسناد دعاها و مستحبات، تنها جنبه علمى و تحقیقى دارد نه عملى مرحوم میرزا جواد آقا ملکى تبریزى مانند بسیارى دیگر از بزرگان ما، در کتاب ارزشمند«المراقبات » مى فرماید: «و لا یناقش فى عدم صحه الاسنادلوجهین احدهما ان هذه الاخبار مظنون الصدور والثانى ما وردت فى اخبار کثیره موثقه ان من سمع شیئا من الثواب على عمل فعمله التماس ذلک الثواب اعطاه الله ذلک و ان لم یکن کما سمعه فهذه الاخبار المعتبره قطع الاعذار من جهه اسناد الاخبار.» (9)

 

به دودلیل نباید در اسناد مستحبات مناقشه کرد:
1- وقتى ثواب و پاداشهاى آنها در این حد از ارزش باشد، ازدیدگاه عقلا، تنها احتمال 50 درصد صدق و صدور کافى است، چه رسدبه این که مانند این اخبار صدورش ظنى باشد یعنى 70 تا 80درصد احتمال دارد از معصوم صادر شده باشد.
2- روایات فراوان و مورد اعتمادى در دست داریم که مى گوید:اگر کسى ثوابى را بر عملى بشنود و آن عمل را به امید به دست آوردن آن ثواب انجام دهد، خداوند آن پاداش را به وى خواهدداد. اگر چه شنیده اش با واقع مطابق نباشد. با وجود این اخبارمورد اطمینان، عذرها از ناحیه سند منقطع است.
در صدر روایت زیارتنامه حضرت معصومه(س) به زائرى که عارف به شان و مقام آن بانوى بهشتى باشد، وعده بهشت برین الهى داده شده است. این پاداشى بسیار گرانبهاست و حتى اگر چند در صداحتمال دست یابى بدین پاداش وجود داشته باشد، نباید آن را ازدست داد.

زیارتنامه اى دیگر 

مرحوم مجلسى در بحار، زیارتى از «مصباح الزائر» على بن موسى(ابن طاوس) براى همه امامزادگان جلیل القدر و بزرگوار مانندحضرت اباالفضل و على اکبر (علیهماالسلام) نقل کرده که، به فرموده بزرگى از اهل نظر، مى توان آن را با تغییر ضمیرها وکلمات، در زیارت حضرت معصومه(س) به کار برد. اگر کسى به هردلیل بخواهد زیارت دیگرى هم در عرض ادب به ساحت آن بانوى گرانقدر بخواند، این زیارت مناسب است. البته این زیارت به معصومان (علیهم السلام) مستند نیست. و اصولا کتاب «مصباح الزائر» سید، همانند کتاب «لهوف » وى، مشتمل بر اسناد واسرار نیست. به نوشته محدث نورى، سید زیارت ها و دعاهاى کتاب «مصباح الزائر» را از کتاب «مزار قدیم » نقل کرده که به نظر وى، مولفش قطب راوندى است زیرا، هم از نظر نقل سید از وى ممکن است و هم بزرگان کتاب «المزار» را در شمار آثار قطب ذکر کرده اند. قطب راوندى آن زیارت ها را از کتاب «مزار» محمدبن مشهدى نقل مى کند. (10)

 

مجلسى کتاب «مزار» ابن مشهدى را «مزارکبیر) و مورد اعتماد بزرگان شیعه دانسته است. (11)
به هر تقدیر،کتاب «مصباح الزائر» مشتمل بر اسناد نیست شاید بدان جهت که سید آن را در آغاز تکلیف و نویسندگى اش تالیف فرموده است. اوخود مى نویسد:
...مما الفت فى بدایه التکلیف من غیر ذکرالاسرار و التکشیف کتاب مصباح الزائر و جناح المسافر ثلاث مجلدات...از آنچه در نوجوانى و بدون ذکر اسرار و مکشوفات تالیف کرده ام، کتاب سه جلدى «مصباح الزائر» است.
محدث نورى، پس از این سخن، مى افزاید:
ومنه یظهر وجه عدم مشابهته کاللهوف لسایر مولفاته من ذکرالاسانید و الاسرار. (12)

از این نوشته و اعتراف سید علت تفاوت و عدم مشابهت کتاب «مصباح » و «لهوف » با دیگر مولفات و نوشته هایش آشکار مى شود. در آن دو کتاب سندها و اسرار ذکر نشده است. بااین همه، جلالت قدر سیدبن طاوس و ارتباط محکم وى با حضرت بقیه الله (ارواحنافداه) گفته ها و نوشته هایش را اعتبارى خاص مى بخشد هرگونه احتمال خلاف را نفى مى کند. محدث نورى در باره سید تعبیر عجیب و عمیقى دارد. او مى فرماید:
و یظهر من مواضع من کتبه خصوصا کتاب کشف المحجه ان باب لقائه ایاه صلوات الله علیه کان له مفتوحا قد ذکرنا بعض کلماته فیهافى رسالتنا جنه الماوى.» (13)
در کتابهایش، بویژه، «کشف المحجه »، از موارد متعددى به دست مى آید که باب ملاقات ودیدارش با وجود مقدس ولى عصر(عج) گشوده بود و هر زمان که مى خواست، امکان تشرف داشت. ما برخى از آن موارد را در رساله «جنه الماوى » آورده ایم.
همچنین محدث نورى در «نجم الثاقب » و علامه اریلى در (کشف الغمه » در جریان شفا یافتن اسماعیل بن حسن هرقلى چنان نگاشته اند که حضرت ولى عصر (ارواحنا له الفداه) سید بن طاوس رافرزند خود خوانده است.

چنین شرف و افتخارهایى را، در طول غیبت کبرى، براى هیچ کس جزاو نخوانده و نشنیده ایم.پس این زیارتنامه مورد اعتماد است و از زیارتهاى معتبر درزیارت حضرت معصومه(س) و هر امامزاده دیگرى است بویژه که به نقل علامه مجلسى(ره) در بحار، شیخ مفید(ره) نیز این زیارتنامه را در کتاب «المزار» خویش آورده است. (14)
البته در نسخه اى ازکتاب «المزار» شیخ مفید(ره) که اکنون در اختیار است اثرى ازاین زیارتنامه به چشم نمى خورد. شاید، چنانکه محقق بزرگوارآقاى سید محمد باقر ابطحى اصفهانى در مقدمه کتاب «المزار»شهید اول(ره) احتمال داده، نسخه دیگرى از «المزار» مفید نزدعلامه مجلسى(ره) بوده که به دست ما نرسیده است. (15) و در آن، این زیارتنامه ذکر شده بود.

متن اصلى زیارتنامه 

«السلام علیک ایهاالسید الزکى الطاهر الولى و الداعى الحفى اشهد انک قلت حقا و نطقت حقا و صدقا و دعوت الى مولاى و مولاک علانیه و سرا فاز متبعک و نجا مصدقک و خاب و خسر مکذبک والمتخلف عنک اشهدلى بهذه الشهاده لاکون من الفائزین بمعرفتک وطاعتک و تصدیقک واتباعک والسلام علیک یا سیدى وابن سیدى انت باب الله الموتى منه والماخوذ عنه اتیتک زائرا و حاجاتى لک مستودعا وهاانا ذا استودعک دینى و امانتى و خواتیم عملى وجوامع املى الى منتهى اجلى و السلام علیک و رحمه الله وبرکاته.»

 

همین زیارتنامه با تغییر ضمیرها و کلمات و متناسب با زیارت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)
السلام علیک ایتهاالسیده الزکیه الطاهره الولیه و الدعیه الحفیه اشهد انک قلت حقا و نطقت حقا و صدقا و دعوت الى مولاى و مولاک علانیه و سرافازمتبعک و نجا مصدقک و خاب و خسر مکذبک والمتخلف عنک اشهدى لى بهذه الشهاده لاکون من الفائزین بمعرفتک و طاعتک و تصدیقک وابناعک والسلام علیک یا سیدتى و بنت سیدى انت باب الله الموتى منه و الماخوذ عنه اتیتک زائرا و حاجاتى لک مستودعا و هااناذا استودعک دینى و امانتى و خواتیم عملى و جوامع املى الى منتهى اجلى والسلام علیک و رحمه الله و برکاته.
در پایان خالصانه ترین سلام و تحیت ها و والاترین ارادت و محبت هاو ژرف ترین عواطف و اخلاص هاى خویش را به ساحت مقدس کریمه اهل بیت(سلام الله علیها) نثار مى کنیم. بانوى والا مقامى که حرم باصفایش و قدر و منزلت والایش یاد آور قدر و منزلت قبر گم شده عصمت کبراى حق فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است. و پناه بردن صادقانه به حریم کرمش، گره گشاى هر مشکل و بر طرف کننده همه گرفتاریهاست.
والسلام على فاطمه المعصومه بنت الکاظم علیه السلام و اخت الرضاعلیه السلام و عمه الجواد علیه السلام و على بنات رسول الله المدفونات فى بقعتهاالشریفه و رحمه الله و برکاته

پی‌نوشت‌ها:
1- مجلسى، بحار، ج 102، ص 265.
2- ابو العباس نجاشى، رجال نجاشى، ص 183.
3- خوئى، معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 317.
4- ابو العباس نجاشى، همان، ص 126.
5- خویى، همان، از ص 321 تا 468.
6- همان، ص 466.
7- همان، ج 8، ص 402.
8- مجلسى، تحفة الزائر، چاپ سنگى، اواخر کتاب پس از نقل زیارت.
9-ملکى، میرزا جواد آقا، المراقبات، ص 57.
10- نورى، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 368 و 370.
11- شیخ عباس قمى، فوائد الرضویة، ص 449.
12- نورى، همان، ص 471.
13- همان، ص 468.
14- مجلسى، همان، ص 273.
15- شهید اول، المزار، ص 7.
16- مجلسى، همان، ص 272.