قرآن کریم کتابی عمیق و دارای باطن ها است و هر کس به حدّ ظرفیت وجودی خود می تواند از آن بهره مند شود و ائمه علیهم السّلام نیز آیات کریمۀ قرآن را برای همۀ افراد یکسان معنی نمی کردند. برای برخی به ظاهر قرآن معنی می فرمودند و برای برخی به باطن قرآن؛ و این بستگی به تحمّل آن افراد داشت.
«ذریح محاربی»که از اصحاب امام صادق علیه السّلام است و دارای کتاب روایی است و جایگاهی بس تمام دارد، از امام ششم سلام الله علیه دربارۀ معنای آیۀ کریمۀ «ثُمَّ لْیقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیوفُوا نُذُورَهُمْ»[1] مطلبی را می پرسد و آن حضرت در جواب می فرمایند: مقصود از «تفثهم»ملاقات امام است یعنی پس از حج به حضور امام شرفیاب شدن. و مقصود از «وَ لْیوفُوا نُذُورَهُمْ»یعنی، آن عهدها را، که همان مناسک حج است، انجام دادن. [2] عبدالله بن سنان که این روایت را از ذریح محاربی شنیده، می گوید: این مطلب برای من تازگی داشت خدمت امام ششم علیه السّلام شرفیاب شده عرض کردم: آیه را برایم معنا بفرمائید. آن حضرت فرمودند: «أخذ الشارب و قصّ الأظفار»یعنی موی شارب را کم کردن و ناخن را چیدن! عبدالله بن سنان عرض می کند: «جُعلت فداک إنّ ذریح حدّثنی عنک بأنّک قلت له «لیقضوا تفثهم»: لقاءُ الإمام «و لیوفوا نذورهم»: تلک المناسک»ذریح محاربی از شما نقل می کند که فرموده اید مقصود از آیه، لقای امام و انجام مناسک است ولی شما برای من به گونۀ دیگری تفسیر می کنید. امام صادق علیه السّلام فرمودند: «صَدَقَ ذریح و صَدَقْتَ»هم او صادق و راستگوست و هم این خبر که داده است، صادق و درست است. «إن للقرآن ظاهراً و باطناً و من یحتمل مثل ما یحتمل ذریح؟»[3]قرآن ظاهری دارد که «ثُمَّ لْیقْضُوا»بر اساس ظاهر به معنای اصلاح ظاهری بدن است و باطنی دارد که بر اساس آن، معنای این عبارت، اصلاح باطن و درون انسان است که با ملاقات امام علیه السّلام حاصل می شود و چون هر سؤال کننده ای نمی تواند اسرار قرآن و معارف باطن آن را تحمّل کند، لذا قرآن را برای هر کس به قدر توانش تفسیر می کنیم و ذریح از حاملان اسرار قرآن است.
آنچه در زیارت جامعۀ کبیره به امامان علیهم السّلام عرض می کنیم: «محتمل لِعِلْمکم»[4] یعنی به شما متوسل می شوم و از خدا می خواهم که بتوانم علم شما را تحمل کنم، ناظر به احادیث معروفی است که فرموده اند: «إن أحادیثنا صعب مُسْتصعب لا یحتملها إلا نبی مرسل أو مَلَک مقرّب أو عبدٌ امْتحن الله قلبه للتقوی»[5] یعنی فهم دقیق احادیث ما، بسیار مشکل است و کسی توان تحمّل آن را ندارد جز نبی مرسل یا فرشتۀمقرّب یا بنده ای که خداوند قلب او را برای تقوا آزمایش کرده است.
جابر از حضرت امام باقر علیه السّلام تفسیر آیه ای را پرسید و آن حضرت پاسخ دادند. بار دیگر از همان آیه پرسید و امام به گونۀ دیگری جواب فرمودند. جابر عرض کرد پیش از این، جواب دیگری فرمودید. حضرت امام باقر علیه السّلام می فرماید: «یا جابر إن للقرآن بطناً و للبطن بطنٌ و له ظهْر و للظهر ظهْر، یا جابر لیس شیء أبعد من عقول الرجال من تفسیر القرآن، إن الآیة یکون أوّلها فی شیءٍ و آخرها فی شیءٍ و هو کلام متّصل متصرّف علی وجوهٍ»[6] ای جابر برای قرآن بطن است و برای آن بطن هم بطن است و برای قرآن ظهر است و برای ظهر آن نیز ظهر است؛ ای جابر هیچ چیزی مانند تفسیر قرآن از عقل های مردان دور نیست، به درستی که اوّلِ آیه ای در چیزی سخن می گوید و آخرش در چیز دیگر و قرآن، کلام متّصل و پیوسته ای است که وجوه فراوان دارد.
گفتنی است که پی بردن به معانی باطنی قرآن مخصوص پاکان و معصومین علیهم السّلام است لیکن پیروان راستین علمی و عملی آن جان های نورانی به مقدار پیروی از آنان سهمی از ادراک باطن را خواهند داشت؛ البته همان طور که ظاهر آیات تفسیر کنندۀ یکدیگر بوده و با هم مرتبطند، باطن آنها نیز بیان کنندۀ همدیگر بوده و با هم پیوند ناگسستنی دارند.
پی نوشت ها
[1] سوره حج، آیه 29؛ سپس، باید آلودگی‌هایشان را برطرف سازند؛ و به نذرهای خود وفا کنند.
[5] بحار، ج 2، ص 183، ح 1.
