خدای سبحان، آیات قرآن را به دو دستۀ «محکمات» و «متشابهات» تقسیم نموده است: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیک الْکتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»[1]اوست خدایی که نازل کرد بر تو قرآن را، که برخی از آیاتش محکمات و امّ الکتاب هستند و برخی دیگر متشابهات.
اصل جامع در کلماتی مانند «حکم»، «حکمت»، «حکومت»و «محکم»، همان اتقان و استواری است و آیات محکم یعنی آیاتی که در دلالت خود استحکام دارند و ابهام و تردیدی در دلالت شان وجود ندارد و این آیات در دلالت بر معنای خاص یا صریح است و احتمال خلاف آن معنای صریح وجود ندارد و یا ظاهر، و معنای خلاف ظاهر، ملغی و بی اعتبار است. البتّه کلمۀ «محکم» در برابر «مفصّل» نیز در قرآن آمده چنانکه می فرماید: «الر کتابٌ أُحْکمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبِیرٍ»[2]محکم در این آیه به معنای بسیط و غیر مفصّل است نه در مقابل متشابه.
سِمت آیات محکم «اُمیت» و مادری است یعنی همان گونه که یک مادر کودک خود را تغذیه می کند و او را می پروراند تا روی پای خود بایستد، آیات محکم نیز پرورش آیات متشابه را عهده دارند تا معنای متشابهات روشن شود و هیچ ابهامی در آن باقی نماند و لذا می فرماید: «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتابِ» آیات محکم مادر قرآن است. کلمۀ«امّ»در زبان عرب دربارۀ «پرچم» نیز به کار رفته چون افراد سپاه، زیر پرچم جمع می شوند و اصولاً معیار شناختن سپاهی از سپاه دیگر پرچم آنهاست و با پراکنده شدن، پرچم است که آنها را جمع می کند. آیات محکم نیز مانند پرچمی است که آیات متشابه، در زیر آن در پرتو وحدت و هماهنگی و تجمع، خود را حفظ می کنند.
در این آیه، از آیات محکم با سه تعبیر جمعِ «آیات»، «محکمات»، و «هنّ» یاد شده، امّا کلمه «امّ»به صورت مفرد آمده است و نفرموده: «هنّ أُمّهات الکتاب» و این برای آن است که آیات محکمات، در میان خود نیز انسجام و استحکامی قوی دارند و همگی بر یک اصل اصیل، یعنی توحید اتکا داشته و در بیان آن می کوشند. توحید درخت طوبایی است که تمام معارف اعتقادی، شاخه های آن و مسائل اخلاقی و احکام فقهی، میوه های آن درخت پاک هستند. بنابراین، مجموعۀ آیات محکم با اتّصال و همبستگی و استحکامی که دارند، مادر آیات متشابه اند و آنها را تغذیه کرده به استحکام می رسانند؛ در این صورت همۀ آیات قرآن محکم می گردند. چنانکه «اُمّ»به معنای اصل و ریشه، همین ویژگی را خواهد داشت، و غیر از «ام الکتاب» معهود، در مقابل کتاب محو و اثبات است که بعداً به آن اشارۀ کافی می شود.
محتوای آیات محکم باید به اصول دین برگردد؛ زیرا تا جهان بینی ثابت و روشنی نداشته باشیم، هرگز نمی توانیم فروع دین، اخلاقیات، احکام، نصیحت ها، داستان ها و جز آن را بشناسیم. پس اگر امر، دائر باشد میان اینکه آیات محکم مربوط به اصول دین باشد و متشابهات مربوط به فروع، و یا قضیه به عکس باشد، روشن است که آیات محکم، مربوط به اصول دین است و آیات متشابه مربوط به فروع آن. یعنی محتوای این آیات نیز باید مانند دلالت شان باشد و همان طور که آیات متشابه در دلالت، فرع آیات محکم هستند، درمحتوای نیز آیات متشابه فروعی را بیان می کنند که اصولش را آیات محکم بیان فرموده است. البته آیات متَشابه می توانند در محدودۀ اصول دین هم راه یابند ولی در آنجا نیز باید پایه های آن معارف قبلاً توسّط محکمات بیان شده باشد و لذا اگر آیات متشابهی نظیر «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»[3] و «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ»[4]و یا «جاءَ رَبُّک وَ الْمَلَک صَفًّا صَفًّا»[5]وجود دارد پس از آن است که آیات محکمی اصل ذات حقّ و صفات عالی و معارف اولیه و پایه ای توحید و تسبیح و منزّه بودن خداوند را بیان فرموده است.
پی نوشت ها
[1] سوره آل عمران، آیه 7.
[2] سوره هود، آیه 1؛ الر. این کتابی است که آیاتش استحکام یافته، سپس تشریح شده و از نزد خداوند حکیم و آگاه (نازل گردیده) است.
[3] سوره طه، آیه 5؛ همان بخشنده‌ای که بر عرش مسلط است.
[4] سوره فتح، آیه 10؛ دست خدا بالای دست آنهاست.
[5] سوره فجر، آیه 22؛ و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند.