به گزارش مشرق، پیش‌منبرخوانی یکی از رسم‌ها و جلوه‌های مداحی است که در آن، قصیده‌ای بلند یا غزلی کوتاه، حاوی پند و موعظه توسط مداح خوانده می‌شود. حتی در گذشته شاعرانی بودند که به غزل‌هایی از این جنس که در مدح اخلاق و مذمت صفات رذیله خوانده می‌شد، به اشتباه «غزل پند» می‌گفتند.
پیش‌منبر خوانی، از موقعیت‌های مهمی است که مداح می‌تواند در مقام آمر به معروف و ناهی از منکر به‌طور منظوم به مخاطب نصایحی را ارائه کند. زنده کردن ارزش‌ها و حفظ و نگهداری آن‌ها، از وظایف بزرگ و از مسئولیت‌های خطیر انسان است.
رسم پیش‌منبری در گذشته بسیار رواج داشت؛ زیرا جلسات، سخنران‌محور بود و معمولاً بعد از اتمام منبر سخنران و با دعای او یا خواندن روضه مختصری، جلسه تمام می‌شد که نمونه آن را می‌توان در سخنرانی‌های مرحوم کافی، مرحوم فسلفی، مرحوم شجاعی، شیخ حسین انصاریان و حجت‌الاسلام هاشمی‌نژاد یافت. در این مراسم، پیش از منبر رفتن سخنران، یک مداح در بازه زمانی کوتاهی یک غزل یا قصیده را با لحنی آرام و دکلمه‌وار می‌خواند که سرشار از نکات اخلاقی و موعظه است. بعد از آن نیز روضه‌کوتاهی توسط پیش‌منبرخوان بیان می‌شود و سپس او، بلندگو را به سخنران واگذار می‌کند.
برنامه پیش‌منبرخوانی عمدتاً به‌صورت دو بیت شعر صلواتی، شعری با موضوع اجتماعی، دینی و مذهبی، تاریخی، ملی، پندیات و گریز به مصیبت که به شعر قبل به نوعی مرتبط است و در نهایت نوحه زمزمه‌وار یا سینه زنی نشسته کوتاه است.
بعد از سال‌ها که جلسات هیأت‌ها، مداح‌محور شد و بعد از سخنرانی، مداح به روضه‌خوانی و بعد نیز سینه زنی می‌پرداخت، برنامه پیش‌منبر به تدریج کم‌رنگ شد و امروز در هیأت‌ها پیش از منبر به خواندن یک زیارت عاشورا اکتفا می‌شود. البته در هیأت‌های قدیمی‌تر کشور، همچنان برنامه پیش‌منبری وجود دارد. آن‌ها سالیانی است که از مداحی برای این امر بهره برده‌اند و امروز نیز که او گرد پیری بر سر و رویش نشسته و به دلیل کهولت سن و ناتوانی، «تخته‌اش وسط نباشد» و کمتر از سوی هیأت‌ها دعوت شوند، باز هم در هیأت‌های قدیمی جایگاه خود را دارند و دلخوش به همین پیش‌منبرخوانی هستند.
مداحی پیرغلامان در هیأت‌ها، درسی برای مداحان جوان‌تر است
یکی از این هیأت‌های قدیمی که همواره نگاه ویژه‌ای به پیرغلامان داشته است و به رسم تجلیل و تقدیر از جایگاه این بزرگواران، هنوز نیز به آنان وفادار است، هیأت دیرپا و قدیمی فاطمیون تهران است.
محسن داوودی از اعضای شورای مدیریت هیأت فاطمیون تهران با اشاره به برنامه‌های این هیأت در بهره‌گیری از مداحان پیشکسوت و پیرغلامان اظهار داشت: هیأت فاطمیون از بدو تأسیس در سال 1348 به جهت اینکه پیشکسوتان و بزرگترها در هر عرصه‌ای، برکت محسوب می‌شوند و حتی در مسائل خانوادگی و اجتماعی نیز حضور بزرگترها، بسیاری از مسائل را برطرف می‌کند و در بساط امام حسین (ع) نیز این افراد هچون نور محسوب می‌شوند، رسم پیش منبر و استفاده از نفس بزرگترها را در دستور کار داشته‌ایم.
وی با اشاره به اینکه این رسم در هیأت فاطمیون از گذشته ادامه داشته و ان‌شاءالله ادامه خواهد داشت، تصریح کرد: در هر مناسبت هیأت، برنامه با پیش منبری و روضه یک پیرغلام امام حسین(ع) آغاز می‌شود که هم راهنمایی برای جوان‌ترها و هم موجب طرح روضه دقیق و صحیح است.
داوودی با اشاره به ضرورت حضور پیرغلامان حسینی در جلسات هیأت‌ها گفت: پیرغلامان امام حسین(ع)، اهل کتاب، مطالعه و شعر هستند و از گذشته با بساط ایشان ارتباط داشتند؛ بنابراین تجربه فراوانی در امر روضه‌خوانی دارند و بسیاری از مسائل را رعایت می‌کنند که حضور و مدیحه‌سرایی آنان، درسی برای نسل جدید است تا بدانند در چه مسیری باید قدم بردارند تا عزاداری سنتی و یا امروزی را به نحو احسن انجام دهند و اسیر خرافات و مسائل انحرافی نشوند.
عضو شورای مدیریت هیأت فاطمیون تهران با اشاره به پیرغلامانی که در این هیأت مدیحه‌سرایی داشته‌اند، تصریح کرد: حاج مهدی آصفی، مرحوم حاج محمد علامه، مرحوم حاج سیدحسن معطر، حاج اکبر مولایی، حاج حسن آهنسازان، حاج محمدرضا احیاداران، حاج ذبیح‌الله ترابی، مرحوم حاج احمد صالح، مرحوم حاج حسن محمدی (دولابی)، مرحوم حاج رحمت‌الله نجفی و ... را می‌توان نام برد که در این هیأت به‌عنوان پیش منبر به مدیحه‌سرایی می‌پرداختند که گاهی برخی از این بزرگواران تا پایان جلسه حضور پیدا می‌کردند و اگر مداح جوانی، نکته و اشکالی داشت، بعد از جلسه تذکر می‌دادند و یا به سوالات پاسخ می‌دادند تا روضه دقیق و صحیح در جلسه بیان شود.
داوودی ادامه داد: امام حسین(ع) به هرکدام از این پیرغلامان نمک و نفس لازم را داده است. هرکدام از این بزرگواران، زمانی که منبر می‌روند، شور و حال دیگری دارند و این ناشی از نظر امام حسین(ع) است. حضور این افراد در هیأت به جهت قدردانی بسیار مهم است و حضور این پیرغلامان موجب نظم و انسجام هیأت می‌شود.
عضو شورای مدیریت هیأت فاطمیون تهران اضافه کرد: استاد حاج منصور ارضی می‌گوید: امام حسین(ع) به قدری کریم است که رزق و روزی افراد وابسته به خود مانند پیرغلامان را می‌رساند، اما دعوت از این افراد برای حضور در هیأت به جهت تجلیل و قدردانی نیز ضروری است که الحمدلله هیأتی‌ها به آن توجه دارند و در برنامه‌های مختلف از آنان دعوت می‌کنند.
مداحی که فقط فقط می‌توانست یک سلام بدهد و برود
مجمع دینی مهدیه تهران از سال 1341 تاسیس شده است. در این هیأت، بیان مسائل شرعی، ذکر مصیبت و برنامه‌های قرآنی همواره برگزار شده است. برنامه اصلی این هیأت نیز به‌صورت هفتگی، قرائت دعای ندبه در صبح‌های جمعه است و در دیگر مناسبت‌ها مانند ماه محرم و ماه رمضان و دیگر مناسبت‌های عزا و سرور اهل بیت(ع) نیز برنامه دارد اما نکته مهم این هیأت، وفاداری به مداحان خود تا پایان عمر است.
مجمع دینی مهدیه تهران همواره تلاش کرده تا پیرغلامانی را که به دلیل کهلوت سن، کمتر مورد توجه و دعوت قرار می‌گیرند، برای تقدیر و تکریم به مراسم خود دعوت کند و در برنامه پیش‌منبر مورد استفاده قرار دهد تا این بزرگواران گوشه‌نشین نشوند. هرچند که دیگر صدای آنان به روضه‌خوانی قد ندهد، اما در حد یک سلام دادن در این هیأت به مدیحه‌سرایی می‌پردازند. این هیأت‌ها حتی برای سهولت رفت‌وآمد پیرغلامان، تعدادی از هیأتی‌ها را برای رفت و آمد آنان مأمور کرده است.
سیدعبدالرضا وطنی مدیر مجمع دینی مهدیه تهران با اشاره به رسم این هیأت در دعوت از پیرغلامان اظهار داشت: شیوه این هیأت، این‌گونه بود که از بدو تأسیس در سال 1341 به‌صورت سنتی عمل کند و بنا این بود تا مداحان و پیرغلامان را تا جای ممکن مورد استفاده قرار دهیم.
وی با بیان اینکه بسیاری از مداحان تا زمانی که جوان هستند و صدایی دارند، از سوی بسیاری از هیأت‌ها دعوت می‌شوند اما زمانی که پا به سن می‌گذارند، کمتر از سوی هیأت‌ها دعوت می‌شوند، تصریح کرد: مجمع دینی مهدیه تلاش کرده است همواره در برنامه‌های خود از پیرغلامان امام حسین(ع) همچون مرحومان حاج محمد علامه، حاج سید حسن معطر، حاج رضا فرشچی و ... استفاده کند. تلاش هیأت بر این بود تا این مداحان دچار کهولت سن می‌شوند، به هیأت دعوت شوند.
وطنی با اشاره به خاطراتی از حضور این پیرغلامان افزود: مهم‌ترین نکته که از حضور پیرغلامان امام حسین(ع) در جلسات مجمع دینی مهدیه در یادها مانده، اخلاص این افراد است. هیچ‌گاه در رفتار این بزرگترها، منیت وجود نداشت و به تشویق کوچک‌ترها می‌پرداختند.
مدیر مجمع دینی مهدیه تهران اضافه کرد: خاطرم هست، حاج سیدحسن معطر، زمانی که وارد هیأت می‌شد، حال تک‌تک افراد، حتی کوچک‌ترها را می‌پرسید. اگر مشاهده می‌کرد، دو هفته فردی حضور ندارد، جویای حال او می‌شد که درسی بزرگ برای دیگر افراد بود تا خاکی و خاضع در هیأت رفتار کنند.
وی گفت: مجمع دینی مهدیه این افراد را به‌منظور تجلیل و قدردانی از جایگاه آنان دعوت می‌کرد تا از ذهن‌ها نروند و منزوی و گوشه‌نشین نشوند.
وطنی با بیان اینکه در اواخر عمر حاج سید حسن معطر، ما برای رعایت حال او به دلیل کهولت سن، خودرویی را برای رفت و آمد او در نظر گرفته بودیم، گفت: هر جمعه برای مراسم هفتگی دعای ندبه هیأت، ساعت 5 صبح، یک راننده به منزل این پیرغلام امام حسین(ع) می‌رفت و زیر بغل او را می‌گرفتند تا به هیأت بیاید و روضه بخواند.
مدیر مجمع دینی مهدیه تهران افزود: حاج سید حسن معطر در روزهای پایانی عمر که دیگر امکان روضه‌خوانی نداشت تنها در حد یک سلام دادن در برنامه‌های هیأت حضور پیدا می‌کرد و بازهم ما تلاش می‌کردیم از نفس او استفاده کنیم.
هیأت‌های مطرحی که به‌دنبال احیای پیش‌منبری رفتند
از سال 97 برخی از هیأت‌های مطرح تهران که جمعیت و مخاطبان زیادی دارند، از پیرغلامان برای برپایی و احیای مجدد برنامه پیش‌منبری در هیأت‌ها دعوت کردند. این برنامه در مناسبت‌های مختلف با استقبال مخاطبان و جوانان مواجه شد. هیأت‌هایی همچون رایةالعباس(ع) با مداحی محمود کریمی، ریحانةالحسین(س) با مداحی سیدمجید بنی‌فاطمه، ریحانةالنبی(س) با مداحی محمدحسین پویانفر و مکتب‌الزهرا(س) با مداحی محمدرضا طاهری در اوج بودند که در برنامه‌های عزاداری و جشن خود با دعوت از پیرغلامان امام حسین(ع) فضای پیش‌منبری با رویکرد پند و موعظه را در جلسات خود ایجاد کردند.
حضور پیرغلامان در هیأت، جوانان را با گذشته مداحی آشنا می‌کند
حسین پنجه‌شاهی، مدیر آستان امامزاده علی اکبر چیذر و از مسئولان هیأت رایةالعباس (ع) درباره پیشنهاد استفاده این هیأت مطرح کشور از روضه‌خوانی پیرغلامان اظهار داشت: حاج محمود کریمی، ارتباط عاطفی و قلبی ویژه‌ای با پیرغلامان و ارادتی از باب رفاقت و هم‌نفس بودن با این بزرگترها دارد. خود او هم پیشنهاد داد تا برای آشنایی مستمعین جوان با پیرغلامان و سبک و سیاق روضه‌خوانی آنان از این بزرگواران در برنامه‌های هیأت استفاده شود تا جوانان بدانند، روضه‌خوانی برای سیدالشهدا(ع) چه مسیری را طی کرده و چگونه به مداحان امروزی رسیده است.
وی اضافه کرد: نفس این افراد پربرکت و نور است. این افراد از گناه خودداری کرده‌اند و تقوا پیش گرفتند. پس باید مخاطب جوان این افراد را بشناسد و تنها به دنبال صوت قشنگ و زرق و برق مداحان و هیأت‌های جدید حرکت نکند.
پنجه‌شاهی با بیان اینکه رسم پیش منبری در هیأت‌های قدیمی رواج داشته و همواره از پیرغلامان برای این بخش دعوت شده است، تصریح کرد: از فاطمیه سال 97، این رسم در هیأت رایةالعباس (ع) نیز آغاز شد که بسیار هم مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. جوانان با این برنامه بسیار مأنوس بودند و ارتباط خوبی با آن برقرار کردند؛ به‌طوری‌که این برنامه می‌توانست، تمام هیأت را تحت‌الشعاع قرار دهد. نکته جالب اینکه فیلم مداحی این پیرغلامان، سال گذشته در صفحات مجازی هیأت بارگذاری شد و مورد استقبال کاربران قرار گرفت. حتی یک ویدئو از حاج اکبر مولایی در آن برهه، بیش از فیلم‌های حاج محمود کریمی بازدید داشت.
این عضو شورای مدیریت هیأت رایةالعباس (ع) با اشاره به پیرغلامانی که تاکنون در این هیأت به روضه‌خوانی پرداخته‌اند، گفت: تاکنون توفیق داشتیم از روضه‌خوانی حاج مهدی آصفی، حاج سیدحسین عرب و حاج اکبر مولایی بهره ببریم.
پنجه‌شاهی ادامه داد: حاج محمود کریمی هنوز در برنامه‌های مختلف خود در هیأت، اشعار حاج غلامرضا سازگار را می‌خواند و هر مرتبه نیز از شأن و جایگاه او در جلسه تقدیر می‌کند. این برنامه پیش‌منبری نیز برای توجه و تقدیر عینی پیرغلامان برنامه‌ریزی شده است.
این عضو شورای مدیریت هیأت رایةالعباس (ع) با بیان این اینکه حاج محمود کریمی می‌گوید من از این بزرگترها برای خواندن در مجلس مدد می‌گیرم، گفت: به پشتوانه تقوا و نوکری این بزرگترها و این نکته که در 70 سال عمر خود، نماز شب را ترک نکرده‌اند و از معصیت به دور هستند، برکت به جلسه می‌آید.
پیشنهاد محمود کریمی به مسئولان آستان قدس رضوی
وی گفت: حاج محمود کریمی طی دو سال اخیر که ماه رمضان در حرم مطهر رضوی در مشهد مقدس برنامه مناجات‌خوانی داشت، پیشنهاد داد قبل از این برنامه، یک پیرغلام این شهر، روضه‌خوانی داشته باشد. حاج محمود کریمی نیز در حرم بسیار این پیرغلامان را مورد تجلیل و تکریم قرار داد که بازخورد و استقبال بسیار زیادی نزد مخاطبان داشت.
پنجه‌شاهی افزود: امسال پیرغلام 80 ساله‌ای در مشهد مقدس به روضه‌خوانی پرداخت که به قول امروزی‌ها، زمانی «تخته‌اش وسط بود» و مداح سرشناسی در مشهد بود، اما به دلیل کهولت سن، حدود 25 سال در حرم امام رضا(ع) روضه‌خوانی نداشت که حضور مجددش موجب خوشحالی زیادی شده بود.
مداحانی که از روی کاغذ نمی‌خوانند!
این عضو شورای مدیریت هیأت رایةالعباس (ع) گفت: این پیرغلامان حافظه بسیار بالایی دارند؛ به‌طوری‌که هیچ‌گاه در مراسم از روی کاغذ روضه نمی‌خوانند و شاید امروز صدایی برایشان باقی نمانده باشد اما نفس آن‌ها سوزناک است که می‌تواند جلسه را تحت تأثیر قرار دهد.
وی گفت: دعوت از پیرغلامان امام حسین(ع) که شاید کمتر از سوی هیأت‌ها دعوت شوند، هرچند مورد نظر و عنایت سیدالشهدا(ع) هستند، از لحاظ کمک به معیشت آنان نیز بسیار مهم است.
پنجه‌شاهی سپس افزود: برخی از پیرغلامان امروز زندگی خود را به سختی می‌گذرانند و هیأت‌های مذهبی وظیفه دارند، نسبت به این افراد توجه کنند. حاج محمود کریمی برای هیأت خانگی خود که به‌صورت محدود 15 نفره برگزار می‌شود، تنها از پیرغلامان برای روضه‌خوانی دعوت می‌کند و تلاش می‌کند با این کار کمک و توجهی نیز به این افراد داشته باشد.
احیای رسم پیش‌منبری باعث خشنودی پیرغلامان شده است
علی باقری مسئول رسانه‌ای هیأت ریحانةالحسین (س) با اشاره به زمان آغاز بهره‌گیری از پیرغلامان و برگزاری برنامه پیش منبر در این هیأت اظهار داشت: این امر در گذشته نیز در هیأت رواج داشت، اما از فاطمیه سال 95، پیشنهادی به سیدمجید بنی‌فاطمه ارائه شد تا برای آشنایی مستمع با این فضا و تأثیرات مثبت بر جلسه و منبر سخنران، برنامه پیش‌منبر برگزار شود که با استقبال او مواجه شد.
وی با بیان اینکه رسم پیش‌منبرخوانی امروز تنها از عهده پیرغلامان برمی‌آید، گفت: امروز جوانی در کشور وجود ندارد که بتواند در پیش‌منبر به شعرخوانی و روضه بپردازد. الحمدلله حضورپیرغلامان نیز در جلسه خیر و برکت دارد.
احیای رسم پیش‌منبری در هیأت‌ها آثاری دو طرفه داشته است
باقری با اشاره به اینکه احیا شدن حضور پیرغلامان در جلسات و هیأت‌های مطرح دارای خیرات بسیاری است، تصریح کرد: این روند دوطرفه است و پیرغلامان نیز از حضور به‌عنوان پیش‌منبر استقبال کردند. الحمدلله موجب خشنودی آنان شده است و مسئولین برگزاری جلسات نیز از حضور پیرغلامان و برکات ناشی از آن، مسرور هستند.
مسئول رسانه‌ای هیأت ریحانةالحسین ادامه داد: تاکنون در برنامه‌های این هیأت مرحوم قرائتی، حاج سیدحسین عرب، حاج کاظم دانایی و ... به‌عنوان پیش منبر خوانده‌اند.
اشعار پیش‌منبری حاوی پند، مذمت دنیا و ... است
او با اشاره میزان استقبال مخاطبان و مستمعین جلسه از برنامه پیش‌منبری گفت: محتوای ارائه شده در پیش منبر به‌ویژه توسط ذاکرانی که این رسم را با هنرمندی پیش می‌برند، با استقبال مردم مواجه می‌شود زیرا محتوای مفیدی در این قالب دریافت می‌کنند. پیش منبری عموماً با مداحی که بعد از سخنرانی انجام می‌شود، متفاوت است. نوع شعر پیش‌منبر، عموماً قصیده و دارای پندهایی در مذمت دنیا و ... است و بخش کوتاهی از آن در بخش پایانی، حاوی روضه است.
باقری با بیان اینکه در اصطلاح هیأتی گفته می‌شود، «پیش‌منبری خوب است که سفره‌دار باشد»، گفت: این اصطلاح به این معناست که اگر پیش‌منبر بناست روضه‌ای نیز بخواند، همه روضه را نمی‌خواند و آن را برای سخنران و مداح بعد از آن باقی می‌گذارد تا مجلس تکمیل شود. به عبارتی، پیش‌منبرخوان، خط و مسیر روضه را هم مشخص می‌کند که این کار از هر کسی بر نمی‌آید.
مدح اخلاقی در هیأت‌ها باید در فضای پیش‌منبری احیا شود
مسئول رسانه‌ای هیأت ریحانةالحسین افزود: در فضای هیأت‌های کنونی، اگر بتوان بخشی از زمان را به پیش‌منبری پیرغلامان اختصاص داد تا بتوانند آن رسم را احیا کنند، بسیار مهم است؛ زیرا شنیدن آن نوع از اشعار برای فضای مداحی بعد از سخنرانی، مهیا نیست. امروز مداحی یک ساعته بعد از سخنرانی، دارای بخش‌ها و شیوه‌های مختلف مانند زمینه، واحد، شور و ... است که فضا و زمان خواندن یک قصیده و مدح اخلاقی در آن وجود ندارد. این برنامه باید در فضای همان پیش‌منبر احیا شود و باید قدردان تلاش و زحمات پیرغلامان بود که در این فضا شرکت می‌کنند و تلاش دارند تا عَلَم این بخش از جلسه سیدالشهدا(ع) را برافراشته کنند.
پیش‌منبرخوانی بستر مناسبی برای وعظ اخلاقی و بیان پند به مخاطبان و مستمع هیأت است و امیدواریم این رسم در دهه فاطمیه که در پیش است در هیأت‌های کشور بیش از پیش مدنظر قرار گیرد.
