رسالت قرآن کریم در هدایت مخلوقات

قرآن کریم انسان را سالک به سوی مقصد ابدی می داند: «یا اَیهَا الاِنسانُ انّک کادِحٌ اِِلی ربِّک کدحاً فَمُلاقیهِ»[1] و سلوک، بدون راه و همراه و خرجی راه و رهبر و راهنما و...نخواهد بود، و تعدد امور یاد شده در راه های اعتباری یا حقیقی مادی و انفکاک آنها از هم رواست، لیکن در راه حقیقی و الهی که راه از درون رهرو، بیرون نیست و سَیر او در عقیده و اخلاق و اعمال است که همگی از شئون هستی او بشمار آمده و در آینده نه چندان دور، از حال به ملکه تبدیل شده و از عرض به جوهر تغییر یافته، و از عَرَضی به ذاتی درآمده و از بیرون به درون وجود  نه مفهوم و ماهیت  راه یافته و مقوّم وجودی وی شده و سرانجام در قیامت، صورت ظاهر همتای سیرت باطن شده و هر کسی برابر با سریره جوهری خویش محشور می گردد، متصور نیست یعنی راه و رونده و همراه و خرجی راه و منازل بین راه و پایان راه همه و همه یکی است که خدای سبحان توسط پیامبران معصومش آن را تعلیم و تهذیب می نماید، و غیر از ذات اقدس خداوند احدی شایسته هدایت انسان نخواهد بود، زیرا دیگران بدون هدایت راهنما ذاتاً هدایت شده نخواهند بود، و موجودی که ذاتا هدایت شده نیست و نیازمند به هدایت است توان راهنمائی دیگران ندارد. لیکن خدای سبحان چون ذاتاً هدایت گر است و همه کارهای او بدون دستور غیر بر صراط مستقیم می باشد «اِنّ رَبِّی عَلی صراطٍ مُستَقیم»[2]حق هدایت دیگران منحصراً از آن اوست: «اَفَمَنْ یهْدِی اِلَی الَحقِّ اَحَقُّ ان یتَّبَعَ اَمَّن لا یهِدِّی اِلّا اَنْ یهدی»[3] منظور از احقّیت در این آیه، همانا به نحو تعیین است نه ترجیح، مانند: «اولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولی بِبَعضٍ»[4] زیرا دیگران اصلاً حق هدایت ندارند، چون هر بالعرض باید به بالذّات منتهی گردد، و در این صورت هدایت همان هادی بالذّات است که توسط هادیان بالعرَض عرضه می شود، نه هدایت دیگر: «اِنَّ هُدی الله هُوَ الْهُدی»[5] و چون قرآن برنامه هدایتی خداوندی است، که ذاتا هدایت شده و نیز هدایت گر ذاتی است از گزند هر گونه جهل و خطا و سهو و نسیان محفوظ بوده، و از آسیب تخلّف یا اختلاف نیز محفوظ خواهد بود، «لا یأتیهِ الباطِلُ مِن بَینِ یدیهِ و لا مِن خَلفِه»[6]لذا بمنظور هدایت همه انسان ها نازل شد، «هُدی للنّاس»[7]گر چه گروه خاص از آن بهره مند می شوند...«هُدی لِلمتّقینَ»[8]و چون از تمام علّت های بزرگواری برخوردار است، نحوه رهبری آن بهترین انحاء هدایت می باشد بطوریکه رهنمائی از آن بهتر، میسّر و متصوّر نخواهد بود: «اِنَّ هذَا القُرآنَ یهْدِی لِلَّتی هِی اَقُومَ»[9]و از آن جهت که انسان سیر عمودی داشته، از نازل ترین مرتبه تا عالی ترین مرتبه جهان امکان را طی می کند: «هَل اَتی علَی الاِنسانِ حینٌ مِنَ الدَّهرِ لم یکنْ شیئاً مَذکوراً»[10]..، «یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّک رَاضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی »[11] لازم است برنامه هدایتی بشر، کتابی باشد که از طرف نزول به طبیعت بسته و از مرتبه لفظ و کلام سیال و مفاهیم اعتباری مایه بگیرد، و از طرف صعود به ماوراء طبیعت مرتبط بوده و از قلمرو لفظ و عناوین اعتباری فراتر باشد، چنانکه در حدیث ثقلین و مانند آن آمده است که: قرآن طناب خاص الهی است، یک طرف آن به دست شماست و طرف دیگر آن به دست خدای سبحان است، همان طوری که نشأه طبیعی انسان به نشأه ماوراء طبیعی او مرتبط است و رسیدن به مقام تجرّد عقلی وی بدون عبور از قلمرو حسّ میسّر نیست، رسیدن به باطن قرآن نیز بدون حفظ ظاهر و عمل به آن مقدور نخواهد بود، و همان طوری که اسرار روحی بشر به هر طوری که باشد خود را در منطقه جسمانی او آشکار می نماید معارف عمیق قرآن خود را به نحوی در لابلای کلمات ارائه می دهد، لذا توده مردم از آیات قرآنی با وضع مناسب ظرف علمی خود بهره مند می شوند، و خواص از اشارات آن طرفی می بندند، و اولیاء از لطائف آن سرشار می‎شوند و انبیاء از حقایق آن سیراب می گردند.

هدایت قرآن که کلام خداست، آیت هدایت متکلم خود می باشد، یعنی هدایت عینی خدای سبحان، هر لحظه به طور خاص ظهور می کند و نیاز تکوینی هر نیازمند آماده و مستحقّ را که با زبان استعداد و لسان حال چیزی را طلب می کند برآورده می نماید. و هدایت علمی قرآن نیز هر آن بطور مخصوص جلوه می نماید و سئوال علمی هر صاحب نظری را پاسخ می دهد، و اگر خواستیم نشانه «یسئلَه مَن فِی السّمواتِ وَ مَن فی الاَرضِ کلَّ یومٍ هُوَ فی شأن»[12] را در جهان علم جستجو کنیم، تنها کتابی که توان آن را دارد که درباره تمام مکتب های اعتقادی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و سیاسی اظهار نظر کند و خطوط کلّی صحت و سقم آنها را ترسیم نماید و خطوط جزئی آن را به اجتهاد استنباط گران باطن بین و درون اندیش ارجاع دهد همانا قرآن کریم می باشد، و گرنه کتاب جاوید نمی بود.

همان طوری که زبان های استعداد امور تکوینی یکسان نیست و در نتیجه جواب هائی که به آنها افاضه می شود همتای هم نمی‎ باشد، لسان حال سالکان کوی حق، در بیان معارف قرآن همسان نبوده، پاسخ هایی که از آن دریافت می نمایند برابر هم نمی باشد، چه این که همّت های سالکان کوی تهذیب نفس یکسان نبوده، فیض هایی که نصیب آنان می گردد متساوی هم نمی باشد مثلا نحوه هدایت های باطنی قرآن در آیه کریمه ی: «اِن تتّقوا الله یجعَل لَکم فُرقاناً»[13]به طور اجمال اشاره شد لیکن مقام متوسّط از اهل تقوی اینست که از جنود جهل عملی برَهَند و به سپاه عقل عملی، نائل آیند و در پیکار عمل به مقام خلوص و صفا و وفا و رضا و نظائر آن بار یابند ولی همت والای اوحدی از متقیان آنست که گذشته از پیروزی در صحنه عمل، و رسیدن به منازل عملی سیرکنندگان به سوی خدا، در میدان علم نیز فائق آیند و از گزند وَهْم نظری، همچون آسیب وَهْم عملی برهند و از تهاجم مغالطه های فکری رهایی یافته به برهان های عقلی نائل آیند، و همچنین از تمثّل صورتهای نفسانی سفر کنند و به مثال راستین رسیده و از آنجا به مافوق مثال مقید و مطلق عروج نمایند و همچون حارثه بن مالک بگویند: «کاَنّی انظر الی عرش ربّی قد وضع للحساب»[14]سپس از منزل (کأنّ) که مقام احسان است سفر کنند و به منزل (انّ) برسند که رفتنی و رسیدنی است، آنگاه معلوم می شود از آیه کریمه ی: «انّ هَذَا القُرآنَ یهْدی لِلَّتی هِی اَقْوَم» چه معارف ژرفی می توان به دست آورد و از جمله ی: «یجْعَلْ لَکم فُرقاناً» چه فرق های فراوانی بین مفاهیم حصولی صاحب نظران و مشاهد حضوری صاحبان بصیرت، می توان استنباط نمود.

همان طوری که پیوند تکوینی بین سراسر هستی، آنها را در فیض یابی. مَدد می کند، لزوم وحدت و هماهنگی همه جانبه طلایه داران علوم قرآنی، آنان را برای بهتر فهمیدن بلندای معانی وحی آسمانی، کمک خواهد کرد، لذا قرآن کریم همگان را به چنگ زدن به این ریسمان استوار فرا می خواند، و معنای چنگ زدن عمومی به ریسمان استوار آسمانی این نیست که بطور انفراد و جداگانه هر کسی از قرآن استفاده کند و به فهمیده خاص خویش بسنده نماید، بلکه مراد آن است که همگان با هم قرآن را بفهمند تا در پرتو برخورد آرائی و تبادل نظرها، سئوال عمیق تری به پیشگاه قرآن عرضه گردد، سپس پاسخ شگفت انگیز و دقیق تری دریافت شود که هم به وسعت فهم های عمومی راست آید، و هم به فراخی فکرهای همگی هماهنگ شود، و هم با عمق جان همگان سازگار باشد و هم با اوج عروج شاهدان موافق آید، و هم با متن شهود شاهدان راستین مخالف نباشد، زیرا همه آنان در پرتو پذیرش کتاب و عترت، و عمل برطبق موازین شریعت، و استمداد از قاعده های گفتگو و استظهار به روش علمی، و تکلّم به خطابهای آسمانی از راه شفاهی مأنوس و مورد قبول و پسندیده به آستان قرآن و عترت رفته اند.

بررسی همه جانبه هدایت قرآن که اولین رسالت اوست، رساله ای مستقل می طلبد، ولی به همین اندازه در اینجا اکتفاء می شود و فصول آینده که به منزله ثمره شجره طوبی هدایت قرآن می باشد، جبران برخی از مطالب درهم پیچیده و ناگفته را به عهده دارد مثلا رسالت قرآن در تربیت، نه تنها فصل مستقل می خواهد، بلکه رساله جداگانه طلب می نماید، لیکن با ترسیم خطوط کلی آن در این فصل که به هدایت اختصاص یافت، و در ضمن فصول دیگر که هر کدام نامی جدا و مطلبی مستقلّ را در بردارند بخشی از مسائل تربیتی اسلام روشن خواهد شد. چون با آشنائی به زیر بنای تربیتی می توان خطوط جزئی آن را استنباط کرد.

پی نوشت ها