آداب و احکام عذرخواهی و عذرپذیری

انسان در زندگی اش اشتباهات و خطاها و حتی گناهانی را مرتکب می شود که ریشه در غفلت، نسیان، جهالت، سفاهت، غرور و مانند آنها دارد. از این رو، پوزش طلبی امری بسیار مطلوب و نیکو است، به شرط آنکه خاستگاه آن اخلاص و توبه و نیت عدم بازگشت به آن اشتباه و خطا و گناه باشد. پذیرش عذر دیگران نیز امری نیک و از مصادیق احسان و اکرام است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های اسلام به برخی از آداب و ابعاد اعتذار و عذر پرداخته است.

مفهوم شناسی عذر و اعتذار

ابن منظور در لسان العرب می نویسد: عذر دلیل و حجتی است که بدان پوزش و عذر خواسته می شود و جمع آن اعذار است. گفته می شود فلانی معذرت خواهی کرد از دینی که بر گردن دارد. . . عذر هر چیزی است که به عنوان پوزش خواهی به کار گرفته می شود. معذرت اسم مصدر است و نتیجه عذرخواهی است. (لسان العرب، ج4، ص545، ذیل واژه عذر) عذر در زبان فارسی به معنای پوزش و در اصطلاح، به دلیل و بهانه آوردن برای سرپیچی از امری، یا توجیه خطا و گناه خود (فرهنگ بزرگ سخن، ج5، ص4987) و اظهار اصلاح و توجیه نسبت به خطایا امر ناخوشایندی است که از انسان صادر شده به گونه ای که قبح و کراهت از آن برداشته شود. (التحقیق، ج8، ص70، «عذر») در قرآن 6 بار واژه عذر و مشتقات آن در همین معنای اخیر به کار رفته است. به عنوان نمونه خداوند در آیه 164 سوره اعراف می فرماید: واذ قالت أمه منهم لم تعظون قوماً الله مهلکهم أو معذبهم عذاباً شدیدا قالوا معذره الی ربکم و لعلهم یتقون؛ و آنگاه که گروهی از ایشان گفتند: «برای چه قومی را که خدا هلاک کننده شان است، یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد، پند می دهید؟» گفتند: «تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزکاری و مراقبت کنند.»

پس این معنای اصطلاحی که در فرهنگ نامه ها آمده است، تعریفی جامع نیست؛ زیرا با نگاهی به کاربرد واژه عذر در قرآن از جمله همین آیه معلوم می شود، عذر و پوزش خواهی تنها نسبت به اعمال نادرست خود نیست، بلکه عذرخواهی برای اعمال زشت دیگران، نیز از مصادیق عذرخواهی است؛ مگر آنکه گفته شود این مورد نیز از مصادیق عذرخواهی برای خود شخص است نه دیگران؛ زیرا یکی از وظایف هر مسلمانی امر به معروف و نهی از منکر است، پس اگر این کار را نکند باید مجازات شود چنانکه از آیه 165 سوره اعراف معلوم می شود که تنها آمران به معروف و ناهیان منکر از عذاب الهی رستند و دیگرانی که گناه می کردند و یا آنانی که در قبال گناهکاران به وظیفه امر و نهی نمی پرداختند، از سوی خداوند مجازات و به بوزینه مسخ شدند. پس این نیز از مصادیق عذرخواهی است؛ زیرا آمران و ناهیان، با این کار خویش برای خودشان وسیله عذرتراشی مثبت فراهم آوردند.

کاری نکن که عذر بخواهی

براساس آموزه های قرآن و اسلام، انسان باید عذرخواهی را بیاموزد و هرگاه خطا و اشتباه و گناهی کرد، باید عذر بخواهد و عذر دیگران را نیز بپذیرد، ولی انسان نباید کاری کند تا عذر بخواهد. پیامبر(ص) می فرماید: ایاک و ما تعتذر منه؛ فان فیه الشرک الخفی؛ زنهار از کاری که به سبب آن پوزش بخواهی؛ زیرا در این کار شرک پنهان، است. (بحارالانوار؛ ج87، ص200، ح82- ) بنابراین بهتر است کاری کرد که نیازمند پوزش نباشد، چرا که عزت آدمی در آن است. امیرمؤمنان می فرماید: الاستغناء عن العذر أعز من الصدق به؛ نیاز نیافتن به پوزش خواهی، عزت بخش تر از پوزش خواهی موجه است. (نهج البلاغه، الحکمه923)از آن حضرت در نامه ای به حارث همدانی آمده است: بپرهیز از هر کاری که اگر از کننده آن درباره اش بازخواست شود، انکارش کند و یا پوزش خواهد و آبروی خود را آماج تیرهای سخن مردم قرار مده. (نهج البلاغه، نامه96) انسان نباید کاری کند که مجبور به عذرخواهی شود. اگر کارهای انسان همواره معروف و خیر و پسندیده باشد، نیازی به پوزش نیست. اصولاً کسانی دنبال عذر و یا عذرتراشی و توجیه و بهانه جویی هستند که دنبال توانایی علمی و عملی نمی روند؛ زیرا اگر کسی دنبال توانایی باشد دیگر نیازی نیست عذر بخواهد. امام علی(ع) می فرماید: اذا قلت المقدره کثر التعلل بالمعاذیر؛ هرگاه توانایی، کاستی گیرد، تمسک به عذر و بهانه ها فزونی یابد. (غررالحکم: 4038)

اقسام عذرو موارد عدم پذیرش عذر

اعتذار یا پوزش خواهی می تواند: 1- مستند به دلیل و حجت واقعی باشد؛ 2- مستند به دلیل و حجت واقعی نباشد و از مصادیق عذرتراشی و بهانه جویی باشد. به عنوان نمونه در موارد زیر عذر افراد پذیرفته نمی شود:

1- غفلت در برخی از موارد به عنوان یک عذر شرعی پذیرفتنی نیست. (یوسف، آیات 17 و 18؛ اعراف، آیه172)

2- فراموشی که بر اساس گناه پدید آید قابل پذیرش نیست. (مائده، آیه13)

3- عذر تقلیدکنندگان کورکورانه درحالی که دسترسی دارند تا با تعقل و خردورزی کار درست و راه درست بروند، پذیرفتنی نیست. (مائده، آیه104؛ اعراف، آیه28؛ ابراهیم، آیه21)

4- عذر شرایط محیطی نمی تواند به عنوان یک عذر پذیرفته شود. کسی نمی تواند مدعی شود چون در شرایط گفتمان حاکم یا جبر و شرایط محیطی قرار داشتم گناه و خطا کرده و ترک واجب نمودم؛ زیرا چنین عذری پذیرفته نمی شود. (نساء، آیه97؛ کهف، آیه15) البته اگر شرایط به گونه ای باشد که شخص را از هرگونه عملی ناتوان سازد و در حقیقت احاطه و سلطه ای را موجب شود که کاری از دست شخص برنیاید، در آن زمان عذرش پذیرفته می شود. (یوسف، آیه66)

5- دلبستگی به کسی یا چیزی نمی تواند به عنوان یک حجت برای عذر قابل قبول تلقی شود، از این رو، چنین عذری پذیرفته نمی شود. (زمر، آیه10)

6- فقر و نداری نمی تواند عذری موجه برای هر خطا و گناهی چون زنا و دزدی باشد. (نور، آیه33) در روایات آمده است که انسان نسبت به برخی از چیزها نمی تواند کاری کند که بعداً پوزش بخواهد؛ زیرا عذرش در این موارد پذیرفتنی نیست. مثلاً امام صادق می فرماید: سه چیز است که هیچ کس درباره آنها عذرش پذیرفته نیست: برگرداندن امانت به صاحبش آدم خوب یا بد باشد، وفای به عهد با نیک و بد، و نیکی کردن به پدر و مادر، خوب باشند یا بد. (الخصال، صدوق، ص123، حدیث118) بنابراین، در پذیرش عذر باید به شرایط و اموری توجه داشت که موجب قبولی و پذیرش عذرخواهی طرف خطاکار یا شفاعت کننده از طرف خطاکار می شود.

شرایط پذیرش عذر

با توجه به آنکه پوزش خواهی اشکال مختلفی دارد، نمی توان یک حکم کلی نسبت به آن صادر کرد، بلکه برای پذیرش عذر دیگری باید شرایطی فراهم آید و اگر آن شرایط فراهم نباشد، پذیرش عذر معنایی ندارد.

مهم ترین شرایط پذیرش عذر عبارتند از:

1- حسن نیت: شخصی که عذر می خواهد، نیت نیک داشته و قصد فریب دیگری را نداشته باشد. پس همان طوری که در هر کاری حسن فاعلی در کنار حسن فعلی لازم است؛ عذرخواهی که یک فعل نیک است باید در کنارش نیت نیک نیز وجود داشته باشد. (توبه، آیات 91 تا 93)

2- اخلاص و خلوص: عذرخواه باید خالصانه عذر بخواهد و واقعا چیزی جز کسب رضایت دیگری نداشته باشد. (همان) می توان گفت که خلوص و حسن نیت هر چند دو واژه با دو معنا و مفهوم جداگانه است، ولی از نظر مصداقی یکی بوده و اهل خلوص به طور طبیعی دارای حسن نیت یعنی همان حسن فاعلی هستند.

3- پشیمانی: عذرخواه باید از کرده خود پشیمان باشد و نشانه های پشیمانی در افکار و رفتارش نمایان شود. (همان)

4- عدم تکرار: همان طوری که در توبه گفته شده است، توبه کار کسی است که قصد تکرار نداشته و نخواهد دوباره همان خطا و گناه را تکرار کند. همچنین در عذرخواهی که نوعی توبه است باید گفت که از دیگر شرایط پذیرش کامل عذر آن است که شخص، دیگر به خطایی که انجام داده است بازنگردد و با عمل صالح و خوب و به دور از اشتباهی که مرتکب شده، صداقت خویش را نشان دهد.

5- اصلاح: کسی که عذر می خواهد باید به اصلاح اشتباهات خویش بپردازد و دوباره نخواهد به همان راه و رویه برود و آن را تکرار کند. تغییر شرایط می تواند نشانه ای از پشیمانی باشد. از این رو در آیات قرآن مثلا هجرت به عنوان یک راه اصلاحی و نشانه ای از پشیمانی و عذرخواهی واقعی بیان شده است. (نحل، آیات 106 و 110)

6- صبر: به طور طبیعی اصلاح اموری که تخریب کرده سخت خواهد بود و نیازمند صبر و بردباری است. باید گفت صبر و تحمل مشکلات بعدی در راه توبه و بازگشت، می تواند شرطی برای پوزش خواهی باشد؛ به این معنا که شخص اگر توبه واقعی کرد و در عمل نشان داد که در راه جدید خویش صادق است، می کوشد تا اشتباهات خویش را جبران کند و در این راه مشکلات آینده را نیز تحمل کند. به سخن دیگر، عذرخواهی باید به گونه ای باشد که شخص واقعا در مسیر درست قرار گیرد و از اشتباه خویش پند گیرد و دوباره به آن باز نگردد و حتی با کارهای درست در شرایط سخت و دشوار خود را بیازماید که دوباره به سوی خطا بازنگردد و گناه و اشتباهی را مرتکب نشود.

7- بهنگام: عذرخواهی باید بهنگام و به موقع باشد؛ زیرا اگر در زمان و مکان خودش انجام نگیرد، تاثیری ندارد، همان طوری که عذرخواهی در قیامت برای کافران و مشرکان و گناهکاران سودی ندارد؛ عذرخواهی هنگام مرگ و توبه نیز سودی ندارد. (قیامت، آیات 13 و 15؛ روم، آیه 57؛ غافر، آیه 52؛ جاثیه، آیات 34 و 35؛ نساء، آیه 97) پیامبر(ص) می فرماید: شر المعذره حین یحضر الموت؛ بدترین پوزش، زمانی است که مرگ فرا رسد. (بحارالانوار، ج 77، ص 133، حدیث 43)

8- صداقت: عذرخواهی باید صادقانه باشد. پس عذرخواهی دروغی و بهانه تراشی کردن، می تواند پذیرش آن را با خطر مواجه کند یا تاثیر مثبتی به جا نگذارد. (فتح، آیه 11؛ قیامت، آیات 10 تا 15)

9- عدم اجبار: عذرخواهی نباید اجباری باشد و شخص به رضا و از روی علم به خطا و پشیمانی باید عذر بخواهد و با اختیار خودش این عذرخواهی را انجام دهد و نیز نباید از روی تمسخر انجام گیرد. (توبه، آیات 64 تا 66)

10- حجت و بهانه مقبول: عذر باید بر اساس حجت و بهانه قابل قبولی باشد نه بر اساس بهانه تراشی. از همین رو عذر خضر(ع) برای جدایی از حضرت موسی(ع) برای حضرت موسی(ع) قابل قبول بود؛ زیرا حجت را بر آن حضرت(ع) تمام کرده بود و بهانه اش برای جدایی مقبول بود. (کهف، آیات 76 تا 78)

مهارت عذرخواهی

یکی از مهارت هایی که انسان باید در زندگی بیاموزد، مهارت عذرخواهی و نیز پذیرش عذر مقبول و دارای حجت و بهانه درست و راست است. به این معنا که انسان هم باید بیاموزد که چگونه عذرخواهی کند و چگونه پوزش دیگران را بپذیرد و نسبت به خطاکار گذشت داشته باشد. اصولا عذرخواهی نشانه عقلانیت شخص است. امام علی(ع) می فرماید: المعذره برهان العقل؛ پوزش ]از خطا[، دلیل خردمندی است. (غررالحکم؛ 497)از آیه 29 سوریه یوسف به دست می آید که ترغیب دیگران به پوزش خواهی امری خوب است و باید دیگران را به این کار تشویق کرد؛ زیرا تشویق دیگران به معنای ایجاد انگیزه برای بازگشت در مسیر درست و جبران خطا و اشتباه است؛ همچنین پذیرش عذر دیگران به این معنا است که شخص اهل احسان و عفو و گذشت است و به طور طبیعی کسب فضایل اخلاقی یک امر واجب برای هر انسانی است.  از نظر قرآن پذیرش عذر دیگری نشانه بالندگی و رشد اخلاقی انسان است. در حقیقت پذیرنده عذر دیگران نشان می دهد که از نظر فضایل اخلاقی تا چه اندازه رشد کرده و بالنده شده است. (نور، آیات 27 و 28؛ نمل، آیات 17 تا 21) انسان باید دیگری را آموزش دهد تا بتواند به درستی بر اساس آداب و اخلاق عذرخواهی رفتار و عمل کند. تلقین روش عذرخواهی و آموزش روش های عذرخواهی و کسب مهارت از مسائلی است که در آموزه های قرآنی به آن توجه داده شده است. به عنوان نمونه حضرت یوسف(ع) به برادران می آموزد که چگونه باید عذرخواهی کرد و آداب آن را بجا آورد. (یوسف، آیه 89) امام حسین(ع) درباره اهمیت و ارزش عذرخواهی و قبولی عذر می فرماید؛ اگر شخصی در گوش راستم مرا دشنام دهد و در گوش چپم معذرت خواهی کند از او گذشت می نمایم، چون که پدرم علی(ع)، از جدم رسول خدا(ص) روایت کرد: کسی که عذرخواهی دیگران را چه موجه و چه ناموجه نپذیرد، بر حوض کوثر وارد نخواهد شد. (احقاق الحق: ج 11، ص 431).

در آموزه های قرآنی و روایی نه تنها بر عذرپذیری به عنوان یک سنت حسنه و عمل صالح و فضیلت احسانی و اکرامی تاکید شده است، بلکه از مردم خواسته شده تا برای کسی که عذر می آورد، بهانه ای جور کنند تا به شکلی عذرش را بپذیرند. اگر کسی خطا کرده و پشیمان است و نمی داند چگونه عذرخواهی کند به او بیاموزید و تلقین عذر و بهانه کنید، چنانکه حضرت یوسف(ع) انجام داد. امیرمومنان(ع) نیز فرموده است: اقبل عذر اخیک، و ان لم یکن له عذر فالتمس له عذرا؛ عذر برادر خود را بپذیر و اگر او عذری نداشت برای خطای او عذری بتراش. (بحارالانوار) ج 74، ص165) انسان باید صبر کند تا شخص برای عذرخواهی بیاید و در عقوبت تعجیل نکند. امام علی(ع) می فرماید: در گذشته برادری دینی داشتم. . . او هیچ کس را، بر کاری که می شد در آن عذر آورد، سرزنش نمی کرد و صبر می کرد تا عذر او را بشنود. (نهج البلاغه: الحکمه 289) امام حسن مجتبی(ع) می فرماید: در عقوبت کسی که به تو بدی کرده عجله نکن و (با بزرگواری خود) یک راه پوزشی برای او باقی بگذار. (بحار، ج 78، ص 113) البته انسان نباید کاری کند که نیازمند عذرخواهی باشد؛ چنانکه امام حسین(ع) می فرماید: کاری مکن که از آن پوزش بخواهی زیرا مومن نه بد می کند و نه عذر می طلبد، و منافق هر روز بد می کند و عذر می خواهد. (تحف العقول، ص 248)

به هر حال، از نظر قرآن، پوزش خواهی و عذرپذیری امری بسیار پسندیده است و انسان همواره باید به گونه ای رفتار کند که نیازمند پوزش و عذرخواهی نباشد، ولی از آنجا که انسان ممکن الخطا و به علل درونی و بیرونی دچار خطا و اشتباه می شود و گناهی را مرتکب می گردد و هنجاری را می شکند و آداب و ارزشی را زیرپا می گذارد، از وی خواسته شده است که منش و خصوصیت پوزش خواهی را در خود بیافریند و تقویت کند و از انجام آن سرباز نزند و آن را عامل خواری و خفت خویش نشمارد، بلکه پوزش خواهی را عملی هنجاری شمرده و با انجام آن روحیه دوباره خویش را باز یابد و در مسیر تعالی و کمال گام بردارد. اصولا توبه و استغفار در قالب عذرخواهی و پذیرش پوزش معنا می یابد و اسماء حسنای الهی چون تواب و غفار و غفور و مانند آن در این محیط تجلی و ظهور پیدا می کند. از این رو یکی از آموزش های جامعه پذیری در کودکان و نوجوانان می بایست آموزش پوزش خواهی و در مقابل دیگران آموزش پذیرش عذر دیگران باشد نسبت به خطایی که انجام داده اند.

اگر به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود که چگونه با عملی ساده چون پوزش خواهی و یا پذیرش آن می توانند از پیامدهای مخرب و زیانبار خطا و اشتباه و حتی گناهی جلوگیری کنند در این صورت بسیاری از مشکلات کنونی جامعه حل می شود و حتی در سطوح عالی و رسمی کشور سیاستمداران و دولتمردان می توانند با پوزش طلبی، از مردم بخواهند تا از خطا و اشتباه آنان چشم پوشی کنند و زمینه ادامه فعالیت های خویش را فراهم آورند و از افزایش تنش ها و چالش ها جلوگیری به عمل آورند.

بنابراین لازم است جامعه اسلامی و قرآنی خودرا با مهارت عذرخواهی و عذرپذیری تقویت کرده و در مسیر بالندگی و رشدی قرار گیرد که نمونه و اسوه جوامع دیگر بشری باشد. اموری چون تکبر، غرور و تفاخر و مانند آن موجب می شود که انسان نتواند این مهارت را بیاموزد و یا در خود و جامعه عملیاتی سازد. همچنین کینه جویی و فقدان فضایل اخلاقی چون عفو و احسان و ایثار و گذشت خود عاملی است که نمی گذارد که انسان عذرطلب باشد و یا عذر دیگران را بپذیرد.  از نظر اسلام، پذیرش عذر دیگران برای خود انسان مفید خواهد بود؛ زیرا بر اساس اصل ارحم ترحم، رحم کن تا رحم کرده شوی، انسان اگر می خواهد مورد رحمت الهی قرار گیرد باید عذر و بهانه دیگران را بپذیرد. امیرمومنان علی(ع) به فرزندش محمد بن الحنیفه سفارش می کند و می فرماید: پوزش کسی را که از تو عذرخواهی می کند بپذیر تا شفاعت نصیب تو گردد.» (من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 279)آن حضرت به کسانی که عذر دیگران را نمی پذیرند هشدار می دهد و می فرماید: ما اقبح العقوبه مع الاعتذار؛ چقدر زشت و ناروا است که انسان، گنهکاری که از او پوزش می طلبد، عقوبت نماید. (فهرست غرر، ص 241)

آثار عدم پذیرش عذر

چنانکه گفته شد، همان طوری که عذرخواهی امری ضروری و واجب است، پذیرش عذر نیز امری پسندیده و خوب است. اما اگر کسی عذرخواهی دیگری را رد کرد و نپذیرفت، باید بداند کاری بس اشتباهی کرده است؛ زیرا آثار و پیامدهایی برای چنین حرکتی است که در اینجا به برخی از آن اشاره می شود.

1- گناه باجگیر: پیامبرخدا(ص) می فرماید: من اعتذر الیه اخوه بمعذرهًْ فلم یقبلها کان علیه من الخطیئهًْ مثل صاحب مکس؛ هرکس برادرش از او عذرخواهی کند و عذرش را نپذیرد، او را گناهی مانند گناه باجگیر باشد. (کنز العمال: حدیث 7030)

2- عدم امکان ورود به حوض کوثر و بهره مندی از آن: کسی که عذر دیگری را نمی پذیرد باید بداند که از آب کوثر نخواهد نوشید؛ زیرا پیامبر گرامی(ص) می فرماید: هر کس برادرش به عذرخواهی نزد او آید، باید عذرش را بپذیرد، خواه عذرش موجه باشد یا ناموجه که اگر نپذیرد کنار حوض [کوثر] بر من وارد نشود. (کنز العمال: حدیث 7029).

3- عدم بهره مندی از شفاعت: پیامبر خدا(ص) در سفارش به علی(ع) فرمود: هر که پوزش را نپذیرد چه پوزش خواهنده، راست بگوید یا دروغ، به شفاعت من دست نیابد. (بحارالانوار: ج 77، ص 47، حدیث3)

4- گناه بزرگ: امام علی(ع) می فرماید: اعظم الوزر منع قبول العذر؛ بزرگترین گناه، نپذیرفتن عذر است. (غررالحکم: شماره 3004) از این رو امام زین العابدین(ع) در دعا می فرمود: اللهم انی اعتذر الیک من مظلوم ظلم بحضرتی فلم انصره. . . و من مسیء اعتذر الی فلم اعذره؛ بارخدایا! از تو عذر می خواهم اگر در حضور من به کسی ستم شده و من یاری اش نکرده باشم. . . و کسی به من بدی کرده و عذر خواسته است و من عذرش را نپذیرفته باشم. (صحیفه السجادیه دعای 38)

5- بدترین و شرورترین مردمان: عنوان شرورترین مردمان به کسی اطلاق می شود که عذر دیگری را نپذیرد. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: شر الناس من لا یغفر الذنب و لایقیل العثرهًْ؛ بدترین مردم کسی است که خطای دیگران را نمی بخشد و از لغزش آنها نمی گذرد. (بحار، ج 77، ص 66)

6- عدم بهره مندی از شفاعت: چنان که گفته شد از نظر اسلام، پذیرش عذر دیگران برای خود انسان مفید خواهد بود و شخص به شفاعت می تواند امیدوار باشد. امیر مومنان علی(ع) به فرزندش محمد بن حنیفه سفارش می کند و می فرماید: «پوزش کسی را که از تو عذرخواهی می کند بپذیر تا شفاعت نصیب تو گردد». (من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 279)

7- عدم بهره مندی از عفو الهی: پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: من یعف یعف الله عنه؛ هر کس عفو و گذشت داشته باشد خدا نیز از او گذشت خواهد کرد. (شهاب الاخبار، ص 143)

8- نشانه سفاهت و کم خردی: امام صادق(ع) می فرماید: کم خردترین مردم کسی است که به زیر دستش ستم کند و کسی را که از او عذرخواهی می کند، نبخشد. (الدرهًْ الباهرهًْ، ص 31)

علل و عوامل عذر شرعی

خداوند در قرآن برخی از موارد را به عنوان موارد پذیرش عذر معرفی کرده است. به این معنا که اگر کسی بگوید در شرایطی خاص قرار گرفته، آن عذرش پذیرفته می شود. از جمله این موارد عبارتند از:

1- اضطرار: اگر کسی در ضرورت قرار گرفته و چاره ای نداشت جز آنکه آن عمل خلاف شرع و عرف و اخلاق را انجام دهد، عذرش پذیرفته می شود. (انعام، آیه 119؛ بقره، آیه 173؛ مائده، آیه 3)

2- اکراه و اجبار: عذر کسی که در شرایط اجبار و اکراه به کاری اقدام کرده و کسی او را مجبور نموده تا آن گناه و خطا را انجام دهد، عذرش پذیرفته می شود. (نحل، آیه 106؛ نور، آیه 33)

3- بیماری: از مواردی که به عنوان عذر شرعی مطرح می شود، عذر به سبب بیماری است. در حقیقت ناتوانی و عدم استطاعت، از شرایط پذیرش عذر است. (بقره، آیات 183 تا 185؛ توبه آیات 86 و 91)

4- تقیه: ترس از دیگری یا جامعه، مجوزی است برای ترک واجب یا حرامی و انجام خطا و گناهی که در حالت عادی جایز نیست. (آل عمران، آیه 28) این آیه درباره عمار نازل شده که همراه پدرش یاسر و مادرش سمیه گرفتار شکنجه مشرکان شده بود و در حالی که برخلاف منافقان، ایمان قلبی داشت ولی تحت فشار به تقیه، کفر بر زبان جاری کرد.

5- خطا: اگر کسی بگوید نه از روی تعمد بلکه از روی خطا مرتکب اشتباهی شده است، عذرش از نظر شرعی پذیرفته می شود. (بقره، آیه 286؛ نساء، آیات 92 و 93)

6- فراموشی: عذر فراموشکار نیز از نظر شرعی پذیرفته است. (بقره، آیه 286؛ انعام، آیه 68؛ کهف، آیه 73)

7- سفر: عذر مسافر برای ترک برخی از امور نیز از نظر شرعی پذیرفته است. (نساء، آیه 101؛ آیات 183 تا 185)

8- ضعف و ناتوانی: اصولا از نظر اسلام شرط هر کاری عقل و اختیار و قدرت و علم است. از این رو، عذر مجنون، مجبور، ناتوان و نادان البته در شرایطی خاص پذیرفته می شود. (انفال، آیات 65 و 66؛ توبه، آیات 86 و 91؛ اعراف، آیات 148 تا 150)

 در همین رابطه می توان به لنگی (فتح، آیات 16 و 17) و نابینایی (همان) به عنوان برخی از مصادیق ناتوانی برای پذیرش عذر اشاره کرد.

9- غفلت: گاهی چیزی در برابر انسان است ولی از آن غافل است؛ زیرا اموری دیگر او را به شدت درگیر کرده و ذهن و فکرش از آن چیز غافل شده است. از نظر شرعی عذر غافل، پذیرفتنی است. (انعام، آیه 156؛ اعراف، آیه 172)

10- نداری: عذر کسی که دارای فقر و نداری است در برخی از موارد پذیرفتنی است. (بقره، آیه 280؛ توبه، آیات 86 تا 92؛ اسراء، آیات 26 و 28)

11- نادانی و جهل: کسی که علم ندارد و جاهل است در برخی از موارد عذرش پذیرفته می شود. اما اگر گفته شود که نادانی و جهلش از روی تقصیر نباشد و شرایط برای دانایی و علم فراهم باشد ولی او اقدام برای کسب علم و دانایی نکند، در این صورت عذرش پذیرفته نیست.

12- سفاهت و جنون: از نظر اسلام کسی که دچار جنون و سفاهت است در برخی از موارد و برخی از اعمالش عذرش پذیرفته می شود. اما اگر سبک مغزی و سفاهت به اختیار باشد، این عذر پذیرفتنی نیست.

برخی از مردم عذرشان نه تنها قابل قبول نیست، بلکه عذرشان بدتر از گناه است. در روایت است: جمعی نزد حضرت علی(ع) از عذرخواهی عبدالله بن عمرو بن عاص از شرکت در جنگ صفین یاد می کردند که حضرت(ع) فرمود: چه بسا گناهی که از عذرطلبی آن نیکوتر است. (بحار الانوار، ج 78، ص 128) البته انسان همواره نیازمند عذرخواهی نیست، بلکه در برخی از امور می توان با اقرار و توبه در پیشگاه خدا، خود را از تبعات خطا و گناه و اشتباه رهاند. امیر مومنان علی(ع) می فرماید: چه بسا جرمی که اقرار کردن به آن شخص را از پوزش خواستن از آن گناه بی نیاز می سازد. (غررالحکم، ج 1؛ شماره 5344) ایشان همچنین فرموده است: الاقرار اعتذار، الانکار اصرار؛ اعتراف [به گناه] نوعی پوزش خواهی است؛ انکار (عدم اعتراف به گناه) پای فشردن [بر آن] است. (غرر الحکم شماره های 179 و 180).