«هر مجمع علمی حق دارد که به فرآورده انسان بزرگی چون این عالم بزرگوار به خود ببالد. او بی شک یک نابغه و یک ستاره درخشان بود. از جنبه علمی، جامعیت و تحقیق و نوآوری و شجاعت علمی را یک جا دارا بود. در اصول، در فقه، در فلسفه و در هرآنچه به این دانش ها ارتباط می یابد در زمره بنیان گذاران و صاحبان مکتب محسوس می شد. استعداد خارق العاده و پشتکار کم نظیر او از وی عامل ذوفنون و ژرف نگری پدید آورده بود که دید نافذ و ذهن جستجوگرش در آفاق علوم متداول حوزه ها محصور نمانده و هر آنچه را که برای یک مرجع بزرگ دینی در دنیای متنوع امروز سزاوار است به حیطه تحقیق و مطالعه کشیده بود و سخنی نو و فکری بکر و اثری ماندگار در آن می آفرید. بی شک اگر این جوهره علم و تحقیق و این ذخیره تمام نشدنی انسانی، با دست پلید جنایت کاران از حوزه علمیه ربوده نمی شد، جامعه شیعی و اسلامی می توانست در آینده نزدیکی شاهد اوج دیگری در قلمرو مرجعیت و ریاست علمی و دینی باشد.»
این توصیفات زیبا و شگفت انگیز از رهبر انقلاب اسلامی درباره شخصیت بی نظیر عالمِ مجاهد و مبارز، آیت الله محمدباقر صدر است. شهید صدر(ره) در میان روشن فکران اسلامی، چه در جهان تشیع و چه در کل جهان اسلام، از یک مقبولیت ویژه و بالایی برخوردار بود. شاهد این مقبولیت ممتاز، ارتباطی است که بین شهید صدر(ره)، با اطراف و اکناف جهان اسلام برقرار بود. همچنین دعوت هایی که از شهید صدر برای حضور در کنفرانس های فرهنگی و سیاسی می شد و یا فرستادن نمایندگانی از سوی ایشان جهت حضور در این کنفرانس ها، همه شاهد موقعیت ویژه و مقبولیت این شهید بزرگوار است.
شهید صدر (ره) پایه گذار فعالیت های فکری و طرح های تشکیلاتی حرکت اسلامی در عراق است. حتی می توان گفت او پدید آورنده انقلاب اسلامی در عراق است. از لابه لای کتاب ها و نظریه هایی که ایشان از مکتب اسلام بیرون کشیده و ارایه داده است و از نظریات اسلامی ایشان که جوانب گوناگون زندگی را در بر می گیرد؛ و نیز از تصورات ایشان از زندگی و جهان شمولی اسلام و مشخص سازی این تصورات در محورهای مشخص و معین، روشن می شود که چگونه شهید صدر(ره) پایه گذار فکر حرکت اسلامی در عراق بود.
ذوب در امام شوید
آیه الله شیخ محمدعلی تسخیری از شاگردان شهید و دبیرکل کنگره بین المللی آیه الله شهید صدر(ره) درباره ایشان چنین می گوید: « مرحوم آقای صدر(ره)، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نامه ای به شاگردان خود در ایران که بنده کوچکترین آنها بودم، فرستادند و در آن نامه تأکید کردند که شما باید در امام خمینی(ره) ذوب شوید به مقداری که امام در اسلام ذوب شده است. آقای صدر وقتی دیدند که آرزوی دیرینه اش که همانا برپایی نظام اسلامی بود به دست امام خمینی(ره) تحقق یافته است، به امام عاشقانه می نگریستند و لذا عاشقانه به شاگردان خود نوشتند که: ذوبوا فی الامام الخمینی کما ذاب فی الاسلام.
ببینید اینجا هم با اینکه عشق و ذوب وجود دارد، ولی ذوب آگاهانه است. به مقداری که امام در اسلام حل شده، شما هم در امام حل شوید. این نکته جالبی است که شهید صدر(ره) هم دایماً به آن تأکید می کرد.»
شهید صدر(ره) خود را تنها در یک بخش خاص از علوم اسلامی متوقف نکرده بود، بلکه در همه شعب علوم اسلامی وارد شده و بسیار عمیق و با دقت هم وارد شده بود و در هر بخش که وارد می شد، جوانب آن را هم در نظر می گرفت. حجه الاسلام والمسلمین سیدعلی اکبر حائری یکی از شاگردان شهید می گوید: «دوره تدریس علم اصول ایشان، به عنوان نمونه، حدود سیزده، چهارده سال طول می کشید. این بدان علت بود که در هر موضوع و مسأله اصولی که وارد می شد، تا تمامی جوانب آن را استیعاب نمی کرد، از آن موضوع رد نمی شد. ایشان در عین حال که به فقه سنتی معتقد بود، اما به گونه ای همین فقه سنتی را کاملاً با نیازهای فکری زمان و مکان تطبیق می داد. شهید صدر(ره) مباحث خود را به صورت کاملاً فنّی، دسته بندی می کرد و دقیقاً می دانست که از چه نقطه ای وارد و از چه نقطه ای خارج شود تا نتیجه دلخواه خود را بگیرد.»
ایشان در حوزه اقتصاد، نظرات و دیدگاه های روشنگرانه و مترقی داشت و این مفاهیم را در کتاب «اقتصادنا» گردآورده بود. دکتر احمد محمدعلی رییس سابق بانک توسعه اسلامی درباره دیدگاه های ایشان می گوید: «شهید صدر(ره) به ملکیت شخصی که تضادی با روابط اجتماعی نداشته باشد، اهمیت می داد؛ بر ارزش معنوی انسان به عنوان جانشین خدا در زمین تأکید نموده و برای اخلاق اسلامی در اقتصاد نیز اهمیت قایل بود. شهید صدر(ره) ملکیت شخصی را حق مطلق نمی دانست و معتقد بود که این مسأله باید ارتباط تنگاتنگی با وحی داشته باشد.... توسعه باید در ارتباط با ارزش های معنوی انسان بوده و تولید و مصرف باید به عنوان ابزاری جهت خدمت به امت باشد.»
مبارزات انقلابی
دوران مرجعیت آیة الله سید محمدباقر صدر(ره)، پس از وفات آیة الله حکیم(ره) (1390 ه. ق) آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید کردند. در سال 1392 ه. ق رژیم بعث عراق، بیش از پیش از تحرک های ضد استبدادی حزب دعوت اسلامی و دیگر گروه های مبارز و مسلمان به وحشت افتاد. بنابراین با یورش به خانه های مبارزان و مجاهدان، عده زیادی را دستگیر و زندانی کردند. آیة الله صدر نیز با اینکه بیمار بود و در بیمارستان نجف بستری شده بود، تحت نظر مأموران سازمان امنیت رژیم بعث قرار گرفت. تا اینکه با اعتراض مردم و علما، سازمان امنیت دست از او برداشت. در سال 1394 ه. ق رژیم بعث عراق، پنج تن از شاگردان و مریدان آیة الله صدر، یعنی شیخ عارف بصری، سیدعزالدین قپانچی، سید عماد الدین طباطبایی تبریزی، حسین جلوخان و سید نوری طعمه، را دستگیر و اعدام کرد! این گروه شهیدان، طلایه دار شهدای انقلاب اسلامی عراق بودند. این حادثه اثر ناگوار و سنگینی بر روح آیة الله صدر گذاشت و مدت ها به سختی متأثر و بیمار بود. از حوادث مهم دیگر دوران مرجعیت آیة الله صدر، حرکت اربعین سال 1397 ه. ق بود. مردم نجف از دیرباز هر سال در روز اربعین حسینی، مویه کنان و عزادار، با پای پیاده از نجف تا کربلا راهپیمایی می کنند. در آن سال، آیة الله صدر هر چه در توان داشت به هیأت های عزادار مساعدت نمود تا مراسم شورانگیز اربعین را هرچه با شکوه تر برگزار نمایند. آن روز ده ها هزار نفر در قالب عزاداران حسینی، اعتراض خود را علیه سلطه ضد انسانی رژیم بعث عراق، اعلام کردند.
به دنبال آن قیام تاریخی، آیة الله صدر(ره)، دستگیر و به سازمان امنیت بغداد منتقل شد، پس از بازجویی، هشت ساعت تحت شکنجه جسمی و روحی قرار گرفت که آثار آن شکنجه ها تا آخر عمر در بدنش هویدا بود و به سختی می توانست از پله ها بالا رود.
یکی از برنامه های خطرناک رژیم بعثی عراق، بعثی کردن نظام آموزش و پرورش بود. به همه دست اندرکاران امور تعلیم و تربیت از مدارس گرفته تا دانشگاه ها تکلیف کرده بود که به حزب بعث عراق بپیوندند و برنامه های ضد اسلامی آن را در تمام سطوح آموزش کشور اجرا کنند... در این هنگام، آیة الله صدر(ره) در مقام مرجعیت و یگانه پرچم دار مبارزه با حزب کافر بعث، با صدور فتوایی، پیوستن به حزب و هرگونه همکاری با آن را تحریم کرد. این فتوا، تکلیف مردم را روشن ساخت و مردم از پیوستن به حزب و عضویت در آن پرهیز نمودند.
تأثیر فتوای آیة الله صدر (ره) به حدی بود که یکی از مسؤولان حزب در این باره، اعتراف کرد: «فتوای سید محمدباقر، همه نقشه های ما را نقش بر آب کرد.» از آن پس جز عده کمی از مردم سست اراده و بی ایمان، کسی از عضویت در حزب بعث و همکاری با آن استقبال نکرد. بدین گونه حزب بعث، دشمن اصلی خود را شناخت.
شهادت خواهر و برادر
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شهید صدر به حمایت و تبلیغ انقلاب اسلامی پرداخت و از امام خمینی پشتیبانی کرد. رژیم ستم پیشه صدام حسین، از تجدید پیمان امت مسلمان عراق با مرجع و رهبرشان، سخت به وحشت افتاد و برای قطع رابطه مردم با آیة الله صدر(ره)، نیروهای امنیتی را در کوچه های اطراف منزل آیة الله صدر(ره) مستقر کرد. بدین گونه محاصره 9 ماهه بیت آیة الله صدر(ره) آغاز شد.
در مدت نه ماه محاصره، رژیم با فرستادن مأموران و مزدوران خود نزد آیة الله صدر(ره)، سعی کرد تا او را از راهی که در پیش گرفته، منصرف کند، ولی آیة الله صدر(ره) ثابت و استوار ایستاد و همچنان از انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی(ره) و مردم انقلابی ایران حمایت کرد و هرگز به خواسته های رژیم خونخوار صدام، گردن ننهاد. تا اینکه در بعدازظهر گرم و سوزان روز شنبه 15 فروردین 1359 ه. ش، ابوسعید رییس سازمان امنیت نجف، با عده ای از مزدوران امنیتی، آیة الله صدر(ره) را دستگیر و به سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. آیة الله صدر(ره) این بار می دانست که دیگر باز نخواهد گشت؛ زیرا ابوسعید جنایتکار گفت: آماده باشید تا به بغداد برویم! و سید مظلوم آیة الله صدر(ره) به آرامی پاسخ داد: من خیلی وقت است که آماده شهادتم!
فردای آن روز، حکومت جبار بغداد، اقدام به دستگیری بنت الهدی کرد، چون بیم داشت که مبادا خواهر بار دیگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت کند و رژیم را رسوا نماید! برزان ابراهیم، برادر ناتنی صدام و رییس سازمان امنیت کشور، در زندان، از آیة الله صدر(ره) خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بنویسد، تا آزاد شود، وگرنه کشته خواهد شد! آیة الله صدر (ره) این خواسته آن آدمکش را رد کرد و گفت: من آماده شهادتم، هرگز خواسته های غیرانسانی و ضد دینی شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم...!
وقتی که مزدوران بعثی، از منصرف کردن آیة الله صدر(ره) و خواهرش مأیوس شدند، آن دو مظلوم را در روز سه شنبه 19 فروردین 1359زیر شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام علی(ع)، در آرامگاه خانوادگی شرف الدین به خاک سپرده شد.
امام خمینی (ره)، در پیامی به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید سوگمندانه فرمودند: «...مرحوم آیة الله شهید سید محمدباقر صدر(ره) و همشیره مکرمه مظلومه او که معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی به درجه رفیع شهادت رسیده اند. شهادت ارثی است که امثال این شخصیت های عزیز از موالیان خود برده اند....»
آشنایی با این شخصیت ها هم برای نسل امروز جوانان ایران و هم برای جوانان و سیاستمداران و روحانیت امروز عراق که در کشورشان درگیر اختلافات و اتفاقات ویژه ای هستند، بسیار الگو و راهگشاست. مسیری که با خون شهید صدر و خواهر گرامی اش آبیاری شده نباید در گرماگرم اختلافات داخلی به فراموشی سپرده شود.
