مبانی و شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن کریم

مبانی و شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن کریم از دیدگاه علامه طباطبایی

مقدمه

اصول تربیتی هر دیدگاهی از مبانی تربیتی آن نشئت می گیرد و روش ها و فنون خاص تربیتی خود را به دنبال خواهد داشت. نیل به سعادت حقیقی، بدون داشتن «اخلاق الهی» و «زندگی سالم جهت رشد و تکامل انسانی» امکان پذیر نیست. آنچه امروز به آن نیازمندیم، دانستن اهمیت سرمایه گذاری و برنامه ریزی دقیق فرهنگی برای رسیدن به این هدف است. ترویج صحیح آداب اسلامی و حل مشکلات اخلاقی جامعه، نیازمند شناخت مبانی و شیوه های اخلاقی مطرح شده از سوی خداوند است و قرآن کریم بهترین مرجع در این زمینه می باشد. اصول و روش های تربیت اخلاقی، به گونه ای در قرآن کریم مطرح شده است که می تواند عرصه های فردی، خانوادگی و اجتماعی را سامان بخشد و راه گشای تمامی این مسائل باشد. پرسش اساسی اینجاست که آیا قرآن مبنا و روش خاصی در تربیت اخلاقی انسان دارد؟ آیا می توان روش واحدی برای تمامی سنین و در تمامی عرصه ها برگزید؟

مبانی تربیت اخلاقی در قرآن

«مبانی» در لغت به معنای «شالوده و اساس» یک چیز آمده است1 و در اصطلاح دانشمندان تربیتی، به گزاره هایی گفته می شود که بیانگر موقعیت، امکانات، محدودیت ها و ضرورت های حیات انسانی است. 2 مبانی هر مکتب، نوع اصول ارزشی و تربیتی آن مکتب را مشخص می کند.

«تربیت» نیز در لغت از دو ریشة «ربو» و «ربب» اشتقاق یافته است؛ از ریشة «ربو» بیشتر ناظر به پرورش جسمی و به معنای «افزودن» و «پروراندن»، و از ریشة «ربّ» بیشتر ناظر به پرورش روحی و معنوی و به معنای «سرپرستی کردن»، «رهبری کردن» و «به اعتدال رساندن» است. 3 تربیت از نظر دانشمندان تربیتی، فعالیتی منظم و تدریجی برای کشف استعدادها و از قوه به فعلیت رساندن آنهاست. 4

اخلاق در لغت جمع «خُلُق» یا «خُلق» به معنای سجیه و طبیعت باطنی است5 و به صفاتی اطلاق می شود که بر اثر تکرار، در نفس انسان به صورت ملکه در آمده و رفتار متناسب با آن بدون تأمل از انسان صادر می شود. 6 بنابراین، «تربیت اخلاقی» به معنای چگونگی به کارگیری و پرورش استعدادهای درونی انسان جهت رشد و تثبیت صفات پسندیدة اخلاقی (شکوفا کردن ظرفیت های اخلاقی) به منظور انجام رفتارهای پسندیده اخلاقی و دوری از رذایل اخلاقی است؛ به طوری که این ویژگی ها برای انسان به صورت ملکه درآید. 7

موضوع تربیت اخلاقی، نفس انسان است که افعال زیبا و زشت به طور ارادی از او صادر می شود. 8 هدف تربیت اخلاقی، پرورش استعدادهای درونی انسان برای ایجاد و رشد صفات و رفتارهای پسندیدة اخلاقی است. از دیدگاه علامه طباطبائی، هدف تربیت اخلاقی، رسیدن به توحید در زمینة اعتقاد و عمل است. بنابراین، تربیت اخلاقی باید به عبودیت الهی بینجامد. 9 علامه معتقد است این هدف و این روش، مخصوص قرآن است (در مقابل گروهی که هدف را تأمین قوانین اجتماعی یا عرف جامعه می دانند یا پیروان ادیان الهی که هدف را رسیدن به نعمت های اخروی و دوری از عذاب می دانند). 10 از این روی، برای شناسایی مبانی تربیت اخلاقی قرآن، باید ساحت های گوناگون انسان شناسی از نظر قرآن بررسی شود. باید رابطه انسان با خداوند، جهان هستی، خود و دیگران در نظر گرفته شود و در این راستا، به محدودیت ها، استعدادها و ضرورتهای حیات انسانی توجه شود.

مرحوم علامه طباطبایی موارد زیر را از مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی در قرآن کریم می داند:

الف) توحید

اهمیت خداشناسی به دلیل آثار آن در حیات فردی و اجتماعی انسان ها مورد توجه است. اعتقاد انسان به خدا و برداشتی که از اوصاف الهی دارد، در شئون مختلف زندگی او، انگیزه ها، نیت ها، داوری ها و اعمال او مؤثر است و شخصیت ویژه ای برای فرد می سازد و روش او را تغییر می دهد.

بنابراین، یکی از ضرورت های حیات آدمی، شناخت نوع ارتباط او با خداوند است. علامه معتقد است «توحید»، ریشة درخت اسلام و روح همة آموزه های قرآن است. از این روی، مهم ترین مبنای تربیت اخلاقی را «توحید» می داند. ایشان بیان می کند شجره طیبه ای که قرآن از آن نام می برد که اصل آن ثابت و فرع آن در آسمان است، همان توحید است که فروع آن، اخلاق، اعتقادات و احکام می باشد. 11 بنابراین، از نظر ایشان مهم ترین مبنای قرآن در تربیت اخلاقی توحید است.

علامه طباطبایی «توحید» را این گونه معرفی می کند: «توحید در اسلام آن است که معتقد باشیم خداوند ربّ همه اشیاء است و هیچ ربّی جز او نیست، در همه جهات تسلیم او بوده و حقّ ربوبیت او را ادا کنیم. بدین شکل که خشوع قلبی جز برای او نداشته باشیم و اعمالمان را جز برای او انجام ندهیم و دستورات او را بزرگ و عظیم بدانیم». 12

انسانی که معتقد است کارگردان اصلی جهان تنها خداوند است و نیازمندی های او، تنها با تدبیر خداوند، سر و سامان خواهد گرفت، دست نیاز به سوی دیگران دراز نخواهد کرد؛ در مقابل مشکلات بی تابی و کم صبری نخواهد داشت؛ زیرا او می داند که خداوند تنها ربّ او نیست، ربّ همه جهان است و امور را به بهترین شیوه هدایت خواهد کرد. علامه طباطبایی در این زمینه می فرماید: «خداوند سبحان، مالک حقیقی انسان و هر آنچه به او تملیک کرده می باشد؛ چرا که انسان هرچه دارد خدا به او داده و مالک او، قلب او، تمام اموال اوست. لذا خدا به او، به نفع و ضررش، مرگ و حیاتش، کمال و سعادت یا شقاوتش، اسباب مورد نیاز سعادتش، از خود او آگاهتر است. دل ها به دست اوست و هر که را بخواهد به طرف آن برمی گرداند. تنها اوست که می تواند در هر حال، قلب انسان را به بهترین حالت برگرداند. انسان هیچ مطلبی را از او نمی تواند مخفی کند؛ چون خدا از انسان به قلبش نزدیکتر است. 13- . . وقتی انسان بداند خود و سایر موجودات، ملک خداوند هستند، بنابراین نه اندوه می خورد و نه می ترسد از آنکه ضرری ببیند بلکه تسلیم محض خدا می شود. » آری خداوند «ربّ العالمین» است یعنی عوالم گوناگون هستی تحت تدبیر و پرورش او قرار دارد. 14

مسلّماً چنین نگرشی دربارة توحید، اساس تفکر انسان را دگرگون ساخته و ریشة رذایل اخلاقی را در او می خشکاند. همان گونه که مهم ترین انگیزة رعایت اخلاق را برای رسیدن به همه خیرات در انسان زنده می کند. احتجاج قرآن کریم بر توحید عبودی آن است که تنها کسی سزاوار پرستش و خضوع و اطاعت است که خالق انسان و پرورش دهندة استعدادها، مالک مرگ و حیات، و نفع و ضرر او باشد. «وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا ینْفَعُک وَ لا یضُرُّک فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّک إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ(یونس: 106)؛ و جز خدا کسی را که نه سودی به تو میرساند و نه زیانی را دفع می کند] مخوان، که اگر چنین کنی، از ستمکاران خواهی بود». فرد موحد چون خدا را ناظر بر کارهای خود می داند، مدح و ذمّ مردم برایش مهم نیست، از این روی، دچار اضطراب نمی شود و به آرامش می رسد. همچنین این تفکر، جلوی تکبّر او را در هنگام موفقیت ها می گیرد؛ زیرا مؤثر حقیقی را خدا می داند. 15

محبّت اصیل، تنها زیبندة ذات نامحدود خداوند است؛ زیرا او جامع تمام کمالات بی منتهاست؛ ولی نعمت و رازق ماست و ما همواره به او محتاج هستیم. قرآن کریم با بیان توحیدی خاص خود، در صدد جذب قلوب مردم به سمت خداوند است و این مهم ترین اساس در تربیت اخلاقی است: «وَ إِذا سَأَلَک عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ(بقره: 186)؛ و زمانی که بندگانم از تو دربارة من سؤال کردند همانا] من نزدیکم. »

همچنین توحید در علم، قدرت، عزّت و حیات را مطرح می کند: «وَ اللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ»(بقره: 282)؛ «أَ لا یعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»(ملک: 14)؛ «آیا کسی که آفریدگار است علم ندارد در حالی که خود باریک بین و آگاه است».

«أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً»(بقره: 165)؛ «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیئاً أَنْ یقُولَ لَهُ کنْ فَیکونُ»(یس: 82 )؛ «مَنْ کانَ یرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً»(فاطر: 10)؛ مرحوم علامه بیان می کند هر کس می خواهد عزیز شود یک راه دارد و آن این است که باید آیینه خدای عزیز شود تا عزّت در او ظهور یابد. 16 یعنی خود را به اخلاق الهی آراسته کند؛ خداوند کریم است او هم کریم باشد؛ خداوند صبور است او هم صبور باشد؛ خداوند ستارالعیوب است او هم چنین باشد و. . . .

مسلّماً چنین نگرشی از توحید که قرآن کریم بیان می کند، مهم ترین اثر تربیتی را در اخلاق بر جای خواهد گذاشت. علامه معتقد است این روش مخصوص قرآن کریم است. قرآن چنان دل ها را با علوم و معارف توحیدی خود پر می کند که دیگر جایی برای رذایل باقی نمی ماند. بنابراین، نگرش توحیدی یعنی ایجاد انگیزه برای انجام فضایل و پیشگیری از رذایل؛ نه دفع و درمان آنها؛ زیرا هر عملی که انسان انجام می دهد، یا برای به دست آوردن عزت یا قدرت یاسعادت و یا برای دفع شر و مکروهی می باشد و قرآن کریم قدرت، عزت و. . . را منحصربه خدا کرده است. بنابراین، در قلب موحد، جایی برای غیر خدا باقی نمی ماند تا به آن انگیزه دچار انحراف شود. 17 بر مبنای توحید، مهم ترین روش تربیت اخلاقی قرآن، اجرای عبودیت است؛ یعنی انجام دستورات الهی و آنچه خداوند از انسان خواسته است و ترک محرّمات و آنچه انسان را از آن نهی کرده است. آری، موحّد حقیقی همواره درصدد رضایت محبوب و معبود برمی آید.

ب) فطرت

دومین مبنای قرآن در تربیت اخلاقی، پذیرش «فطریات» در انسان است. «فطرت» در لغت به معنی «خلق»، «ایجاد» و «سرشت و طبیعت» آمده است. 18 فطرت در اصطلاح، به گونه ای خاص از آفرینش اطلاق می شود که مخصوص انسان و غیر تقلیدی است. بدین صورت که نیازمند تمرین، و استاد نبوده، در همه زمان ها، مکان ها و برای همه ثابت می باشد؛ قابل شدت و ضعف است و مبدأ همة فضایل انسانی است. 19

یک سلسله میل ها و جاذبه های معنوی در انسان وجود دارد که در سایر موجودات نیست. این جاذبه ها به انسان امکان می دهد دایرة فعالیت هایش را از مادّیات توسعه دهد و تا افق عالی معنویات بکشاند. برخی از گرایش های فطری انسان عبارت است از: میل به حقیقت جویی و کمال یابی، میل به کرامت نفس و احترام، میل به آرامش، زیبایی دوستی، حبّ ذات و صیانت از نفس (جلب منفعت و دفع ضرر)، میل به خیر و فضیلت، تقدیس و پرستش موجود برتر، شکر و سپاس منعم که نوعی منفعت از او شامل انسان می شود. 20 پرسش مهم در اینجا آن است که آیا انسان دارای ویژگی ای به نام فطرت است؟ و آیا قبول فطرت تأثیری بر تربیت اخلاقی انسان دارد؟

قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»(شمس: 7 و 8)؛ «سوگند به نفس آدمی وآنکه آن را منظم ساخت. سپس خیر و شر را به او الهام کرد. » استاد مرتضی مطهری در این زمینه می گوید: «اگر انسان دارای یک سلسله فطریات باشد، قطعاً تربیت او باید با در نظر گرفتن همان فطریات صورت گیرد». 21

استادان تعلیم و تربیت به این نکته اذعان دارند که تعلیم و تربیتی شایستة انسان است که در همة مراحل نوعی و فردی، با شناخت صحیح انسان و وضعیت او، همراه باشد. 22

بنابراین، شناخت فطریات انسان، به یقین در تربیت اخلاقی او لازم است تا بتوان شیوه های تربیتی متناسب با آن اتخاذ کرد. علامه طباطبایی معتقد است عقل عملی که خاستگاه رفتارهای اخلاقی است، مقدمات احکام خود را از فطرت وغریزة انسانی می گیرد. ایشان ضمن پذیرش مبنای فطرت در تربیت اخلاقی، آن را نیازمند شکوفایی می داند: نکته مهم آن است که انسان ها فطرتاً خواهان علم، قدرت و صیانت از نفس هستند و به بقا و جاودانگی خویش می اندیشند. میل به کسب اعتبار و احترام دارند؛ میل به لذت جویی و زیبایی دوستی دارند و در مقابل ولی نعمت خود خاضع اند. برای مثال، احترام به پدر و مادر به مثابه یک ولی نعمت در همة جوامع دیده می شود. روشن است که نوع دید افراد به زندگی و شناخت آنان از خویش، خداوند و جهان، جهت امیال فطری را مشخص کرده و در شدّت یا ضعف آن مؤثر است. برای نمونه، اگر انسانی باور داشته باشد دنیا تمام زندگی اوست و با مرگ، نابود می شود یا اینکه همواره در دنیا جاودانه خواهد بود، در این صورت او حریص ترین افراد به کسب قدرت و منفعت و لذت جویی است؛ در مقابل، انسانی که به شناخت عمیق از خداوند و هستی رسیده باشد و بداند که حیات آخرت، اصل زندگی او را تشکیل می دهد، با همان انگیزه های فطری یعنی میل به کمال، قدرت، عزّت، صیانت نفس و. . . در صدد رسیدن به سعادت ابدی و اخروی است و البته راه آن را بندگی خداوند می داند؛ زیرا موحّد حقیقی، خداوند را جوابگوی همة امیال و خواهش های خود می شناسد. از این روی، تمام همّ و غمّ خود را صرف جلب رضایت او می کند؛ قرآن کریم در این باره می فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها(روم: 30)؛ پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن، این فطرتی است که خداوند، انسان ها را بر آن آفریده است. نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که برای شکوفایی استعدادهای فطری، نیازمند برطرف کردن موانع آنها و هدایت صحیح شان برای رسیدن به کمال هستیم. بر مبنای فطرت، روش های تذکر، موعظه، پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منکر، برای تربیت اخلاقی اتخاذ می شود.

ج) هدفدار بودن انسان

یکی دیگر از مبانی تربیت اخلاقی در قرآن، هدفدار بودن انسان یا داشتن مطلوب نهایی است و آن عبارت است از رسیدن به سعادت و کمال. کمال یعنی شکوفایی استعدادهای درونی انسان، و سعادت به لذت پایداری گفته می شود که از جهت کمّی و کیفی دارای برتری و دوام نسبت به سایر لذت هاست. 23 قرآن، هدف وکمال انسان را در آگاهی کامل و علم شهودی و حضوری او به خدای متعال می داند که همان قرب حقیقی نسبت به پروردگار است و با تلاش و تهذیب نفس به دست می آید. 24 از نظر قرآن، سعادت انسان که موجودی مرکب از روح و بدن می باشد، عبارت است از رسیدن به خیرات جسمانی و روحانی و متنعم شدن به آن. 25 می فرماید: «یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً فَمُلاقِیهِ( انشقاق: 6)؛ «ای انسان قطعاً تو به سوی پروردگارت در حرکت هستی پس او را ملاقات خواهی کرد».

بدیهی است که انسان دارای امیال و گرایش های گوناگونی است که نمی تواند به همه آنها پاسخ دهد. در تربیت اخلاقی حول محور توحید، همه خواسته ها و امیال فرد به سمت یک هدف ارزشمند جمع می شود و آن، رسیدن به رضایت و قرب خداوند است. نکته ای که علامه طباطبایی در بحث کمال مطرح می کند آن است که کمال انسان، در متن زندگی اجتماعی او به وقوع می پیوندد و اجتماع استوار نمی شود مگر در پرتو قوانین. قوانین نیز هر چقدر عادلانه تنظیم شده باشد، راه تخلّف را نمی بندد؛ مگر اینکه فضایل اخلاقی در آن جامعه حکمفرما باشد. فضایل اخلاقی نیز وقتی انسان و جامعه را به انجام اعمال صالح و سعادت سوق می دهد که بر اساس توحید باشد؛ یعنی مردم معتقد باشند جهان پروردگاری ازلی و سرمدی دارد که هیچ چیز از علم و احاطه او بیرون نیست و هیچ قدرتی فوق آن وجود ندارد؛ او همه را آفریده و به زودی به حساب همه رسیدگی خواهد کرد. در این صورت هم و غمّ آدمیان، مراقبت از اعمالشان جهت رضایت حق خواهد بود. 26برخی از دانشمندان تربیتی، اجتماعی بودن انسان را مبنای جداگانه ای برای تربیت انسان می دانند.

د) اختیار

اختیار در لغت به معنای «توانایی انتخاب درست از نادرست» است؛ 27 در اصطلاح نیز به معنای آزادی در انجام افعال، به همراه آگاهی و توانایی بر انجام آن می باشد. 28 برای انجام یک فعل، اراده انجام دادن آن لازم است و برای اراده کردن باید ابتدا به تصور فعل، سپس تصدیق به نوعی فایده در آن پرداخت و اعتقاد به قدرت بر انجام آن فعل داشت تا شوق و میل به انجام آن در ما ایجاد شود. ارزش تمام کارهای اخلاقی انسان به وجود اختیار اوست؛ زیرا هرگز موجودی را بر آنچه استعداد و توانایی انجام آن را ندارد بازخواست نخواهند کرد. معمولاً انسان هایی که تنبل هستند و نمی خواهند خود را به زحمت بیندازند و به تزکیه نفس بپردازند، می کوشند رفتارهای نادرست خود را به عوامل قهری نظیر خواست خداوند، جبر محیط یا ارثی بودن صفتی نسبت دهند تا از زیر بار سنگین مسئولیت شانه خالی کنند. قرآن برای مبارزه با این تصوّر غلط، مرتب گوشزد می کند که انسان موجودی مختار و در قبال کارهای خود مسئول است: «وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی» «وَ أَنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یری» «ثُمَّ یجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی»(نجم: 39 تا 41)؛ و برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست، به زودی جزای کافی سعیش را می بیند.

بر مبنای اختیار، روش های بشارت و انذار (وعدة بهشت و جهنم)، عفو و صفح از خطا و روش ابتلا برای تربیت اخلاقی اتخاذ می شود.

ه‍ ) معرفت پذیری انسان

معرفت پذیری یکی از استعدادهای ویژة انسانی و از مبانی تربیت اخلاقی به شمار می آید. یکی از مسائل مهم در تربیت اخلاقی، وجود محرّک اصلی، به منظور حرکت برای خودسازی یا دیگرسازی اخلاقی است. آنچه می تواند برای شناسایی شکوفایی استعدادهای اخلاقی محرک باشد، شناخت نیاز انسان و میل به رفع آن است. بنابراین، انسان نیازمند معرفت به نفس خویش است. متأسفانه انسان در اثر توجه و پرداختن بیش از اندازه به امور مادی، خود را فراموش کرده به سمت هلاکت می رود.

معرفت نفس یعنی شناخت ویژگی های انسان، ضعف ها، اهداف و راه تکامل؛ همه اینها انسان را به سوی معرفت خداوند می کشاند؛ زیرا تنها خداوند است که می تواند همة میل ها، ظرفیت ها، و ضعفهای انسان را با کمالات نامحدود خود ارضاء کند. کسب معرفت می تواند حصولی (با استفاده از برهان و استدلال) یا حضوری و شهودی باشد. بدین شکل که وقتی انسان با برهان دریافت سراسر نیاز است و تنها خداوند رفع کنندة نیازهای اوست، هر لحظه در عبودیت خویش کامل تر شده و شایسته دریافت فیض الهی می گردد؛ به طوری که راه را به او نشان بدهد: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً»(انفال: 29).

قرآن کریم با خطاب هایی نظیر «یتَدَبَّرُونَ»، «یتَفَکرُون»، «اولُوا الْأَلْبابِ» و. . . قوة معرفت پذیری و تعقل انسان را به رسمیت شناخته است. مرحوم علامه می فرماید: «خداوند کریم در هیچ آیه ای دستور نداده است که مردم کورکورانه ایمان بیاروند. حتی گاهی در میان آیات، علت احکام و شرایع را نیز بیان می کند. به عبارتی، قرآن، مبنای دعوت خود را بر ادراک عقلی انسان نهاده و او را به کسب بینش دعوت می کند تا با شناخت نیازهای خود و قدم در وادی تهذیب نفس به سعادت برسد». 29 قرآن کریم همچنین انسان را خلیفه خداوند، 30 امانتدار او، 31 دارای بزرگترین ظرفیت علمی، 32 معرفی کرده است و در مقابل، ضعف جسمی، 33 عجول بودن34 و جهل اضطراری نسبت به آینده (نظیر مرگ) را از جمله ویژگی هایی می داند که او را به کسب کمالات و فضایل برای نزدیک تر شدن به خداوند سوق می دهد. در ادامه، به روش های تربیت اخلاقی که از این مبانی نشئت می گیرد؛ می پردازیم:

شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن

روش های تربیت اخلاقی به سه دسته خودسازی، دیگرسازی و روش های مشترک قابل تقسیم است و ما روش های مشترک را بررسی خواهیم کرد.

الف)روش حبّ عبودی

علامه معتقد است مهم ترین روش تربیت اخلاقی مبتنی بر توحید، روش حبّ عبودی است. 35حبّ عبودی یعنی محبّتی که از روی عبودیت فرد و ناشی از شناخت توحیدی نسبت به خداوند است؛ محبتی که همة نقایص و تمایلات انسان را پاسخ می دهد. علامه در المیزان می فرماید: مهم ترین شیوة تربیتی اخلاقی در نظر قرآن، شیوة حب عبودی است. چون بنای اسلام بر محبت عبودی است. یعنی ترجیح دادن جانب خدا بر جانب بنده؛ رضای خدا را بر رضای خود ترجیح دادن؛ از حق خود به خاطر حق خدا گذشتن و از خشم خود به خاطر خشم خدا صرف نظر کردن؛ این محبت انسان را به کارهایی وا می دارد که عقل اجتماعی نمی پسندد. چون ملاک اخلاق اجتماعی، همین عقل اجتماعی است. محبت انسان را به کارهایی وا می دارد که فهم عادی که اساس تکالیف عمومی و دینی است، آن را نمی فهمد. 36

در حدیث قدسی آمده است: «هرگاه اشتغال به من بر جان بنده غالب آید، خواهش و لذت او را در یاد خود قرار دهم و چون خواهش و لذّتش را در یاد خود قرار دهم، عاشق من می گردد و من نیز عاشق او». 37

بنابراین، محبت خداوند شامل بندة عاشق می گردد و او را برای خدا خالص می کند. مسلّماً چنین فردی دستورهای الهی را به سبب عشق به محبوب انجام می دهد و آنچه مبغوض اوست ترک می کند و این یعنی همان تهذیب نفس. به عبارت دیگر، تربیت اخلاقی با کشش محبّت و به روش عبودیت، بهترین شیوة قرآن از نظر علامه است.

آن دل که به یاد تو نباشد دل نیست

آن کس که ندارد به سر کوی تو راه

قلبی که به عشقت نتپد جز گل نیست

از زندگی بی ثمرش حاصل نیست 38

«حبّ عبودی» روشی است برای تقویت اراده و همت در راه کسب فضایل و ترک رذایل.

علامه طباطبایی می فرماید: عبادت به سه طریق ممکن است (و هر کدام اثر خود را دارد ): اول عبادت از روی ترس و بیم از خشم الهی و عذاب آخرت، که انسان را به زهد وا می دارد. یعنی فرد از لذایذ دنیا چشم پوشی می کند تا به نجات اخروی برسد. دوم، عبادت به طمع بهشت و نعمت های اخروی که فرد را وادار به فعل نیک می کند. اما طریق سوم عبادت، طریقه «محبت» است؛ یعنی قلب را از تعلق به هر چه غیر خداست پاک کردن، از تمام زینت ها و زخارف دنیا گذشتن، از فرزند، همسر، مال، مقام، حتی از آرزوهای خود. قلب را منحصراً برای خدا فارغ کردن، یعنی محبت به خدا قلب فرد را مرحله به مرحله تسخیر می کند تا جایی که این فرد تنها کاری را می کند که خداوند دوست دارد وآن چیزی را ترک می کند که او نمی پسندد. به رضای خدا راضی و به خشم او خشمگین می شود. 39

شهید مطهری در این رابطه می گوید: عشق و محبّت، محرّک شکستن حصار خودپرستی است. همین که عاشق از «خود» پا بیرون نهاد، روح او توسعه می یابد و صفات زشت اخلاقی را کنار می نهد. . . عشق و محبّت، تنبل را چالاک می کند، حتی از کودن تیزهوش می سازد، از بخیل بخشنده و از کم طاقت، شکیبا می سازد. . . . 40

آری:

هر که را جامه ز عشقی چاک شد

او ز حرص و عیب کلی پاک شد

«آنچه در عبودیت هدف است، حفظ و یادآوری شناخت خداوند است؛ یعنی پس از آنکه فرد خداوند را شناخت، با عبادات، به یاد او می افتد تا دچار غفلت نگردد». 41

حضرت علی علیه السلام فرموده است دوستی خدا آتشی است که به هیچ چیز نمی گذرد مگر اینکه آن را می سوزاند؛ یعنی همة هواها واشتغالات نفس را از بین می برد. 42 قرآن کریم می فرماید: «إِنْ کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللَّهُ وَ یغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ(آل عمران: 31)؛ این آیه، نشانة محبت به خداوند را تبعیت از فرستادة او یعنی پیامبر صلی الله علیه وآله می داند و نشانه محبّت خداوند به بنده را آمرزش گناهان او و مورد رحمت و مغفرت الهی قرار گرفتن، می داند.

علامه طباطبایی سه مرحله برای عبودیت معرفی می کند: اول توکل که اعتماد به خداوند و راضی شدن به مصلحت او است؛ دوم، تفویض و سپردن امور به خداوند؛ در این مرحله فرد با تضرع و التماس، درخواست یاری دارد. مرحلة سوم، مقام تسلیم است که بنده مطیع محض بوده و حتی التماس و درخواست را رها می کند و باور دارد که خداوند با حکمت خویش، امور را به بهترین شکل هدایت می کند؛ مانند آنچه حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: «حسبی من سؤالی علمه بحالی؛ 43 علم خداوند به احوال من، مرا بی نیاز از درخواست نموده است. »

راه های کسب حبّ خداوند در قرآن بیان شده است؛ برخی از آنها عبارت اند: تفکر و شناخت خداوند، ذکر دائم و یادآوری نعمت ها و مسئولیت انسان در برابر خداوند، 44 اخراج محبّت غیر خدا «القلب حرم الله فلا تسکن فی حرم الله غیر الله»، 45 عمل کردن مطابق رضایت الهی46 و محبّت اولیای خدا که خداوند به آن سفارش کرده است: «قُلْ لا أَسْئَلُکمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(شوری: 23)؛ علامه همچنین بیان می کند که پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت معصوم علیهم السلام ایشان مصادیق ذکر الهی اند؛ زیرا خداوند به وسیله آنها به یاد می آید. 47

ب)روش موعظه و نصیحت

این روش با توجه به فطرت اجرا می شود؛ موعظه یعنی کارهای نیک به گونه ای تذکر داده شود که قلب شنونده از شنیدن بیان آن رقت پیدا کند و در نتیجه تسلیم شود. 48 قرآن کریم نصایح لقمان به پسرش را بیان می کند که حقیقت توحید را به او می آموزد و سپس او را دعوت به عمل می کند: «وَ هُوَ یعِظُهُ یا بُنَی لا تُشْرِک بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» (لقمان: 13). علامه بیان می کند که روش لقمان در نصحیت فرزندش، بیان توحید و معاد همراه با محبّت است. خطاب عاطفی «یا بنی!» یعنی «پسرکم!» برای برانگیختن احساسات و ترغیب به پذیرش است. 49

همچنین قرآن کریم از زبان حضرت نوح علیه السلام بیان می کند که فرمود: «یا قَوْمِ إِنِّی لَکمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ»(نوح: 2)؛ عبارت «یا قوم» در واقع «قومی» بوده که مخفّف شده و بیان کننده خیرخواهی و مهربانی است. 50 از میان روش های ارشادی، روش عاطفی مؤثرتر است. بنابراین، درگیر کردن احساسات فرد برای رجوع به خویشتن، می تواند در پذیرش نصیحت جهت اصلاح، مؤثر واقع شود و این انگیزه ای مهم برای کسب فضایل و ترک رذایل است.

پس در این روش، محور قرار دادن توحید و تذکر به این حقیقت، مهم است و باید با محبّت و برانگیختن احساسات همراه باشد.

ج)روش الگوسازی با بیان داستان و مثال

علامه می فرماید: «قرآن کریم مثل معلّمی است که کلیات درس را در مختصرترین جملات بیان می کند سپس شاگردان را به عمل به آن امر می کند. بعد اعمال آنها را می بیند؛ صحیح و فاسد آن را اصلاح می کند؛ نقص ها و کمبودها را با موعظه، مثال، داستان، وعده به پاداش و جزا رفع می کند». 51 علامه بیان می کند که تمامی داستان ها و مثال های قرآن، حول محور توحید، افراد را تربیت می کند. ایشان ویژگی داستان ها و مثال های قرآن برای تربیت اخلاقی انسان ها را این گونه معرفی می کند: «اینکه خداوند داستان های انبیا را بیان می کند، عبادت ها، دعاها و طرز معاشرت شان را با مردم مثال می زند، در واقع خود نوعی تربیت عملی است با ذکر جزئیات. آنچه در تمام آنها محور اصلی بحث قرآن است، هدایت توحیدی انبیاست و این اعتقاد درونی آنها به توحید است که در اعمال آنها بروز کرده است. »52

علامه می گوید این که داستان حضرت یوسف علیه السلام از نظر قرآن «احسن القصص» است به آن دلیل می باشد که اخلاص توحید او را بیان می کند و ولایت خداوند سبحان نسبت به بنده اش را مجسّم می سازد که چگونه او را در راه محبت و سلوک راهش تربیت کرده و از چاه ذلت به اوج عزت رسانده است. همچنین نشانگر آن است که خداوند عهده دار امور بندگان مخلص خویش است تا به عرش عزّت بلندشان کند. 53

ویژگی مثال های قرآنی نیز آن است که با بیان نکات اخلاقی، میان دستورهای مختلف عبادی، سیاسی، اجتماعی و. . . پراکنده شده اند تا هر لحظه، تمرین و تذکری برای یاد خدا باشند و بذر غفلت و رذایل را در هر موقعیتی بخشکانند. 54 بنابراین، روش داستان و مثال برای الگوسازی علمی در تربیت اخلاقی، در صورتی که حول محور توحید باشد، بسیار مؤثر واقع خواهد شد.

د) وعدة بهشت و جهنم

قرآن کریم در موارد بسیار به بیان عذاب های جهنم و نعمت های بهشتی و مقایسة آن دو پرداخته است. «قُلْ أَ ذلِک خَیرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ»(فرقان: 15)؛ در این روش، آگاهی دادن از نتایج کار نیک، انگیزة کافی برای انجام دادن آن ایجاد می کند؛ همان طور که آگاه شدن از نتایج سوء، بهترین عامل بازدارنده از ارتکاب آن عمل است. به عبارتی، تشویق و شرم تنبیه باید مربّی فرد باشد و این یعنی بها دادن به عزت و کرامت انسانی.

ه‍ ) پرسش و پاسخ

یکی از شیوه های پرورش استعدادها، مطرح کردن موضوع مورد نظر در قالب پرسش است. با اجرای ماهرانة این روش، به جای تعدادی باسوادهای سطحی، صاحب نظرانی متفکر تربیت می شوند که اهل معرفت اند. 55 قرآن کریم در راه پرورش نیروی معرفت و تفکر، برای کامل شدن شناخت افراد و رسیدن به عبودیت از این روش استفاده کرده است. در روش پرسش و پاسخ، القای اطلاعات، همراه با تفکر حول محور مورد نظر صورت می گیرد. از این روی، ماندگاری اثر آن بیشتر خواهد بود:

«أَ لَمْ یأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکرِ اللَّهِ(حدید: 16)؛ آیا وقت آن نرسیده است که دلهای مؤمنان در برابر ذکر خدا خاشع گردد؟»

و) امر به معروف و نهی از منکر

انجام معروف وقتی آسان می شود که همة هدف ها متوجه قرب الی الله باشد و منکر وقتی صورت می گیرد که انسان از این هدف به انحراف کشیده شده و عقب بیفتد. امر به معروف و نهی از منکر، وقتی اثر گذار است که آمر یا ناهی، این حقیقت را به فرد امرشونده یا نهی شونده القا کند. نکتة مهم در این روش آن است که فرد باید به گفته های خود عمل کند تا نشانة صدق دعوی او باشد. قرآن کریم می فرماید: «کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(آل عمران: 110).

قرآن کریم بیان می کند شما بهترین امت هستید؛ زیرا به نیکی امر و از زشتی ها نهی می کنید، در حالی که به خداوند ایمان دارید. یعنی امر و نهی شما حول محور توحید است.

ز) ابتلاء

بنابر مبنای اختیار و مسئولیت پذیری، یکی از روش های تربیت اخلاقی، مواجه شدن فرد با نتایج اعمال خویش است تا با آگاهی از نتایج مثبت یا منفی آن، برای انجام دادن دوباره عمل، دلسرد یا تشویق شود. در این روش، فرد بر اساس مبنای «حبّ ذات» می کوشد به گونه ای عمل کند که زیانی متوجه او نشود. قرآن کریم می فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ» (بقره: 155 و 156).

بنابراین، فرد وقتی دانست نتیجة عمل او به خودش باز می گردد و دنیا هر لحظه صحنه آزمایش اوست، متوجه امر آخرت شده و به اصلاح نفس می پردازد؛ به عبارت دیگر، به تربیت اخلاقی خود مشغول می شود. دانشمندان تربیتی اصول دیگری را نیز در تربیت مهم می دانند که برخی از آنها عبارتند از: مدارا با متخلف، تدریج در آموزش رفتار پسندیده، تکرار و مداومت بر کسب فضایل وترک رذایل، رعایت اعتدال و پرهیز از افراط وتفریط نابجا.

نتیجه گیری

پیش از این بیان شد که مبانی تربیت اخلاقی به معنی امکانات، ضرورت ها و موقعیت حیات انسانی در تربیت اخلاقی است و شیوه ها به معنای راه کارهاو پیش فرض هایی است که با توجه به مبانی، برای رسیدن به اهداف اتخاذ می شوند. علامه بیان می کند هدف های تربیت اخلاقی می تواند به انگیزة قوانین اجتماعی یا مورد پسند مردم واقع شدن باشد  همان طور که دانشمندان غربی عموماً همین اهداف را در تشویق به اخلاق در نظر دارند یا به انگیزة رهایی از عذاب اخروی و رسیدن به نعمت های بهشتی باشد  همان گونه که ادیان گذشته به آن تأکید دارند.  اما روش قرآن با این دو گروه تفاوت دارد. قرآن کریم همة آموزه های خود را حول محور «توحید» بیان می کند و انگیزه تربیت اخلاقی را، حبّ معبود و رسیدن به قرب و نزدیکی به او بیان می کند.

علامه، مبانی تربیت اخلاقی در قرآن را توحید، فطرت، هدفدار بودن انسان، اختیار و قوة معرفت پذیری انسان می داند. البته مهم ترین مبنا را «توحید» معرفی کرده است که سایر مبانی حول آن می چرخد. شناخت توحید، نگرش موحد را نسبت به خود و خداوند تغییر می دهد؛ نقص های او را یادآور شده و تنها رافع کمبودها و نیازها را خداوند می داند. میل های فطری او نظیر میل به قدرت، علم، عزّت و احترام، کمال و حقیقت، حبّ ذات، پرستش موجود برتر و. . . اگر در کنار شناخت توحیدی قرار بگیرد، بهترین کمک کنندة فرد در تربیت صحیح اخلاقی می شود.

علامه مهم ترین روش قرآن را «حبّ عبودی» یا محبّتی که از عبودیت فرد سرچشمه می گیرد می شناسد ایشان معتقد است کسی که خود را بنده خداوند نداند، هرگز نمی تواند به تربیت اخلاقی صحیح و کامل دست یابد. البته این اعتقاد باید در عمل نشان داده شود. عبودیت نیز هرگز به طور کامل اجرا نمی شود؛ مگر آنکه انگیزة آن، محبّت به خداوند باشد؛ محبّت به کمالات او و اینکه ولی نعمت و رافع نیازهای انسان است. سایر روش های قرآن نظیر نصیحت و موعظه، الگوسازی با بیان مثال و داستان، وعده بهشت و جهنم، پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منکر، همگی حول محور «توحید» بوده و یادآور همین مسئله است. امیدواریم این شیوة قرآن برای تربیت اخلاقی، مورد توجه عموم، به ویژه مربّیان اخلاق قرار گیرد؛ زیرا به هر میزان که خود را از نظر توحیدی تکامل بخشیم، به همان مقدار در مراتب کمال اخلاقی پیشرفت خواهیم کرد. خارج شدن از مراتب توحید، گرفتار شدن به فسادها و رذایل اخلاقی را به دنبال خواهد داشت.

 منابع

 جعفری، محمدتقی؛ ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1364-

 ازهری، محمدبن احمد، معجم تهذیب اللّغة، بیروت، دارالمعرفة، 1422ق.

 جعفری، محمدتقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، بی جا، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1364-

 جعفری، محمدتقی، تعلیم و تربیت، تهران، پیام آزادی، 1378-

 جوادی آملی، عبدالله، مبادی اخلاق در قرآن، قم، اسراء، چ دوم، 1378-

 جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، (تفسیر موضوعی قرآن ج 2)، تنظیم حیدعلی ایوبی، قم، اسراء، چ دوم، 1385-

 جوهری، اسماعیل حمّار، الصّحاح، بیروت، امیری، 1368-

 حاجی ده آبادی، محمدعلی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377-

 حسن زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا (نمط نهم «مقامات العارفین»)، قم، مطبوعات دینی، 1383-

 خمینی، روح الله، دیوان امام، بی جا، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372-

 دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1334-

 راغب اصفهانی، ابی القاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالشامیه و دمشق، دارالقلم، 1416ق.

 زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بی جا، دارالهدایة، 1386-

 سبحانی تبریزی، جعفر، الهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چ چهارم، 1417ق.

 سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، قم، کتاب طه، چ دوم، 1381-

 شبّر، عبدالله، الأخلاق، ترجمة محمدرضا جبّاران، قم، هجرت، چ ششم، 1380.

 شیروانی، علی، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن، قم، دارالفکر، چ دوم، 1381-

 طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ترجمة سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363-

 طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چ دوم و سوم، 1393، ج 120-

 طوسی، نصیرالدین محمد، اخلاق ناصری، تهران، خوارزمی، چ سوم، 1364-

 فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب العین، قم، اسوه، 1414ق.

 فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، قم، مؤسسه دارالهجرة، 1405ق.

 قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1352-

 کلانتری، الیاس، المعجم المفهرس لآیات القرآن الکریم، تهران، اسوه، 1377-

 محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمة، ترجمة رضا شیخی، قم، دارالحدیث، چ پنجم، 1385-

 محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ترجمة رضا شیخی، قم، دارالحدیث، چ دوم، 1377-

 مصباح، محمدتقی، اخلاق در قرآن، نگارش محمدحسین اسکندری، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی€، چ سوم، 1377-

 مصباح، محمدتقی، توحید در نظام عقیدتی و ارزشی اسلام، بی جا، شفق، چ چهارم، 1375-

 مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه علی علیه السلام، تهران، بی نا، 1349-

 نراقی، احمد، معراج السعاده، بی جا، جاویدان، بی تا.

 دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود‎‎، اخلاق اسلامی، تدوین: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری قم: دفتر نشر معارف، 1385

پی نوشت ها

1-. دانشجوی کارشناسی ارشد مدرسی معارف دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام. دریافت: : 20/5/88 پذیرش: 7/7/88-

2- استادیار دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام.

1- ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن. ج 1، ص 252-

2- حاجی ده آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 18-

3- محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 2، ص 464 / جوهری، اسماعیل بن حمّار، الصّحاح، ج 4، ص 2350.

4- حاجی ده آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 12-

5- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن. ج 1، ص 297-

6- عبدالله جوادی آملی؛ مبادی اخلاقی در قرآن. ص 74-

7- احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی؛ اخلاق اسلامی. ص 19-

8- نصیرالدین محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص 48-

9- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 257-

10- همان، ص 355 و 356-

11- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ترجمة سیدمحمدباقر همدانی، ج 1، ص 26-

12- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، مقدمه ج 1، ص 5-

13- همان، ج 9، ص 46  50.

14- همان، ج 10، ص 90.

15- محمدتقی جعفری، ترجمه و شرح نهج البلاغه، (خطبه 90). ج 15، ص 102-

16- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 12، ص 22 و 23-

17- همان، ج 1، ص 358-

18- محمد بن احمد ازهری، معجم تهذیب اللّغة، ج 3، ص 283 / خلیل بن احمد فراهیدی، ترتیب العین، ص 1404-

19- مرتضی مطهری، فطرت، ص 19-

20- علی شیروانی، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن، ص 126-

21- مرتضی مطهری، فطرت، ص 14-

22- محمدعلی حاجی ده آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 46-

23- محمدتقی مصباح، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 28-

24- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 257-

25- همان، ج 11، ص 18-

26- همان، ج 6، ص 165-

27- راغب اصفهانی، مفردات، ص 301-

28- محمدعلی حاجی ده آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 75-

29- همان، ج 5، ص 268 و 270.

30. بقره: 30.

31- احزاب: 72-

32- بقره: 31-

33- نساء: 28-

34- اسراء: 11-

35- علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 29، ص 229-

36- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 542-

37- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج 4، ص 1853-

38- روح الله خمینی€، دیوان امام، ص 199-

39- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 12، ص 160 و161-

40. مرتضی مطهری، جاذبه و دافعه علی†، ص 42 تا 46-

41- عبدالله حسن زاده آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا (نمط دهم)، ص 78-

42- احمد نراقی، معراج السعادة، ص544-

43- همان، ص592-

44- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 16، ص 136-

45- محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 226-

46- سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 175-

47- همان، ص 6 و 7-

48- همان، ج 1، ص 373-

49- همان، ج 16، ص 217-

50. همان، ج 20، ص 26-

51- همان، ج 4، ص 18-

52- همان، ج 6، ص 290.

53- همان، ج 11، ص 76-

54- همان، ج 15، ص 125-

55- محمدتقی جعفری، تعلیم و تربیت، ص 102 و 103-