نقش معرفت افزایی صحیفه سجادیه

زندگی امام سجاد (علیه السّلام) یکی از مهم ترین نقطه های عطف در تاریخ اسلام است. دورانی که به واقع یک پیچ تاریخی بزرگی به شمار می رفت

زندگی امام سجاد (علیه السّلام) یکی از مهم ترین نقطه های عطف در تاریخ اسلام است. دورانی که به واقع یک پیچ تاریخی بزرگی به شمار می رفت. شناخت این دوران و آثار این امام عزیز یکی از مهم ترین وظایف شیعیان است. یکی از آثار امام سجاد (علیه السّلام) در این دوران، صحیفه مبارکه سجادیه است. تمام علما و بزرگان اسلامی به ویژه حضرت امام خمینی (رحمه الله) و حضرت آیت الله خامنه ای به انس با این کتاب مهم توصیه اکید نموده اند. در اینجا با یادداشتی تحلیلی، چرایی ضرورت انس با صحیفه سجادیه و تدبر در آن را تبیین می نماید.

آشنایی اجمالی با صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه، یکی از آثار مکتوب ائمه (علیه السّلام) است که در میان علماء و بزرگان به «اخت القرآن»، «انجیل اهل بیت (علیهم السلام)» و «زبور آل محمد (صلّی الله علیه وآله)» مشهور است. صحیفه سجادیه را میتوان اولین کتاب از قرن اول و دوم هجری به شمار آورد. مجموع دعاهای صحیفه سجادیه، 75 دعا بوده که 54 دعای آن به دست ما رسیده است؛ البته برخی علما و محققان، دیگر دعاهای معتبر امام سجاد (علیه السّلام) را در قالب مستدرکات جمع آوری کرده اند. یکی از آنها صحیفه ثانیه سجادیه است که شیخ حر عاملی آن را جمع آوری نموده است. حضرت آیت الله خامنه ای در برخی بیانات، از این صحیفه نیز استفاده کرده اند.(1) بعد از شیخ حرّ عاملی، علمای دیگری مانند مرحوم افندی، محدث نوری، محسن امین و...، دعاهای بیشتری را از امام سجاد (علیه السّلام) جمع نموده و نام صحیفه ثالثه، رابعه، خامسه و... بر آنها گذاشته اند. بر اساس قواعد فقه الحدیثی، صحیفه سجادیه یکی از معتبرترین کتابهای شیعی است. علامه محمد تقی مجلسی نیز بیش از 600 طریق عالی نقل حدیث برای آن ذکر نموده است. همچنین علمای بزرگ به تواتر متن آن اعتراف کرده اند.

توان جامعه سازی اخلاقی و معنوی

برای اینکه جایگاه صحیفه سجادیه را در تمدن سازی اسلامی درک کنیم باید به فضای فکری و فرهنگی عصر امام سجاد (علیه السّلام) توجه کنیم. دوران زندگانی و امامت امام سجاد (علیه السّلام) یک از دورانهای حساس تاریخ اسلام است. جامعه اسلامی در دوران امام حسین (علیه السّلام) چنان دچار انحطاط اخلاقی و معنوی شده بود که منجر به حادثه فجیع و غمبار عاشورا و شهادت امام حسین (علیه السّلام) شد. بعد از شهادت امام حسین (علیه السّلام) نیز هرچند قیامهایی علیه حکومت جور شکل گرفت؛ اما علاوه بر اینکه حکومتها فضا را دچار اختناق کرده بودند، جامعه و خود مردم نیز همچنان دچار انحطاط و فساد بودند. روایت معروف امام صادق (علیه السّلام) که فرمود: «ارتَدَّ النَّاسُ بَعدَ الحُسَین إِلَّا ثَلَاثَة»(2) (مردم بعد از امام حسین (علیه السّلام) از دین برگشتند؛ مگر سه نفر) بیانگر عمق فاجعه آن دوران است. همچنین روایتی که از امام سجاد (علیه السّلام) نقل شده که «مَا بِمَکةَ وَ لَا بِالمَدِینَةِ عِشرُونَ رَجُلًا یُحِبُّنَا»(3) (در سراسر مکه و مدینه حتی بیت نفر پیدا نیست که دوستدار ما اهل بیت (علیه السّلام) باشد.)، نشان دهنده فساد عجیب مردم است.

امام سجاد (علیه السّلام) بعد از حماسه آفرینی و خطبه های آتشین دوران اسارت، اکنون در مدینه به سر می برند. ایشان واقعه کربلا را تحلیل کردند و به این نتیجه رسیدند که «بخش مهمّی از مشکلات اساسی دنیای اسلام که به فاجعه کربلا انجامید، ناشی از انحطاط و فساد اخلاق مردم بود... اگر مردم پست و دارای رذائل اخلاقی نبودند، حکومتها (هرچند فاسد، ظالم و حتی بی دین) نمی توانستند چنین فاجعه بزرگی را رقم بزنند... یک ملت، وقتی منشأ همه مفاسد خواهد شد که اخلاق او خراب شود. این را امام سجاد (علیه السّلام)، در چهره جامعه اسلامی تفحّص کرد، و کمر بست به این که این چهره را از این زشتی پاک کند و اخلاق را نیکو گرداند.»(4)

بنابراین «باید دینِ مردم درست می شد، باید اخلاق مردم درست می شد، باید مردم از این غرقاب فساد بیرون می آمدند، باید دوباره جهت گیری معنوی، که لبُّ لبُاب دین و روح اصلیِ دین همان جهت گیری معنوی است، در جامعه اِحیا می شد...اما اختناق در آن دوران و نامناسب بودنِ وضع، اجازه نمی داد که امام سجاد (علیه السّلام) بخواهند با آن مردم بی پرده و صریح و روشن حرف بزنند؛ نه فقط دستگاه ها نمی گذاشتند، مردم هم نمی خواستند. اصلاً آن جامعه یک جامعه نالایق و تباه شده و ضایع شده ای بود که باید بازسازی می شد.»(5)

لذا امام سجاد (علیه السّلام) شروع به اصلاح جامعه کرد و بهترین روش و ابزاری که می توانست برای این هدف به کار ببندد «دعا» بود. ایشان دعا را شالوده ی این درمان قرار داد و توانست فضایی معنوی در جامعه ی اسلامی به وجود بیاورد.

صحیفه سجادیه حاصل این تلاش مهم است که امام سجاد (علیه السّلام) توانست به وسیله آن به هدف خود برسد و اخلاق جامعه را تغییر داده و مسیر جامعه را به اسلام بازگرداند. به همین دلیل در ادامه همان روایت معروف می خوانیم «ثُمَّ إِنَّ النَّاسَ لَحِقُوا وَ کثُرُوا»(6) یعنی مردم بعدها به اسلام برگشتند و آثار آن را در دوران امام باقر (علیه السّلام) و امام صادق (علیه السّلام) می بینیم.

امام خمینی (ره) معتقد است: «حضرت زین العابدین (علیه السّلام) کمتر از حضرت صادق (علیه السّلام) ترویج دین ننموده است و عصر آن حضرت (علیه السّلام) گرچه طوری بوده که ممکن نبود حضرتش کسی را دعوت به دین نماید و حتی از حضرتش یک نفر مسأله سؤال نمی کرد، اما در همان حال که در خانه خود نشسته، نیمه شب ها با خدا مناجات می کرده و این مناجات که به دست مردم می رسید، مورد انتفاع قرار می گرفت.»(7)

اکنون که در گام دوم انقلاب اسلامی قرار داریم، این نسخه امام سجاد (علیه السّلام) از هر زمان دیگری برای ما ضروری است. زیرا یکی از اصلی ترین سرفصل های تمدن نوین اسلامی «اخلاق و معنویت» است. رهبر معظم انقلاب در گام دوم انقلاب، فرمودند «امروز در جامعه ما، یکی از تلاش های اساسی، باید تغییر اخلاق باشد.»(8) و «خیلی از مشکلات ما ناشی از دور شدن از فضایل اخلاقی است. هر چه از فضایل اخلاقی فاصله بگیریم، مشکلات و گره های زندگی پیچیده تر و بیشتر خواهد شد.»(9) و اگر امروزه از افول تمدن غربی سخن می گوییم، نشانه اصلی آن، افول اخلاق در جوامع غربی است. زیرا نبود اخلاق، جوامع را به سقوط می کشاند.(10)

بنابراین، اولین و مهم ترین دلیلی که باید به صحیفه سجادیه توجه کنیم، آن را بخوانیم، تدبر کنیم، ترویج کنیم و در تحقق آن بکوشیم، این است که صحیفه سجادیه «جامعه ساز» است و اخلاق و معنویت جامعه را که اصلی ترین رکن تمدن اسلامی است، تقویت کرده و از انحراف و انحطاط جلوگیری می کند.

نقش معرفت افزایی صحیفه سجادیه

دلیل دیگر بر اهمیت صحیفه سجادیه این است که صحیفه سجادیه یک «کتاب معجز نشانی است.»(11) و «خلاصه و عصاره ای از تفکرات اهل بیت (علیهم السّلام) در این کتاب گنجانده شده است.»(12) این کتاب هرچند در قالب دعا بیان شده است؛ اما «بحر موّاج معارف اسلامی است.»(13) صحیفه سجادیه در حقیقت حجم بسیار زیادی از موضوعات را در بر دارد و میتوان پاسخ بسیاری از مسائل زندگی را از این کتاب استخراج کرد. «دعاهای صحیفه ی سجادیه...و تمام این دعاهایی که از ائمه: به ما رسیده است، پر است از معارف اسلامی درباره ی توحید، درباره ی نبوت، درباره ی حقوق، درباره ی وضع جامعه، درباره ی اخلاق، درباره ی حکومت و درباره ی همه ی مسائلی که انسان احتیاج دارد از اسلام بداند.»(14) لذا «یکی از زمینه های تدبر، همین دعاها است.»(15)

«اگر کسی خطبه ی امیرالمؤمنین علیه الصّلاةوالسّلام، در توحید را که خطبه ی اول نهج البلاغه است، جلو خودش بگذارد، یا دعای اول صحیفه ی سجادیه را که در تحمید است - حمد الهی است - جلو خودش بگذارد، میبیند این دو مثل همند و فرقی با هم ندارند... تمام این دعاهایی که از ائمه علیهم السّلام به ما رسیده است، پر است از معارف اسلامی درباره ی توحید، درباره ی نبوت، درباره ی حقوق، درباره ی وضع جامعه، درباره ی اخلاق، درباره ی حکومت و درباره ی همه ی مسائلی که انسان احتیاج دارد از اسلام بداند.»(16)

از طرفی، ریزش ها یکی از آسیبه ای هر انقلابی است که به ویژه جوانان مؤمن و انقلابی را تهدید می کند. اصلی ترین ریشه ی این ریزش ها، عمیق نبودن معارف اسلامی در دل و ذهن انسان است. انس با صحیفه سجادیه و تدبر در آن از این منظر نیز بسیار ضروری است. زیرا «صحیفه ی سجادیه پر از معارف دینی است. با این کار بنیه ی دینی و انقلابی خودتان را هم محکم میکنید. جوان ما اگر بنیه ی دینی اش مستحکم باشد، خیلی از این کسانی که... مشغول تلاشند برای منحرف کردن ذهنها به سمت های گوناگون، وقتی دیدند جوان ما محکم است، می کشند کنار.»(17) لذا رهبر معظم انقلاب بارها فرموده اند «خواهش میکنم عزیزان من، بخصوص جوانان، با صحیفه سجّادیه اُنس بگیرند؛ زیرا همه چیز در این کتابِ ظاهراً دعا و باطناً همه چیز، وجود دارد.»(18) «اینها فقط دعا نیست؛ درس است.»(19)

تجلی قرآن در صحیفه سجادیه

یکی از مهم ترین دلائلی که ضرورت دارد انسان با صحیفه سجادیه انس بگیرد و مانند قرآن در آن تدبر کند و در تحقق آن بکوشد، این است که صحیفه سجادیه، همان قرآن است. صحیفه سجادیه همان گزاره های خبری قرآن است که آن را در قالب جملات و گزاره های انشائی به ما تعلیم می دهد. اگر کسی با صحیفه سجادیه انس بگیرد، به وضوح در می یابد که تک تک جملات آن برگرفته از قرآن کریم است. به همین دلیل میتوان گفت صحیفه سجادیه همان قرآن کریم است.

امام خمینی (ره) می فرمایند: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است...کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هر کس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و ما فوق آن حاصل می شود در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می چشاند و آنان را محو و نابود می کند.»(20)

قرآن صاعد یعنی «قرآن کتاب نازل است که از آنجا نزول کرده است و ادعیه ائمه کتاب صاعد است؛ همان قرآن است رو به بالا می رود، جواب اوست تقریباً.»(21) یعنی «همان حرف زدن با خدا است. یک وقت شما قرآن می خوانید، خدا دارد با شما حرف می زند، یک وقت دعا می کنید، شما دارید با خدا حرف می زنید. وقتی قرآن می خوانید این قرآنِ نازل است یعنی خدای متعال دارد با شما صحبت می کند و حرف می زند، حقایق را برای شما روشن می کند؛ از بالا نازل می شود؛ و وقتی شما دعا می خوانید، شما دارید با خدا حرف می زنید؛ این صدای شما است که صعود پیدا می کند.»(22)

از طرفی دیگر امام سجاد (علیه السّلام) با صحیفه سجادیه، رابطه و انس جامعه با قرآن را زنده کرد. زیرا ماهیت دعا، به گونه ای است که جذاب است و اگر معارف آن را با قرآن بیان کنیم، در حقیقت با قالب دعا و الفاظ دعا، دارد قرآن را ترویج می کند و جامعه را با قرآن انس می دهد. «صحیفه سجادیه، هم با تفسیر قرآن، قرآن را به ما نزدیک می کند و در دسترس ما قرار می دهد و هم با دعا ما را به دامن قرآن می کشاند که آنچه را که خدا گفت ما عمل بکنیم. در بسیاری از آیات که اوصاف خداوند را به صورت جمله خبریه برای ما بیان میکند، همانها را به صورت جمله انشائیه در صحیفه بیان میکند.»(23)

صحیفه سجادیه، به ما نشان می دهد که امام سجاد (علیه السّلام) چقدر با قرآن مأنوس بوده اند و ذهن و قلب خود را آن چنان تبدیل به ذهن قرآنی کرده اند، به گونه ای که از زبان ایشان هیچ چیزی غیر از قرآن صادر نمی شود. با این نگاه، صحیفه سجادیه، اعجاز قرآن را به ما نشان می دهد.

صحیفه سجادیه، معنای حدیث «ثقلین» را به زیبایی به ما نشان می دهد. در صحیفه سجادیه قرین بودن قرآن و عترت را به وضوح می بینیم. از طرفی اکنون که به برکت انقلاب، جامعه اسلامی، به ویژه جوانان با قرآن انس گرفته اند و توجه به قرآن در رأس برنامه های مدیران و مسئولان و مردم قرار دارد، می بایست به همان اندازه به صحیفه سجادیه توجه شود و در ترویج آن بکوشیم. شاید به جرأت بتوان گفت فعالیت قرآنی و انس با قرآن بدون انس با صحیفه سجادیه، کامل نیست.

امتیازات صحیفه سجادیه نسبت به روایات

صحیفه سجادیه چند ویژگی مهمی دارد که آن را از دیگر منابع دینی متمایز می کند. در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.

الف. نقل به لفظ

مهم ترین ویژگی صحیفه سجادیه این است که دعاهای آن عین الفاظ امام معصوم (علیه السّلام) است. امتیازی که در بسیاری از روایات ما وجود ندارد. زیرا اکثر روایاتی که از ائمه به ما رسیده است، معنا و مفهوم از امام معصوم (علیه السّلام) است اما الفاظ آن از راوی است و خود ائمه این شیوه نقل را اجازه داده اند تا روایات گسترش پیدا کند. اما صحیفه سجادیه املاء امام سجاد (علیه السّلام) به امام باقر (علیه السّلام) و جناب زید بوده است. یعنی حضرت دعاها را بیان می فرمودند و آن بزرگواران آنها را با همان الفاظ امام سجاد (علیه السّلام) می نگاشتند. در این مجلس امام صادق (علیه السّلام) نیز حضور داشتند.

به همین دلیل صحیفه به کتابی می گویند که ترتیب و تقدیم و تأخیر آن توسط خود امام تعیین شده است. یعنی توسط خود امام جمع آوری شده است. لذا کتابهای مستدرک هرچند دعاهای امام سجاد هستند؛ اما صحیفه سجادیه نیستند. البته به این معنا نیست که آن دعاها اعتبار ندارند؛ بلکه به این معنی است که بهتر است به آنها ادعیه سجادیه بگوییم نه صحیفه سجادیه.

همچنین باید دقت کنیم که از دست رفتن برخی دعاها دلیل بر تحریف اصل کتاب نیست. از طرفی، صحیفه سجادیه بر دیگر برخی ادعیه دیگر نیز برتری دارد، زیرا برخی از ادعیه ائمه (علیه السّلام) نقل به معناست نه نقل به لفظ. این ویژگی، اعتماد به معارف ادعیه و صحیفه سجادیه را بیشتر می کند و معارف آن یقینی تر و معتبرتر هستند.

* ب. معارف برتر

ویژگی مهم دیگر صحیفه سجادیه این است که «در منابع معرفتی ما چیزهایی وجود دارد که جز در صحیفه ی سجادیه یا در دعاهای مأثور از ائمه (علیهم السّلام) انسان اصلاً نمی تواند اینها را پیدا کند...بعضی از مفاهیم جز با زبان دعا و تضرع و گفتگو و نجوای با پروردگار عالم اصلاً قابل بیان نیست. لذا ما در روایات و حتّی در نهج البلاغه از این گونه معارف کمتر می بینیم؛ اما در صحیفه ی سجادیه و در دعای کمیل و در مناجات شعبانیه و در دعای عرفه ی امام حسین و در دعای عرفه ی حضرت سجاد و در دعای ابوحمزه ی ثمالی از این گونه معارف، فراوان می بینیم.»(24) «حقایق و معارفی که در ادعیه ی رسیده ی از معصومین (علیهم السّلام) وجود دارد، یک دهم آن در همه ی روایات و خطبِ رسیده ی از معصومین (علیهم السّلام) وجود ندارد؛ جز آن روایات توحیدی و خطب توحیدی. این دعاها خیلی اهمیت دارد.»(25)

ج. نبود انگیزه جعل

انگیزه جعل در روایات نسبتاً زیاد است و ما در کتابهای روایی خود به این روایات بر می خوریم. اسرائیلیات نمونه هایی از این نوع روایات است. اما انگیزه جعل در ادعیه مأثوره و منتسب به ائمه (علیهم السّلام) بسیار پایین است و به عبارتی میتوان گفت ادعیه جعلی که به امام نسبت داده شده باشد، وجود ندارد.

این مطلب به این معنا نیست که ادعیه جعلی نداریم. بلکه به این معناست که اگر کسی دعایی جعل کند، انگیزه ای برای نسبت دادنش به امام معصوم (علیهم السّلام) ندارد و آن را به خودش منتسب می کند نه به امام معصوم. لذا شناخت معتبر و غیر معتبر آن برای همگان واضح است. برخلاف روایات که شناخت معتبر از غیر معتبر برای همگان واضح نیست و در تخصص همگان نیست؛ لذا دانشمندان اسلامی، علومی را برای شناخت روایات معتبر از غیر معتبر تأسیس نموده اند. اما آموختن این علوم سالها زمان می برد و در عهده همگان نیست. بنابراین ادعیه مأثوره به ویژه صحیفه سجادیه از اعتبار بالایی برخوردار است که می توان آنها را ملاک رفتارهای خود قرار داد.

د. ماهیت متفاوت معارف

ویژگی دیگر صحیفه سجادیه این است که معارف آن با معارف بسیاری از روایات متفاوت است. زیرا دعاها در حالت رابطه انسان با خدا (که بهترین حالات انسان است) صادر شده است. آن هم از زبان امام معصوم (علیه السّلام) و با همان الفاظی که ایشان بیان فرموده اند. لذا معارفی را که ائمه (علیهم السّلام) در این حالت (حالت خضوع و خشوع و رابطه عرفانی با خدا) بیان فرموده اند، قطعاً تفاوت بسیاری با معارفی دارد که در حالت رابطه با مردم بیان فرموده اند.

دلیل این تفاوت این است که هر چند ائمه در همه حالات حضور عندالله دارند و همه حالات آنها الهی است و تمام سخنان ایشان نور و دارای معارف عالیه است؛ اما به طور طبیعی سخنان ایشان در قالب «دعا» که در حالت گفتگوی خود با خدا هستند، بسیار متفاوت تر است با سخنان و معارفی که در قالب «روایت» و در گفتگوی با مردم دارند. زیرا ائمه معارف را به اندازه فهم و درک مردم بیان می فرمودند و هر معارفی را به هر کسی منتقل نمی کردند. چه بسا بسیاری از حرفها را مردم و حتی اصحاب خاص درک نکنند یا نتوان بسیاری از سخنان و معارف را بیان کرد؛ اما همانها را می توان در گفتگوی با خدا بیان کرد.

پی نوشت:

1) بیانات در دیدار روحانیون استان سمنان، 1385/08/17

2) شیخ مفید، الاختصاص، ص 64

3) ابن هلال ثقفی، الغارات (چاپ جدید)، ص 573

4) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، 1372/04/23

5) حضرت آیت الله خامنه ای، انسان 250 ساله، ص 192

6) شیخ مفید، الاختصاص، ص 64

7) تقریرات فلسفه، ج 3، ص: 367

8) بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران، 1397/11/22

9) بیانات در دیدار اعضای شورای شهر و شهردار تهران، 1382/09/17

10) برای مطالعه بیشتر بیانات رهبرانقلاب به کلیدواژه موضوعی «بحران غرب» در پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR مراجعه نمایید.

11) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز میلاد حضرت علی (علیه السلام)، 1387/04/26