«بایستی صحنه ها و جلوه هایی از جامعه ی مهدوی را خودمان به وجود بیاوریم، جامعه ی مهدوی، جامعه ی قسط و عدل است و جامعه ی عزّت است، جامعه ی علم است، جامعه ی مواسات و برادری است؛ اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم.» 1399/01/21 این بخش از بیانات رهبر انقلاب در سخنرانی تلویزیونی ایشان به مناسبت ولادت حضرت امام زمان (عج) حاوی تأکیدی ویژه بر مفهوم «مواسات» بود؛ به خصوص آنجا که از مردم خواستند ماه رمضان را تبدیل به فرصتی برای «رزمایش گسترده ی مواسات و همدلی و کمک مومنانه به نیازمندان» کنند. اما معنای مواسات چیست؟ و این مفهوم از منظر تفکر اسلام ناب چه تاثیراتی در روند نظام سازی و جامعه پردازی اسلامی دارد؟ پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR برای پاسخ به این سوالات و تبیین و تحلیل بیشتر این موضوع یادداشت زیر را منتشر می کند.
معناشناسی مواسات
مواسات، اصطلاحی ناظر به سبک زندگی اسلامی و از مهم ترین وظایف اخلاقی و عاطفی انسان و به معنای همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه ی امور است. به لحاظ لغوی و در زبان عربی، این واژه «مؤاسات» است و معنای آن ناظر به وضعیتی است که آدمی، بخشی از مال خویش را در اختیار نیازمندی قرار دهد و او را در استفاده از مال خود، مساوی با خود و شریک قرار دهد (ابن منظور، لسان العرب، ج 1/ ذیل واژه ی «آسی»).
در تحلیلی از کاربرد مواسات در احادیث اهل بیت (علیهم السلام) اینچنین به دست می آید که کمک کردن به دیگران، سه مرتبه و درجه دارد: یک. کمک کردن به نیازمندان از اضافه بر نیاز خود؛ این نوع از کمک کردن، با توجّه به چگونگی آن به «انفاق»، «اهدا»، «صدقه» و «سخا» و امثال آن نامبردار است؛ دو. ناظر به وضعی که وُسع ما کفاف نیازهای مان را می دهد؛ وقتی از حدّ کفاف و از آنچه به اندازه ی نیازمان به افراد نیازمند کمک می کنیم، با آنها در مشکلاتشان شریک شده ایم؛ به این بخشش و همدلی و غمخواری «مواسات» گفته می شود؛ سه. واگذار کردن همه ی آنچه خودمان به آن نیازمندیم و بدان محتاجیم؛ این بالاترین مرتبه ی کمک کردن به دیگران و از بالاترین ارزش های اخلاقی است که به آن «ایثار» می گویند (نک : ری شهری، حکمت نامه ی پیامبر اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، 1386: 58-63). اهمیت و جایگاه «مواسات» از جنبه های مختلفی در نظام واره ی فکری رهبر انقلاب قابل پی جویی است:
مواسات به مثابه نظام سازی
از مهم ترین وجوه کاربرد مساوات در این نظام اندیشه، نقش آن در تحقق اهداف عالی و اصلی نظام اسلامی است. همواره «رستگاری و سعادت انسان» و «تحقق عدالت و اقامه ی قسط» از زمره ی مهم ترین آرمانها و اهداف نظام اسلامی هستند. «عدالت، شعار اصلی و هدف بزرگ انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی بوده و هست.» (در مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری، 84/5/12)
«نظام مقدس جمهوری اسلامی هدف اصلی خود را ایجاد جامعه ی عادلانه قرار داده است.» (در دیدار مردم شهرستان رفسنجان، 1384/2/18) «قطعاً عدل هدف است، منتها این هدف میانی است؛ هدف نهایی عبارت است از رستگاری انسان.» (بیانات در نخستین نشست اندیشه های راهبردی، 1389/9/10)
بر همین اساس است که مواسات، از تکالیف دشوار و مهمّ مؤمنین معرفی و شناخته شده است؛ چراکه سهم بزرگی در تحقق اهداف عالی نظام اسلامی، از جمله در تحقق عدالت و رفع فقر در جامعه دارد.
«علاج فقر به شکل اصولی در هر جامعه ای، از راه استقرار عدالت اجتماعی و نظام عادلانه در محیط جامعه است، تا کسانی که اهل دست اندازی به حقوق دیگرانند، نتوانند ثروتی را که حقّ همگان است، به سود خود مصادره کنند. این یک وظیفه دولتی و حکومتی است؛ اما مردم هم به نوبه خود وظیفه سنگینی بر دوش دارند. اجرای برنامه های اجتماعی فقط در بلندمدّت و میان مدّت و بتدریج امکان پذیر است اما نمیشود منتظر ماند تا برنامه های اجتماعی به ثمر برسد و شاهد محرومیت محرومان و فقر گرسنگان در جامعه بود. این وظیفه خودِ مردم و همه کسانی است که میتوانند در این راه تلاش کنند.
همه باید خود را موظّف به مواسات بدانند. مواسات یعنی هیچ خانواده ای از خانواده های مسلمان و هم میهن و محروم را با دردها و محرومیت ها و مشکلات خود تنها نگذاشتن؛ به سراغ آنها رفتن و دست کمک رسانی به سوی آنها دراز کردن. امروز این یک وظیفه جهانی برای همه انسانهایی است که دارای وجدان و اخلاق و عاطفه انسانی هستند؛ اما برای مسلمانان، علاوه بر این که یک وظیفه اخلاقی و عاطفی است، یک وظیفه دینی است.» (خطبه های نماز عید فطر، 1381/9/15)
مواسات به مثابه امر اخلاقی و هویتی
در نظام فکری رهبر انقلاب، نسبتی وثیق و بنیادی میان اخلاق و هویّت جامعه وجود دارد. ازنظر ایشان: «هویت حقیقی جامعه، هویت اخلاقی آنها است؛ یعنی در واقع سازه ی اصلی برای یک اجتماع، شاکله ی اخلاقی آن جامعه است و همه چیز بر محور آن شکل میگیرد.» (در دیدار رئیس و مدیران سازمان صدا و سیما، 11/ 09/ 1383)
مواسات، به مثابه امر اخلاقی، محور مهمّ دیگری است که در نظام واره ی فکری رهبر انقلاب مورد توجه است:
«روایتی از حضرت أبی عبدالله علیه السّلام است؛ و روایت دیگری هم هست که آن روایت دوم بیشتر مورد توجه من بود؛ اما هر دو روایت را می خوانم. روایت اول از حضرت أبی جعفر علیه السلام است؛ حضرت باقر سلام الله علیه فرمود: «ثلاث مِن أشدّ ما عمل العباد»؛ سه چیز هست که جزو تکالیف بسیار مهم و دشوار مؤمنین است؛ کارهای سخت. یکی «انصاف المؤمن من نفسه»؛ این که انسان در قبال دیگران انصاف به خرج بدهد. یعنی آن جائی که امر دائر می شود بین این که حق را به خاطر خود زیر پا بگذارد یا خود را به خاطر حق زیر پا بگذارد، این دومی را انجام بدهد. آن جائی که حق به طرفِ مقابل هست و شما حق ندارید، منصفانه حق را به او بدهید. خودتان را اگر چنانچه موجب کوچک شدن و زیر پاگذاشتن است، زیر پا بگذارید. این کار سختی است اما کار مهمی است. امام باقر می گوید این جزو مهم ترین کارهاست؛ البته سخت است و هیچ کار خوب و بزرگی بدون سختی که امکان ندارد. دوم «و مواساة المرء اخاه»؛ مواسات ورزیدن با برادر مؤمن. مواسات با مساوات فرق دارد؛ برابری نیست. مواسات یعنی همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه امور. انسان وظیفه بداند؛ کمک فکری، کمک مالی، کمک جسمانی، کمک آبروئی. این مواسات است. سوم «و ذکرالله علی کل حال»؛ در همه حال ذاکر خدای متعال باشد. ذکر این است.
آن وقت حضرت باقر در همین روایت، «ذکر الله علی کل حال» را معنا کرده اند: «و هو أن یذکر الله عزّوجل عند المعصیة یهمّ بها»؛ وقتی که می رود به سمت معصیت، ذکر خدا او را مانع بشود. ذکر؛ یاد کند خدا را و این معصیت را انجام ندهد؛ انواع معاصی را؛ خلاف واقع گفتن، دروغ گفتن، غیبت کردن، حق را پوشاندن، بی انصافی کردن، اهانت کردن، مال مردم را، مال بیت المال را، مال ضعفا را تصرف کردن یا درباره آن ها بی اهتمامی به خرج دادن. این ها گناهان گوناگون است. در همه این ها انسان توجه کند به خدا؛ ذکر خدا مانع بشود از این که انسان به سمت این گناه برود.» (دیدار با مسؤولان و کارگزاران نظام؛ 1386/06/31)
مواسات به مثابه درس تاریخی
در منظومه ی فکری رهبر انقلاب، همواره فصل مهمی از مباحث ایشان درباره ی «درس ها و عبرت های تاریخی» متمرکز است و در میان درس ها و عبرتهای تاریخی، تحلیل قیام عاشورا و محورهای مهم و درس آموز آن برای امروز و آینده ی انقلاب اسلامی، نکته ای مهم و حیاتی است. در این مباحث، مواسات، یکی از درس های قیام عاشورا است.
«بحث درس های عاشورا است که یک بحث زنده و جاودانه و همیشگی است و مخصوص زمان معیّنی نیست. درس عاشورا، درس فداکاری و دینداری و شجاعت و مواسات و درس قیام لله و درس محبّت و عشق است.» (خطبه های نمازجمعه، 1377/2/18)
مواسات به مثابه سبک زندگی
تحقق ارزش ها و آرمانهای اسلامی در ساحت زندگی واقعی و روزمره و توجه به الگوهای واقعی در متن زندگی، محور مهمّ دیگری در نظام اندیشه ی رهبر انقلاب است؛ این محور، همواره با مباحث نظام سازی و شرایط حاکم بر نظام مردم سالاری اسلامی پیوند خورده است.
«اسلام به ملتها استقلال و آزادی می دهد؛ هم آزادی در محیط زندگی خودشان - آزادی از قدرت های دیکتاتور و مستبد، آزادی از خرافات و جهالت ها، آزادی از تعصّب های جاهلانه و کج فکری ها - و هم آزادی از کمند قدرت اقتصادی و فشار سیاسی استکبار. اسلام به ملت ها رفاه و پیشرفت اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی هم میدهد. آن پیشرفت اقتصادی که فاصله بین طبقات مردم را زیاد کند، مورد نظر اسلام نیست. آن نسخه اقتصادی که امروز کشورهای غربی برای مردم دنیا می پیچند و ارائه میدهند که طبقاتی را مرفّه میکند و رونق اقتصادی را بالا میبرد و به قیمت ضعیف شدن و فقیر شدن و زیر فشار قرار گرفتن طبقاتی از جامعه تمام می شود؛ این را اسلام نمی پسندد. رفاه اقتصادی همراه با عدالت، همراه با روح مواسات و همراه با روح برادری، باز در سایه اسلام به دست می آید.» (در مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی(ره)، 1378/3/12)
مواسات به مثابه سبک زندگی مهدوی
تحقق مواسات، هم به مثابه نظام سازی و هم به مثابه امر اخلاقی و هویتی و ناظر به سبک زندگی اسلامی، اوج و نهایتی دارد که آن اوج، در دوره ی ظهور امام زمان (علیه السلام) محقق خواهد شد.
«حکومت الهی حضرت بقیةالله (ارواحنا فداه ) حکومتی است که در آن مقررات حاکم بر مردم، خواست آمریکا و دیگر قدرت های زورگوی شرق و غرب نیست، بلکه حکومت عدالت، مواسات و مساوات و حکومت معنویت و فضیلت است» (در سالروز میلاد امام زمان (عج)، 1373/10/27)
«عدّه ای هستند که در این شرایط و در این اوضاع حقیقتاً زندگی شان بسختی قابل گذران است و نمیتوانند زندگی معمولیِ عادیِ خودشان را اداره کنند؛ مردمی که دستشان باز است و توانایی دارند بایستی در این زمینه فعّالیّت وسیعی را شروع کنند. در صلوات شریف «شَجَرَةُ النُّبُوَّة» میخوانیم: وَ ارزُقنی مُواساةَ مَن قَتَّرتَ عَلَیهِ مِن رِزقِکَ بِمَا وَسَّعتَ عَلَیَّ مِن فَضلِکَ. .. وَ اَحیَیتَنی تَحتَ ظِلِّک؛ یعنی این یکی از کارهای لازمی است که بایستی انجام بگیرد؛ بخصوص که ماه رمضان در پیش است. ماه رمضان، ماه انفاق است، ماه ایثار است، ماه کمک به مستمندان است؛ چه خوب است که یک رزمایش گسترده ای در کشور به وجود بیاید برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا که این اگر اتّفاق بیفتد، خاطره ی خوشی را از امسال، در ذهن ها خواهد گذاشت. ما برای اینکه ارادتمان به امام زمان ثابت بشود، بایستی صحنه ها و جلوه هایی از جامعه ی مهدوی را خودمان به وجود بیاوریم که عرض کردیم، جامعه ی مهدوی، جامعه ی قسط و عدل است و جامعه ی عزّت است، جامعه ی علم است، جامعه ی مواسات و برادری است؛ اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم، به قدر امکان خودمان؛ این ما را نزدیک میکند. (1399/1/21)
در فرآیند ایجاد یک گفتمان در جامعه و در بسیاری موارد، حرکت اولیه از سوی نخبگان آغاز می شود، اما این حرکت اولیه، از یکسو با وقایع و زمینه ها و حوادث مقارن و پیش از خود، متباین نیست و با آنها نسبتی دارد و از سوی دیگر، نقش مردم و پذیرش و همراهی آنها، نقشی اساسی و کلیدی است.
