پایش فضای کسب‌وکار در زمستان ۹۸

محیط کسب‌وکار به مجموعه عواملی گفته می‌شود که بر عملکرد یا اداره بنگاه‌های اقتصادی موثر هستند اما تقریبا خارج از کنترل مدیران بنگاه‌ها قرار دارند؛ عواملی نظیر قوانین و مقررات، میزان بارندگی، فرهنگ کاری در یک منطقه و... که در کشورها و مناطق جغرافیایی گوناگون، در هر رشته کاری و نیز در طول زمان متفاوت هستند. امروزه بهبود محیط کسب‌وکار یکی از مهمترین راهبردهای توسعه اقتصادی هر کشور به شمار می‌رود و علاوه بر آن هر چه محیط کسب‌وکار یک کشور شرایط بهتری داشته باشد، بهره‌برداری از فرصت‌های کارآفرینی بیشتر و هر چه بهره‌برداری از فرصت‌های کارآفرینی در جامعه‌ای بیشتر باشد، عملکرد اقتصاد آن کشور و خلق ارزش و ثروت در آن جامعه نیز بیشتر می‌شود. با این حال بهبود محیط کسب‌وکار، نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مطلوب است که دستیابی به این مهم نیازمند وجود فرآیندی مستمر برای پایش و سنجش وضعیت محیط کسب‌وکار هر کشور است. در همین راستا و در سال 1390، نمایندگان مجلس، قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار را تصویب کردند. به موجب ماده 4 این قانون اتاق‌ها موظفند به‌منظور اطلاع سیاست‌گذاران از وضعیت محیط کسب‌وکار در کشور، شاخص‌های ملی محیط کسب‌وکار در ایران را تدوین و به‌طور سالانه و فصلی حسب مورد به تفکیک استان‌ها، بخش‌ها و فعالیت‌های اقتصادی، سنجش و اعلام کند. اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران هم در قالب اجرای یک طرح پژوهشی در سال 1394، نسبت به شناسایی و معرفی شاخص‌های ملی پایش محیط کسب‌وکار اقدام کرد و اجرای طرح ملی پایش محیط کسب‌وکار را در اواخر سال 1395 با همکاری اتاق‌های تعاون و اصناف ایران در دستور کار خود قرار داد. گزارش حاضر، چهاردهمین گزارش فصلی است که اتاق ایران با رویکرد تلفیق داده‌های پیمایشی با داده‌های آماری بر اساس نظریه عمومی کارآفرینی شین ارائه کرده است. در این گزارش، داده‌های پیمایشی حاصل از ادراک سنجی از وضعیت مولفه‌های محیط کسب‌وکار کشور در زمستان 1398، از 1880 فعال اقتصادی زیرمجموعه سه اتاق و با استفاده از روش تکمیل پرسشنامه الکترونیکی و همچنین آمارگیری تلفنی صورت گرفته است.

افت شاخص زمستان

پایش ملی محیط کسب‌وکار که از سوی مرکز آمار و اطلاعات اقتصادی اتاق ایران صورت می‌گیرد، نشان می‌دهد در زمستان گذشته فضای کسب‌وکار وضعیت نامساعدتری پیدا کرده است. براساس نتایج حاصل از پایش ملی محیط کسب‌وکار ایران در زمستان 1398، رقم شاخص کل، 05/  6 (نمره بدترین ارزیابی 10 است) محاسبه‌شده که بدتر از وضعیت این شاخص نسبت به ارزیابی فصل گذشته (پاییز 1398 با میانگین 03/  6) است. همچنین این ارزیابی بیانگر آن است که از دید فعالان اقتصادی مشارکت‌کننده در این پایش، در اکثر استان‌ها، وضعیت بیشتر مولفه‌های موثر بر محیط کسب‌وکار ایران در زمستان 1398 تا حدودی نامساعدتر شده است. در این دوره برای اولین بار ظرفیت فعالیت بنگاه‌های اقتصادی مورد پرسش قرار گرفته است. همچنین به دلیل شیوع ویروس کرونا در کشور از اسفند سال 98، شاخص ملی محیط کسب‌وکار با احتساب اثر کرونا به‌عنوان یکی از موانع کسب‌وکار نیز محاسبه شده است.

موانع اصلی

در زمستان 1398، فعالان اقتصادی مشارکت‌کننده در این پایش سه مولفه «غیرقابل ‌پیش‌بینی بودن و تغییرات قیمت مواد اولیه و محصولات»، «بی‌ثباتی سیاست‌ها، قوانین و مقررات و رویه‌های اجرایی ناظر بر کسب‌وکار» و «دشواری تامین مالی از بانک‌ها» را نامناسب‌ترین و سه مولفه «محدودیت دسترسی به آب»، «محدودیت دسترسی به حامل‌های انرژی (برق، گاز و گازوییل و...)» و «محدودیت دسترسی به شبکه تلفن همراه و اینترنت» را مناسب‌ترین مولفه‌های محیط کسب‌وکار کشور نسبت به سایر مولفه‌ها ارزیابی کرده‌اند. در چهار دوره نخست اجرای این طرح، دشواری تامین مالی از بانک‌ها به‌عنوان نامساعدترین مولفه کسب‌وکار ارزیابی‌شده بود، اما در 10 دوره اجرا از پاییز 1396 تا زمستان 1398، غیرقابل‌پیش‌بینی بودن و تغییرات قیمت مواد اولیه و محصولات، نامساعدترین مولفه کسب‌وکار ارزیابی‌شده است.

وضعیت استان‌ها

براساس یافته‌های این طرح در زمستان 1398، استان‌های سیستان و بلوچستان، تهران و کردستان به ترتیب دارای بدترین وضعیت محیط کسب‌وکار و استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی و قزوین دارای بهترین وضعیت محیط کسب‌وکار نسبت به سایر استان‌ها ارزیابی شده‌اند. لازم به ذکر است که به دلیل هم‌زمانی اجرای طرح در کشور و شیوع ویروس کرونا، تعداد پرسشنامه‌های تکمیل‌شده در برخی استان‌ها به حد کفایت نبوده، لذا نتایج استانی طرح در این دوره باید بااحتیاط بیشتری مورداستفاده و استناد قرار گیرند.

شرایط بخش‌های اقتصادی

براساس نتایج این پایش در زمستان 1398، وضعیت محیط کسب‌وکار در بخش خدمات در مقایسه با بخش‌های صنعت و کشاورزی نامناسب‌تر ارزیابی شده است. در بین رشته فعالیت‌های اقتصادی، سایر فعالیت‌های خدماتی، اداری و خدمات پشتیبانی و ساختمان به ترتیب دارای بدترین وضعیت کسب‌وکار و سایر فعالیت‌های هنر، سرگرمی و تفریح، املاک و مستغلات و آموزش به ترتیب بهترین وضعیت کسب‌وکار را در مقایسه با سایر رشته فعالیت‌های اقتصادی در کشور داشته‌اند.

نظریه شین

براساس نظریه عمومی کارآفرینی شین، شاخص ملی محیط کسب‌وکار ایران در زمستان 1398، عدد 19/  6 (عدد 10 بدترین ارزیابی است) به‌دست‌آمده که بهتر از وضعیت این شاخص در ارزیابی فصل گذشته (پاییز 1398 با میانگین 15/  6) است. میانگین ارزیابی محیط اقتصادی عدد 39/  6 است که در ارزیابی فصل گذشته 50/  6 حاصل شده بود و میانگین ارزیابی محیط نهادی عدد 02/  6 است که در فصل گذشته 87/  5 ارزیابی‌شده بود. نگاه اجمالی نشان می‌دهد محیط جغرافیایی با عدد 39/  5 و محیط مالی با عدد 60/  8 به ترتیب مساعدترین و نامساعدترین محیط‌ها بر اساس نظریه عمومی کارآفرینی شین بوده‌اند. همچنین در این گزارش میزان ظرفیت فعالیت برای 1880 بنگاه اقتصادی به‌طور میانگین 34/  40 درصد و شاخص ملی محیط کسب‌وکار با احتساب اثر کرونا معادل 10/  6 محاسبه ‌شده است.