جنگ مرورگرها؛ چگونه محاکمه مایکروسافت راه ظهور غول‌های دیگر را هموار کرد؟

دنیای فناوری پیچ‌های تاریخی بسیاری را به خود دیده و یکی از آنها 22 سال پیش دقیقا در چین روزی (18 می) رخ داد. در آن روز «وزارت دادگستری آمریکا» و 10 دادستان با ثبت شکایتی علیه مایکروسافت آنها را به انحصارطلبی متهم کردند. به مناسب سالگرد این رویداد تاریخی و با توجه به تاثیر چشمگیر آن بر شرایط کنونی صنعت فناوری تصمیم گرفتیم ماجرای جنگ مرورگرها و محاکمه تاریخی مایکروسافت را مرور کنیم.

شاید تا حالا عبارت «جنگ مرورگرها» به گوشتان خورده باشد، نبردی که اواسط دهه 90 میلادی و زمانی که اینترنت در حال اوج گرفتن بود بین مایکروسافت و «نت ‌اسکیپ» رخ داد. مرورگرها از آن زمان تا کنون پیشرفت زیادی داشته‌اند و سهم شرکت‌ها در بازار با تغییرات گسترده همراه بود، اما داستان اولین جنگ مرورگرها چه بود و چه تاثیری روی عملکرد بازیگران اصلی گذاشت؟

اگر 25 سال پیش یعنی سال 1995 قصد داشتید به اینترنت سر بزنید و به جستجو بپردازید، احتمالا از مرورگر شرکت نت ‌اسکیپ یعنی «نت‌ اسکیپ نویگیتور» استفاده می‌کردید، شرکتی که به سرعت توانست بر موج گسترش اینترنت سوار شود. این شرکت در سال 1994 و پس از فارغ‌التحصیلی مهندس نرم افزاری به نام «مارک اندرسون» از دانشگاه «ایلینوی»، تاسیس شد. زمانی که اندرسون در حال تحصیل بود، روی یکی از اولین مرورگرهای جهان یعنی «NCSA Mosaic» کار کرد که میان کاربران محبوب شد.

پس از فارغ‌التحصیلی، با یکی از فعالان سیلیکون ولی با نام «جیمز اچ. کلارک» تماس گرفت و آن دو تصمیم به توسعه یک مرورگر با توجه به نیازهای بازار گرفتند. برای این کار آن‌ها به سراغ NCSA رفتند و تیمی برای توسعه مرورگر خود تشکیل دادند. در اواخر 1994، آن‌ها اولین قدم را برداشتند. این مرورگر ابتدا با نام Mosaic شناخته می‌شد اما زمانی که عرضه شد، با نام نت ‌اسکیپ نویگیتور مشهور شد و شرکت مالک آن نیز نت ‌اسکیپ نام گرفت.

آن زمان اگر هوس خرید مرورگر می‌کردید چند گزینه محدود در اختیارتان بود اما اکثر فروشندگان به شما مرورگر نت ‌اسکیپ را پیشنهاد می‌کردند. پیش از اینکه مرورگر به صورت عمومی عرضه شود، در دسامبر 1994 این شرکت نسخه بتا را عرضه کرد تا افراد بتوانند آن را دانلود و مشکلات را به شرکت اعلام کنند. پس از عرضه نسخه نهایی، نت ‌اسکیپ همچنان به سنت خود پایبند ماند و هرچند وقت یکبار نسخه‌های رایگان را برای تست عرضه می‌کرد.

درآمدزایی از طریق فروش و همچنین عرضه رایگان نسخه‌های آزمایش روشی بود که نت ‌اسکیپ در پیش گرفت، اما در نهایت چنین کاری به ضرر آن تمام شد. تیم توسعه‌دهنده نت ‌اسکیپ نویگیتور قابلیت‌های زیادی برای آن در نظر گرفته بودند که برای مثال می‌توان به المان‌های طراحی جذاب و پشتیبانی از تصاویر و کوکی‌ها اشاره کرد.

نت ‌اسکیپ در نسخه‌های جدیدتر مرورگر خود فونت‌های شخصی‌سازی شده، رنگ‌های پس زمینه و امکان تعبیه فایل‌های تصویری را برای کاربران درنظر گرفت. در نسخه 2.0 که در آگوست 1995 عرضه شد، تیم توسعه‌دهنده به آن فریم‌های HTML، نقشه‌های تصاویر و مهم‌تر از همه جاوا اسکریپت را اضافه کرد.

زمانی که نسخه 2.0 این مرورگر عرضه شد، درآمد این شرکت به درآمد رسید، البته این درآمد چندان چشمگیر نبود ولی جیمز کلارک خواهان عرضه عمومی شرکت بود. چنین اقدامی چندان منطقی نبود چرا که عمر نت ‌اسکیپ تنها به یکسال می‌رسد و مدت کوتاهی بود که درآمد داشت. با این وجود آن‌ها سهام شرکت را به صورت عمومی عرضه کردند و استقبال مناسبی از آن شد. در روز اولیه عرضه کلارک بیش از 600 میلیون دلار درآمد کسب کرد.

چندین ماه پس از عرضه عمومی نت ‌اسکیپ، مهندسان مایکروسافت از دفاتر نت ‌اسکیپ بازدید کردند. مایکروسافت برای مدتی وب و اینترنت را نادیده می‌گرفت و بیل گیتس اعتقاد چندانی به آن‌ها نداشت و بیشتر روی کامپیوترهای شخصی تمرکز کرده بود. این موضوع به معنای آن بود که اگر از سیستم عامل ویندوز استفاده می‌کردید، باید مرورگر آن را به صورت جداگانه می‌خریدید.

خرید جداگانه مرورگر برای مشتریان سازمانی مایکروسافت خوشایند نبود و آن‌ها پس از مدتی خواهان پشتیبانی در این بخش شدند و برخی از کارمندان به سراغ سرورهای وب رفتند. پس از این، مارک اندرسون اعلام کرد که نت ‌اسکیپ تنها یک مرورگر نیست بلکه سیستم عاملی است که می‌توان در دستگاه‌های مختلف از آن استفاده کرد و ادعا کرد که در آینده نت ‌اسکیپ مایکروسافت را به چالش می‌کشد.

این موضوع واکنش بیل گیتس را در پی داشت و وی در می 1995 یادداشت معروفی با عنوان «موج جزر و مدی اینترنت» برای تمام کارمندان مایکروسافت ارسال کرد. گیتس در این یادداشت آینده شرکت خود را ترسیم کرده بود، کمپانی که اتصال فوق‌العاده‌ای به اینترنت دارد. هدف مدیرعامل مایکروسافت از ارسال این یادداشت مشخص بود: ورود به دنیای اینترنت و رقابت با نت ‌اسکیپ.

پس از این یادداشت، تعدادی از مهندسان مایکروسافت گرد هم آمدند و شروع به توسعه یک مرورگر جدید کردند. این موضوع باعث جلسات متعدد در دفاتر نت ‌اسکیپ شد که البته گفته‌های دو طرف درباره این جلسات متفاوت است. به گفته مایکروسافت، در این جلسات هیچ مشکلی وجود نداشت و این دو شرکت ایده‌های خود را با یکدیگر به اشتراک می‌گذاشتند. در طرف مقابل اندرسون به اولتیماتوم مایکروسافت اشاره می‌کرد. به گفته اندرسون، مایکروسافت خواهان پیوستن نت ‌اسکیپ به خود یا کنار رفتن از رقابت بود.

مایکروسافت به نت ‌اسکیپ پیشنهاد داد که با مبلغ کمی کدهای پایه خود را در اختیار این شرکت قرار دهد، اما این تیم چنین پیشنهادی را رد کرد. زمانی که این موضوع با مخالفت نت ‌اسکیپ روبه‌رو شد، کارمندان مایکروسافت این شرکت را تهدید کردند که از هر ابزاری برای حذف آن‌ها از بازار استفاده می‌کنند. این موضوع باعث شد نت ‌اسکیپ به فکر وکیل برای پرونده ضد انحصار احتمالی بیفتد.

پس از رد پیشنهاد مایکروسافت از سوی نت ‌اسکیپ، ارتباط میان آن‌ها بشدت کاهش پیدا کرد. ادامه این تنش‌ها تاثیر زیادی روی کاربران وب، طراحی وب و حتی خود اینترنت داشت. اگرچه موفقیت‌های نت ‌اسکیپ روزبه‌روز بیشتر می‌شد، اما از آن طرف مایکروسافت به سرعت در حال آماده کردن مرورگر خود بود.

مرورگر مایکروسافت «اینترنت اکسپلورر» یا IE نام گرفت و اولین ورژن آن تنها 15 روز پس از عرضه عمومی سهام نت ‌اسکیپ منتشر شد. تیم مرورگر مایکروسافت بسیار کوچک بود، بنابراین آن‌ها مجبور شدند مجوز کدهای مرورگر را از Spyglass Mosaic دریافت کنند. IE در ابتدا عملکرد مناسبی نداشت و نتوانست به نت ‌اسکیپ ضربه‌ای وارد کند.

در دسامبر 1995 نسخه دوم اینترنت اکسپلورر از راه رسید و در مدت زمان تنها چند ماه بهبودهای زیادی را نسبت به نسخه اول خود تجربه کرد و بیل گیتس برای آن یک کنفرانس مطبوعاتی برگزار کرد تا از استراتژی وب مایکروسافت صحبت کند. رسانه‌ها تیترهای مختلفی برای صحبت‌های گیتس زدند که از میان آن‌ها می‌توان به «مایکروسافت در دنیای وب طوفان به پا می‌کند» و «مایکروسافت به جنگ نت می‌رود» اشاره کرد.

گیتس در این کنفرانس اعلام کرد که مایکروسافت تعهد خود نسبت به دنیای اینترنت را در ماه‌های آینده افزایش می‌دهد و اینترنت تبدیل به بخشی حیاتی از این شرکت شد. همه فعالان بازار در آن زمان می‌دانستند که گیتس تنها نمی‌خواهد وارد این بخش از بازار شود بلکه خواهان تسلط در آن بود. برای چندین سال مایکروسافت و نت ‌اسکیپ درگیر جنگ بودند.

جنگ مرورگرها به گونه‌ای بود که هر کدام از آن‌ها هرچند وقت یکبار بروزرسانی دریافت می‌کردند و بهبودهای ناچیزی را در اختیار کاربران قرار می‌دادند، البته این جنگ به نفع کاربران بود چرا که در مدت زمان کوتاهی به ویژگی‌های جدید دست پیدا می‌کردند. از این تغییرات می‌توان به پشتیبانی از پلاگین‌ها و المان‌های HTML اختصاصی اشاره کرد.

مرورگرهای نت ‌اسکیپ و مایکروسافت تفاوت‌هایی با هم داشتند، برای مثال در مرورگر نت‌ اسکیپ بنرهای اسکرولی در بالای سایت‌ها به خوبی نمایش داده می‌شدند اما اینترنت اکسپلورر در این زمینه مشکل داشت یا اینکه IE عملکرد بهتری در زمینه CSS از خود نشان می‌داد. این موارد باعث شد که صاحب وب‌سایت آن را برای یکی از مرورگرها بهینه کند.

تلاش این دو شرکت ادامه پیدا کرد تا اینکه در نسخه 3، ویژگی‌های جدید و کاربردی به نت ‌اسکیپ اضافه شد که شامل نقشه‌ها، فریم‌ها و نسخه پیشرفته‌تر جاوا اسکریپت می‌شد. در زمان عرضه این مرورگر، سهم نت ‌اسکیپ در بازار برابر با 90 درصد بود. پس از این زمان، نت ‌اسکیپ روی ابزارهای جدید تمرکز کرد که باعث می‌شد کاربران به همه چیز دسترسی پیدا کنند.

مایکروسافت مسیر تقریبا متفاوتی را در پیش گرفت و بجای افزونه‌ها، تصمیم گرفت از نفوذ خود در بازار کامپیوترها استفاده کند. این شرکت عرضه مرورگر خود را افزایش داد و آن را به صورت رایگان در اختیار سازندگان کامپیوترها و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت قرار داد تا با سخت افزار خود در اختیار خریداران قرار دهند. این کار و همچنین پرداخت مبالغ بالا به پورتال‌های وب مانند AOL باعث شد که سهم IE افزایش پیدا کند.

مایکروسافت با عرضه اینترنت اکسپلورر 3.0 یک قدم اساسی برداشت و آن، قرار دادن مرورگر خود در سیستم عامل ویندوز 95 به صورت رایگان بود. با این کار شما دیگر نیازی به مراجعه به فروشگاه برای انتخاب مرورگر موردنیاز خود نداشتید و با خرید و نصب ویندوز 95، به مرورگر نیز دسترسی پیدا می‌کردید. در این هنگام اینترنت اکسپلورر نه تنها رایگان بود، بلکه ویژگی‌های مناسبی را نیز در اختیار کاربران قرار می‌داد.

در زمان شروع عرضه اینترنت اکسپلورر 4.0، سهم مایکروسافت در بازار برابر با 18 درصد و نت ‌اسکیپ برابر با 72 درصد بود اما این وضعیت با سرعت بالایی تغییر کرد. نت ‌اسکیپ به نوآوری خود ادامه می‌داد اما نمی‌توانست با مایکروسافت رقابت کند. در ژانویه 1998 این شرکت تصمیم گرفت مرورگر خود را به صورت متن باز ارائه کند و آن را به صورت رایگان در اختیار دیگران قرار دهد، اما این کار نیز کافی نبود و در اواخر 1998 سهم آن به 50 درصد و در 1999 به 20 درصد کاهش پیدا کرد.

همانطور که گفتیم، مایکروسافت از کدهای Spyglass در مرورگر خود استفاده می‌کرد و با فروش اینترنت اکسپلورر، هزینه‌ای را به سازنده کدها پرداخت می‌کرد. زمانی که این شرکت تصمیم به عرضه رایگان مرورگر خود گرفت، Spyglass از آن شکایت کرد، البته آن‌ها در دادگاه به توافق رسیدند. پس از مدت کوتاهی شرکت Spyglass از صحنه روزگار حذف شد.

Spyglass تنها شاکی مایکروسافت نبود، چرا که دولت ایالات متحده آمریکا به همراه 20 دادستان از ایالت‌هایی مانند کنتیکت نیز 22 سال پیش دقیقا در چنین روزی (18 می) از مایکروسافت شکایت کردند. در تابستان 1998 مایکروسافت به علت نقش قوانین ضد انحصار به دادگاه رفت. وزارت دادگستری ایالات متحده آمریکا به این موضوع اشاره کرد که مایکروسافت با عرضه رایگان مرورگر خود در سیستم عامل ویندوز کاربران را مجبور به استفاده از آن می‌کند که این موضوع حذف شرکت‌های رقیب را نیز در پی دارد.

مایکروسافت در آن زمان اعلام کرد که اینترنت اکسپلورر بخشی از سیستم عامل ویندوز است و ویندوز 98 بدون آن کارایی مناسبی ندارد، البته این ادعا دوام چندانی نداشت. گیتس در اظهارات خود اغلب گستاخ و مغرور بود و مدارک علیه مایکروسافت زیاد به نظر می‌رسیدند. مقامات اجرایی چندین شرکت مانند AOL در دادگاه شهادت دادند که مایکروسافت به آن‌ها فشار آورده تا استفاده از اینترنت اکسپلورر را در اولویت قرار دهند. این محاکمه سال‌ها ادامه داشت و گیتس بیشترین فشارها را تحمل کرد.

در سال 2000، دادگاه یافته‌های خود را اعلام کرد که آن، سوءاستفاده مایکروسافت از موقعیت انحصاری خود بود و این شرکت باید به دو بخش، سیستم عامل و محصولات دیگر تقسیم می‌شد. اگرچه حکم دادگاه مورد تجدیدنظر قرار گرفت، اما روند طولانی دادگاه و فشارهای زیاد باعث شد که گیتس تغییراتی در برنامه‌های آتی خود و همچنین مایکروسافت در روند خود چرخشی ایجاد کند. بر اساس حکم دادگاه، محدودیت‌هایی برای مایکروسافت درنظر گرفته شد که برای مثال می‌توان به الزام اشتراک‌گذاری برخی اطلاعات برنامه‌نویسی با شرکت‌های ثالث اشاره کرد.

در نوامبر 1998 نت ‌اسکیپ با مبلغ 4.2 میلیارد دلار به AOL فروخته شد که اگرچه پایان یک دوره بود، اما دوره جدیدی را نیز برای آن رقم زد. نت ‌اسکیپ به عرضه نسخه‌های جدید مرورگر خود برای چندین سال ادامه داد اما مایکروسافت توانست در این بازار حکمرانی کند.

اگر دولت ایالات متحده آمریکا از مایکروسافت شکایت نمی‌کرد، این شرکت تغییری در برنامه‌های خود ایجاد نمی‌کرد و احتمالا گوگل و موتور جستجوی آن به همراه مرورگر کروم نیز به وجود نمی‌آمدند. مایکروسافت می‌توانست با روند خود، سهم اینترنت اکسپلورر و بینگ را در بازار افزایش دهد و گوگل را از دور خارج کند. این احتمال وجود داشت که مای‌اسپیس تبدیل به محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در جهان می‌شد و دیگری خبری از فیسبوک نبود. علاوه بر این شاید مایکروسافت در زمینه استریم ویدیو سرمایه‌گذاری می‌کرد و سرویس‌هایی مانند نتفلیکس نیز از دور خارج می‌شدند. در حقیقت حکم دادگاه مانع از ایجاد مونوپولی توسط مایکروسافت شد و استارتاپ‌ها توانستند در این بازار رشد کنند.

در اوایل سال 2000 اولین جنگ مرورگرها به پایان رسید، اما هم اکنون این جنگ با شدت کمتری ادامه دارد. در حال حاضر مرورگرهای زیادی در بازار حضور دارند و کروم در این بخش حکمرانی می‌کند. مایکروسافت به تازگی مرورگر اج کرومیوم را عرضه کرده و قصد دارد سهم خود را در بازار افزایش دهد. این احتمال وجود دارد که در آینده دوباره شاهد جنگ مرورگرها باشیم، البته جنگی که شاید بیل گیتس نقش چندانی در آن نداشته باشد.