نسخه نجات آب ایران

معاون آب و آبفای وزیر نیرو به بهانه شروع هفته «صرفه‌جویی در مصرف آب و برق»، تصویری از منابع آب ایران و چالش‌های پیش روی این بخش استراتژیک ترسیم کرد. قاسم تقی‌زاده خامسی با اشاره به داده‌های نمودار بارندگی تجمعی 52 ساله کل کشور (از سال آبی 1348-1347 تا خردادماه جاری) به این موضوع اشاره داشت که ایران در یک اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد؛ چراکه سال‌های خشکسالی طولانی‌مدت و در آن‌سو سال‌های کوتاه‌مدت ترسالی، به خوبی میزان «بارندگی‌های نامتوازن» کشور را منعکس می‌کند. طبق برآوردها بدترین دوره از لحاظ بارش‌ها در طول 52 سال گذشته در دهه اخیر اتفاق افتاده اما این روند مایوس‌کننده در دو سال آبی گذشته با تغییراتی مواجه شده است. نمودار بارندگی تجمعی 52 ساله کل کشور نشان می‌دهد پس از 11 سال آبی مستمر (از 1387-1386 تا 1397-1396) که متوسط بارندگی‌ها (213 میلی‌متر) کمتر از متوسط بلندمدت (250 میلی‌متر) بود، میزان بارش‌ها در دو سال آبی گذشته از میانگین 250 میلی‌متر‌ بالاتر رفته است. طبق ارزیابی‌ها سال آبی 98-97 میزان بارش‌ها به 342 میلی‌متر رسید، اما با این وجود سیاست‌گذاران بخش آب معتقدند بزرگترین مشکل پراکنش نامتوازن بارش‌ها در استان‌ها است. از نگاه معاون وزیر نیرو نخستین محدودیت مدیریت منابع آب کشور از نامتوازن بودن بارندگی‌ها سرچشمه می‌گیرد.

البته تقی‌زاده‌ خامسی معتقد است دو مانع دیگر هم بر سر راه مدیریت منابع آب ایران وجود دارد؛ «نامتوازن بودن استقرار جمعیت» و «تغییرات اقلیم». به اعتقاد معاون وزیر نیرو به دلیل اینکه 45 درصد از جمعیت کشور در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که دسترسی کمتری به آب دارند، یا باید آب شرب را در داخل حوضه‌ها جابه‌جا کرد و یا از حوضه‌های دیگر آب را به این بخش‌ها انتقال داد. این موضوع محدودیت‌هایی در مدیریت منابع آب کشور ایجاد کرده که در اصطلاح به پراکندگی نامتوازن جمعیت شناخته می‌شود.

مانع سوم مدیریت منابع آب، تغییرات اقلیم است. به اعتقاد تقی‌زاده‌خامسی، ایران به تدریج وارد تغییرات اقلیم شده و آثار آن هم مشاهده می‌شود. نمونه آن بارندگی‌های امسال است، طبق ارزیابی‌ها استان‌هایی که تا پیش از این کم‌بارش بوده‌اند، امسال آسمان‌هایی ابری و پربارش داشته‌اند، به‌طور مثال استان هرمزگان چند برابر سال‌های آبی گذشته و دوره متوسط بارش‌ها را ثبت کرده است. در آن‌سو استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی که در طول سال‌های گذشته در جمع استان‌های پربارش‌ جانمایی شده بودند، امسال با کمترین میزان ریزش‌های جوی در مقایسه با دوره‌های متوسط و بلندمدت مواجه شده‌اند.

3 منبع اصلی تامین‌ آب

معاون وزیر نیرو در نشست خبری با خبرنگاران به ابعاد تازه‌ای از تامین‌کنندگان آب کشور اشاره کرد. او گفت: یکی از مهم‌ترین منابع برای تامین آب ایران، سدها هستند. اکنون 188 سد بزرگ در کشور وجود دارد. این سدها در دوره‌های خشکسالی معمولا آب کمتری دارند، به همین دلیل برخی‌ می‌گویند سدها چرا ساخته شده‌اند؟ در سال‌های پربارش مثل سال گذشته، ورودی مخازن سدها با رشد چشمگیری روبه‌رو می‌شود. به همین دلیل سال قبل 40 میلیارد مترمکعب از آب سدها رهاسازی شد. تقی‌زاده‌خامسی ادامه داد: خوشبختانه بخشی از آب رهاشده سدها در تالاب‌ها جاری شد و بخش عمده از آنها هم به دریا رفت. این موضوع نشان می‌دهد از نظر مخازن سدها در کشور هنوز کسری وجود دارد. بنابراین اگر سد نرماب در استان گلستان، سد معشوره در استان لرستان و سد بختیاری در استان خوزستان به اتمام می‌رسید، بخش عمده‌ای از آب‌های رهاسازی شده ذخیره و در بخش‌های شرب و صنعت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

منبع دوم تامین آب در کشور پساب است. تقی‌زاده‌خامسی در این رابطه گفت: در حال حاضر در ایران هنوز فرهنگ استفاده از پساب جانیفتاده است. درست است بخشی از صنایع با بازچرخانی پساب از این پتانسیل استفاده می‌کنند اما به هر حال برای جایگزینی پساب به‌جای آب مقاومت‌هایی وجود دارد که امیدواریم هماهنگی‌های لازم صورت بگیرد تا بتوانیم حداقل برای بخش صنعت این فرمول را جا بیندازیم.

سومین منبع تامین آب در ایران، آب دریا است. به گفته معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، انتقال آب دریا برای شهرها و روستاهای ساحلی جزو واجبات است. به اعتقاد او برای شهرها و روستاهای ساحلی حداقل در فاصله 100 کیلومتر نباید آب را از جاهای دیگر منتقل کرد. به اعتقاد تقی‌زاده خامسی بهتر است از آب شیرین‌کن استفاده و آب دریا را شیرین کرد و در اختیار این مناطق قرار داد. او ادامه داد: در این زمینه تخصیص‌هایی به‌عنوان نمونه به استان‌های خراسان‌‌رضوی، خراسان‌شمالی و خراسان‌جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و فارس داده شده است که برخی از آنها به زودی به نتیجه می‌رسند و برخی هم باید انجام شوند. اما به هر حال در مجموع استفاده از آب دریا و خصوصا انتقال آن به نقاط دوردست اقتصادی نیست و این اقدام بسیار گران تمام می‌شود. مگر اینکه این فرآیند برای صنایع آب‌بر استفاده شود که در این زمینه هم پیشنهاد ما این است که این صنایع در سواحل مستقر شوند.

نسخه نجات آب

معاون آب و آبفای وزیر نیرو در ادامه این نشست به نسخه‌های نجات آب در ایران اشاره کرد و گفت: منابع آبی کشور بسیار محدود است. در آن‌سو جمعیت کشور رو به افزایش است و طبق پیش‌بینی‌ها اگر جمعیت کشور بعد از سال 1420 به 100 میلیون نفر برسد، منابع آبی ما کاهش می‌یابد. به اعتقاد او در کشوری که سرانه متوسط مصرف آب گاهی به زیر 150 میلی‌متر می‌رسد، توجیهی ندارد که در 17 استان کشور برنج‌کاری شود که غالبا هم به‌صورت غرق‌آبی است. این در حالی است که در برخی مناطق آب آشامیدنی کافی وجود ندارد اما کشت برنج انجام می‌شود.

تقی‌زاده خامسی بر این باور است که مشکل اساسی آب کشور در بخش کشاورزی است که بیشترین میزان مصرف را نیز به خود اختصاص داده است. او ادامه داد: ما در جایگاهی قرار نداریم که آب را به‌صورت مجازی صادر کنیم. در واقع آب را به‌صورت رایگان صادر می‌کنیم. باید الگوی کشت آبیاری به سمت گلخانه‌ای و مدرن پیش برود. مشکل اساسی آب کشور در بخش کشاورزی است و باید روی بهره‌وری کار شود. تا زمانی که شیوه آبیاری تغییر پیدا نکند نباید اجازه دهیم کشت توسعه یابد.

معاون وزیر نیرو در عین حال با اشاره به تشکیل کارگروه سازگاری با کم‌آبی گفت: هر چند ابتدای کار بوده و به کارهای بیشتری در بخش کشاورزی نیاز است اما شروع خیلی خوبی است. حدودا نیمی از استان‌ها برنامه‌های خود را داده‌اند و این برنامه‌ها در حال بررسی است. امید است برای بخش عمده‌ای از آنها تا پایان امسال مصوبه بگیریم.

معاون وزیر نیرو معتقد است کشور راهی جز «صرفه‌جویی» و «افزایش بهره‌وری» ندارد و نسخه نجات خواهد بود. او در پاسخ به اینکه آیا ایران تا چند سال آینده واردکننده آب خواهد شد تاکید کرد: با توجه به منابع آبی موجود در کشور و اقداماتی که برای مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری صورت می‌گیرد، ایران در سال‌های آینده واردکننده آب نخواهد شد. در این بین لازم است بهره‌وری آب افزایش یابد و اگر سالی به‌عنوان ترسالی شناخته می‌شود، این‌گونه نباشد که مردم نسبت به مصرف آب توجه نداشته باشند چرا که اگر مدیریت مصرف صورت نگیرد، ممکن است دچار مشکل شویم اما اگر یک اجماع در مدیریت مصرف صورت گیرد در سال‌های آینده واردکننده آب نخواهیم شد.

روایت چند آمار

معاون وزیر نیرو ادامه داد: در شهر تهران در یکی، دو هفته اخیر نسبت به دوره مشابه سال گذشته مصرف آب بین 15 تا 20 درصد افزایش داشته است. این میزان افزایش در شهری مانند تهران یعنی 500 هزار متر مکعب که به اندازه مصرف چند شهر است. تقی‌زاده‌خامسی همچنین گفت: در زمان حاضر، 80 درصد از مخازن سدهای کشور به میزان حدود 40 میلیارد متر مکعب پر است و تقریبا تفاوت معناداری با سال گذشته در مخازن نداریم. حدود، چهار درصد کاهش یافته و این در حالی است که بارندگی سال گذشته دو برابر امسال بود و پیش‌بینی می‌شود با این ذخایر امکان تامین آب کشاورزی را تا حدود 20 درصد بالاتر از سنوات گذشته داشته باشیم.

وی افزود: در زمان حاضر از 150 پهنه تالابی کشور، حدود 40 تا 100 درصد تالاب‌ها آبگیری شده است. معاون وزیر نیرو همچنین اظهار کرد: ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی ما امسال 15 درصد افزایش پیدا خواهد کرد و در تابستان امسال حداقل 9 هزار مگاوات - ساعت تولید خواهیم داشت که رکوردی در این حوزه است. او با اشاره به ظرفیت 52 میلیارد متر مکعبی 188 سد بزرگ در کشور گفت: 119 سد دیگر در حال ساخت است، در این دولت تا امروز 42 سد ساخته شده و امید است تا پایان دولت این تعداد را به 50 سد افزایش دهیم. تقی‌زاده خامسی تعداد تصفیه‌خانه‌های آب در دست بهره‌برداری را 155 واحد اعلام کرد که 15 مورد آنها در سال گذشته ساخته شده است. وی افزود: تعداد تصفیه‌های فاضلاب هم 237 واحد است که 18 واحد از اینها در سال 98 احداث شد. معاون آب و آبفای وزیر نیرو ادامه داد: ما برنامه‌ای برای روستاها در سال 93 ارائه کردیم و هدف این بود که 20 هزار و 774 روستا را با جمعیت 10 میلیون و 900 هزار نفر به آب پایدار برسانیم که تاکنون 11 هزار و 514 روستا با جمعیت 7/ 7 میلیون نفر از این مزیت به‌صورت مجتمعی بهره‌مند شده‌اند و امید است تا پایان دولت به هدف برسیم. به گفته او، 1650 روستا در سال گذشته از آب پایدار بهره‌مند شدند  و تلاش می‌شود 12 تصفیه‌خانه آب دیگر و 15 تصفیه‌خانه فاضلاب امسال به نتیجه برسد. معاون وزیر نیرو افزود: تعداد آب‌شیرین‌کن‌ها هم از 23 واحد در ابتدای دولت، امروز به 85 واحد رسیده است. تقی‌زاده‌خامسی گفت: در بخش آب و فاضلاب حدود 10 هزار میلیارد تومان توسط بخش خصوصی به روش‌های مختلف اعم از B.O.T سرمایه‌گذاری شده که بخشی به نتیجه رسیده و بخشی هم تا پایان دولت به نتیجه می‌رسد.

اما مشکل آب غیزانیه کی حل می‌شود؟ تقی‌زاده‌خامسی اعتبار در نظر گرفته شده برای حل مشکل آب این منطقه را 190 میلیارد تومان اعلام کرد و گفت: خطوط قبلی آب در این منطقه فعال است اما این منطقه به دلیل فرسوده بودن خطوط دچار مشکل شد که تا تابستان مشکل این منطقه برطرف خواهد شد. او در ادامه افزود: در حال حاضر تعداد شهرهای با تنش آبی در دوره خشکسالی به حدود 170 شهر رسیده که 50 شهر آن پرتنش هستند.