مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز جمعه 13 تیرماه در بیانیه‌ای اعلام کرد که نامه وزیر امورخارجه ایران درخصوص پایبند نبودن سه کشور اروپایی به توافق هسته‌ای موسوم به برجام و درخواست برای فعال کردن مکانیزم حل اختلافات را دریافت کرده است. محمدجواد ظریف طی این نامه بار دیگر موارد عدم‌پایبندی کشورهای اروپایی را طبق بند 36 برجام به کمیسیون مشترک جهت حل‌وفصل ارجاع داده است. براساس بندهای 36 و 37 برجام، طرف‌های حاضر در این توافق می‌توانند به کمیسیون مشترک شکایت کنند و این کمیسیون 15 روز فرصت خواهد داشت تا به این شکایت رسیدگی کند. در ادامه در صورتی که این اختلافات حل نشود به وزیران خارجه ارجاع داده خواهد شد. در نهایت و در صورتی که اختلاف حل‌وفصل نشود، موضوع به شورای امنیت ارجاع داده خواهد شد. همزمان روسیه نیز گفته است که مکانیزم حل اختلاف در برجام فاقد رویه‌های روشن است. در همین ارتباط جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا درخصوص نامه دریافتی از وزیرخارجه ایران نوشته است: امروز(جمعه 13 تیرماه) نامه‌ای از وزیر امورخارجه ایران دریافت کردم که در آن نگرانی‌های ایران در مورد مسائل مربوط به اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا را در قالب کمیسیون مشترک حل اختلافات از طریق «مکانیزم حل اختلاف» براساس بند 36 ارجاع می‌داد. مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اضافه کرده است: همان‌گونه که قبلا هم گفتم، «مکانیزم حل اختلاف» مستلزم تلاش فشرده و با حسن‌نیت همه طرف‌هاست. به‌عنوان هماهنگ‌کننده «کمیسیون مشترک»، از همه طرف‌های حاضر در برجام انتظار دارم که این فرآیند را با چنین روحیه‌ای در چارچوب برجام در پیش بگیرند.
جوزپ بورل تاکید کرده است: کمیسیون مشترک، که مسوول نظارت بر اجرای توافق ذیل مفاد توافق برجام است، از سال 2016 برای رایزنی درباره اجرای برجام و همچنین رسیدگی به مسائلی که از سوی هر یک از طرف‌ها به هماهنگ‌کننده ارائه شده، جلساتی را تشکیل داده است. مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید، درحالی‌که به پنجمین سالگرد برجام نزدیک می‌شویم، از این فرصت استفاده می‌کنم و اهمیت برجام را یادآوری می‌کنم. برجام یک دستاورد تاریخی برای منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای است که بر امنیت منطقه‌ای و جهانی تاثیر می‌گذارد. من همچنان مصمم هستم تا با همکاری همه طرف‌های حاضر در برجام و جامعه بین‌المللی آن را حفظ کنیم.
نامه ظریف به بورل
پیش‌تر سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امورخارجه ایران از ارسال نامه‌ای به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده برجام به‌منظور ارجاع موارد عدم‌پایبندی کشورهای اروپایی به تعهداتشان در قبال ایران به کمیسیون مشترک برجام طبق بند 36 این توافق خبر داد. موسوی می‌گوید: به‌دنبال اقدام سه دولت اروپایی (آلمان، بریتانیا و فرانسه) در ارائه پیش‌نویس قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین تداوم عدم پایبندی نسبت به تعهدات بین‌المللی ناشی از برجام و مصوبات کمیسیون مشترک، محمدجواد ظریف این نامه را برای جوزپ بورل فرستاده است. عباس موسوی اضافه کرده است، وزیر امورخارجه ایران، در نامه به هماهنگ‌کننده برجام، «یک بار دیگر موارد عدم پایبندی کشورهای اروپایی را طبق بند 36 برجام به کمیسیون مشترک جهت حل‌وفصل ارجاع داد.»
وزیر امورخارجه ایران پیش‌تر نیز تاکید کرده بود سه کشور اروپایی شریک جرم دشمنان برجام نشوند. محمدجواد ظریف روز پنج‌شنبه 29 خرداد 99 در پیامی توییتری تاکید کرد با اشاره به اینکه بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طی پنج سال اخیر بیش از هر زمان دیگری در تاریخ این نهاد از تاسیسات هسته‌ای ایران بازدید کرده‌اند، «شورای حکام نباید اجازه دهد که دشمنان برجام، منافع عالی ایران را به خطر اندازند. سه کشور اروپایی که به وظایف خود در برجام عمل نکرده‌اند، نباید آلت‌فعل (این کار) باشند.» او افزود: «ما چیزی برای پنهان کردن نداریم. بازرسی‌های آژانس در ایران طی پنج سال گذشته، از کل بازرسی‌ها در تاریخ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیشتر بوده است. راه‌حل مبتنی بر توافق امکان‌پذیر است، ولی صدور قطعنامه آن را نابود خواهد کرد.»
واکنش ظریف به اقدام سه کشور اروپایی مشارکت‌کننده در برجام بود که روز 26 خرداد پیش‌نویس قطعنامه‌ای توبیخی را به شورای حکام ارائه کردند. سه کشور اروپایی در این قطعنامه ضمن ابراز نگرانی و با این ادعا که ایران بیش از چهار ماه است «با سرپیچی از مفاد پروتکل الحاقی» به بازرسان آژانس اجازه دسترسی به محل‌های مورد درخواست‌شان را نداده است، خواستار «همکاری کامل» تهران شدند. چند روز پس از این اقدام تروئیکای اروپایی، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین روز جمعه، 30 خردادماه، قطعنامه توبیخی پیشنهادی سه کشور اروپایی درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران را تصویب کرد. این نخستین قطعنامه انتقادی این نهاد بین‌المللی علیه ایران در طول هشت سال گذشته بوده است. روسیه و چین به این قطعنامه رای منفی دادند.
«رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی نیز بعد از تصویب قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام گفت این سازمان به فشار بر ایران برای گرفتن پاسخ درباره مکان‌های موردنظر ادامه می‌دهد. سخنگوی وزارت‌خارجه ایران همان روز قطعنامه شورای حکام را غیرسازنده و غیرقابل پذیرش خواند و گفت: این قطعنامه یک زیاده‌خواهی آشکار و طلبکاری سیاسی از سوی آمریکا و سه کشور اروپایی است و ایران زیاده‌طلبی را از جانب هیچ کشور و سازمانی نمی‌پذیرد.
سابقه ارجاع به مکانیزم حل اختلاف
پیش از این نیز در دو مرحله دیگر موارد عدم‌پایبندی ایالات‌متحده و سه کشور اروپایی طبق بند 36 برجام توسط جمهوری اسلامی ایران به کمیسیون مشترک ارجاع شده بود که با توجه به عدم حل‌وفصل اختلافات مزبور، منجر به کاهش تعهدات برجامی ایران طی پنج گام شد. موضوعی که باعث به جریان افتادن مکانیزم حل اختلاف از سوی سه کشور اروپایی شد.
در همین خصوص به درخواست وزیران امورخارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا 24 د‌ی‌ماه سال گذشته به دلیل عدول ایران از اجرای تعهدات خود ذیل برجام، مکانیزم حل اختلاف به جریان افتاد. بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای با اشاره به عدول مرحله به مرحله ایران از تعهدات برجامی خود نوشتند که «به دلیل اقدام‌های ایران چاره‌ای نمانده» جز اینکه مکانیزم حل اختلاف را فعال کنیم. در واکنش به این اقدام اروپاییها، محمدجواد ظریف گفت: مکانیزم ماشه در برجام برای مواقعی است که خطای اولیه رخ بدهد. ایران خطای اولیه را انجام نداده است. اقداماتی که ایران انجام داده است، اول از همه در پاسخ به تخطی آمریکا از برجام و عدم توان اروپاییها برای پاسخ دادن انجام گرفته‌اند و اینها همه راهکار محسوب می‌شوند. هیچ کسی نمی‌تواند از یک راهکار در پاسخ به راهکاری دیگر استفاده کند. سیدعباس عراقچی، معاون ظریف نیز در مورد چنین تهدیدی از سوی اروپاییها گفته بود: طبیعی است که این موضوعات شرایطی را ایجاد می‌کند که ما به پایان برجام سریع‌تر نزدیک شویم. علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی هم در حاشیه مراسم راه‌اندازی بخش ثانویه رآکتور اراک گفته بود: اگر اروپاییها به سمت مکانیزم ماشه بروند عملا به سمت نابودی برجام رفته‌اند. این درحالی است که لورنس نورمن خبرنگار وال‌استریت‌ژورنال در بروکسل روز شنبه 14 تیر ماه درخصوص نامه ظریف به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نوشته است، این اقدام ایران در راستای از بین بردن برجام ارزیابی نمی‌شود، بلکه هدف ایران از این اقدام، همان‌طور که یک دیپلمات گفته، تشدید فشار بر کشورهای اروپایی است تا بین ایران و آمریکا یکی را انتخاب کنند و امکان بازی میانه وجود ندارد. لورنس نورمن با اشاره به اینکه اقدام ایران «آغاز پایان نیست»، گفته است این اقدام وضعیت بی‌ثبات و نامشخص بین ایران، سه کشور اروپایی و آمریکا بر سر برجام را در طول تابستان امسال پیچیده‌تر خواهد کرد. اما مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بهمن ماه سال گذشته اعلام کرده بود که جدول زمانی مکانیزم حل اختلاف تمدید شده است.
در مقابل اما حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران 11 تیر ماه در واکنش به اقدامات آمریکا گفت اگر واشنگتن به برجام ضربه سیاسی بزند اقدام قاطع ایران را خواهد دید. رئیس‌جمهور گفت: اگر از همین فردا 4 به‌علاوه یک حاضر شود و به تعهدات خود در قبال برجام عمل کند، ایران نیز به تعهدات خود از همین فردا باز خواهد گشت. ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره به همه تعهدات خود پایبند بوده و امروز هم پایبند است. البته اگر آمریکایی‌ها باز هم به برجام بخواهند ضربه بزنند که تاکنون ضربه اقتصادی بوده است و ما نیز بخشی از تعهدات را کنار گذاشتیم اما اگر بخواهند ضربه سیاسی به برجام بزنند بدانند جمهوری اسلامی تحمل نخواهد کرد و اقدام قاطع خودش را در این زمینه نشان خواهد داد.
تصویب طرح تعلیق پروتکل الحاقی
نامه ظریف به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای تشکیل کمیسیون مشترک برجام در شرایطی است که طرح الزام دولت به تعلیق اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در نشست 3 تیر ماه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس تصویب شد. یک عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی درباره جزئیات این مصوبه اظهار کرد: توقف اجرای پروتکل الحاقی که در جلسه کمیسیون تصویب شده می‌تواند درباره آینده برجام هم تاثیرگذار باشد. او افزود: کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس همچنین از محمدجواد ظریف وزیر امورخارجه و علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی دعوت کرد تا در نشست آتی این کمیسیون حضور پیدا کرده و در این باره توضیحات لازم را ارائه کنند که این نشست یکشنبه 15 تیر برگزار خواهد شد.
واکنش نماینده روسیه به نامه ظریف
همزمان با این تحولات، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین به نامه وزیر امورخارجه ایران به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که در آن بر عدم پایبندی کشورهای اروپایی به مفاد برجام تاکید شده است، واکنش نشان داد. به گزارش «ایسنا» میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در پیامی توییتری نوشت: ایران از کمیسیون مشترک [برجام] خواسته است که نگرانی‌های تهران درباره اجرای توافق[هسته‌ای] از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس را از طریق مکانیزم حل اختلاف موردتوجه قرار دهد. اولیانوف در ادامه نوشت: این سومین بار است که اعضای برجام سعی می‌کنند مکانیزم حل اختلاف را که فاقد روندی شفاف و مورد توافق است فعال کنند. نماینده دائم روسیه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در توییتی دیگر بر عدم پنهانکاری تهران درخصوص برنامه هسته‌ای ایران تاکید کرد و به دو سوءتعبیر پرداخت. اولیانوف نوشت: دو اشتباه درخصوص حقیقت مسائل. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کشف نکرده که ایران چیزی را پنهان کرده است. ایران «ان‌پی‌تی» (پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) را نقض نکرده است. این دو مورد واضح از سوءتعبیر درخصوص وضعیت واقعی امور هستند.
همچنین جارت بلانک، هماهنگ‌کننده برجام در وزارت‌خارجه آمریکا در دوره باراک اوباما، در واکنشی گفته است که در واقع هر بار این سازوکار حل اختلاف به راه افتاده، اصلا به این خاطر بوده که روند روشنی ندارد و بر سر آن توافق نیست، تا به این ترتیب به‌عنوان یک علامت به طرف مقابل استفاده شده؛ بی‌آنکه به تغییرات ماندگار در وضعیت توافق منجر شود.
مکانیزم ماشه چیست؟
طبق بندهای 36 و 37 برجام، هر یک از طرف‌های توافق می‌توانند به کمیسیون مشترک شکایت کنند و این کمیسیون برای حل‌وفصل موضوع پانزده روز فرصت دارد؛ مسائل حل‌وفصل نشده به وزیران‌خارجه ارجاع داده می‌شود که پانزده روز دیگر فرصت دارند. سپس کمیسیون مشترک پنج روز دیگر فرصت دارد تا مساله را حل‌وفصل کند. اگر پس از این فرآیند 35 روزه، طرف شاکی هنوز راضی نباشد، می‌تواند موضوع را به‌عنوان تخطی چشمگیر از توافق، به شورای امنیت ارائه کند و این شورا باید ظرف 30 روز درمورد قطعنامه‌ای برای ادامه‌تعلیق تحریم‌ها رای بدهد؛ قطعنامه‌ای که طرف شاکی می‌تواند وتو کند (به‌جز آلمان که عضو دائم شورای امنیت نیست) و به این ترتیب، تحریم‌ها به جای خود برگردند. پیوست یکم برجام، مکانیزم منحصربه‌فردی برای دسترسی آژانس به سایت‌های مشکوک ظرف 24 روز از طریق کمیسیون مشترک تعیین کرده است که طبق آن، نتیجه همکاری نکردن ایران، به‌کار افتادن یک مکانیزم حل اختلاف و بازگشت بالقوه تحریم‌های سازمان ملل خواهد بود. این دو شرط مطرح‌شده در برجام، مکانیزم ماشه (Trigger Mechanism) یا بازگشت خود‌به‌خودی تحریم‌ها (Snapback) هم خوانده می‌شوند.
اقدام نمادین ایران
![]()
دکتر طهمورث غلامی
کارشناس ارشد مسائل آمریکا
بار نخست که ایران درخواست تشکیل کمیسیون مشترک برجام کرد، زمانی بود که آمریکا از برجام خارج شده بود و موضع ایران در آن مقطع بسیار قوی بود، چون از یکسو آمریکا از برجام خارج شده بود و از سوی دیگر ایران هیچ اقدامی در راستای کاهش تعهدات برجامی انجام نداده بود، بنابراین روشن بود که در‌آن زمان درخواست تشکیل کمیسیون برجام به سود ایران است ولی با این حال برگزاری نشست کمیسیون به نتیجه خاصی نرسید. در مقایسه با آن زمان باید گفت، موضع ایران در شرایط فعلی در نشست پیش‌رو ضعیف‌تر است، زیرا برخلاف آن دوره که ایران هنوز به صورت کامل در چارچوب برجام عمل می‌کرد، در نشست پیش‌رو با این وضعیت مواجه هستیم که ایران برخی از تعهدات برجامی را زمین گذاشته است. هدف از این مقایسه بیان این نکته بود که ایران از برگزاری این نشست دستاورد خاصی به‌دست نمی‌آورد زیرا موضع تهران نسبت به زمان خروج آمریکا از برجام ضعیف‌تر شده است. حال سوال اساسی این است که ایران به چه دلیل درخواست تشکیل کمیسیون حل‌اختلاف کرده است. دو دلیل می‌توان در این خصوص مطرح کرد که نشان می‌دهد اقدام ایران بیشتر واکنشی است. اول کشورهای اصلی اروپا در نشست شورای حکام قطعنامه‌ای را علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران به رای گذاشتند و دوم نشست شورای امنیت حول مساله هسته‌ای ایران برگزار شد. چه در نشست شورای حکام و چه در شورای امنیت، موضع این بود که ایران به تعهدات خود عمل نمی‌کند، ایران نیز در واکنش به این اقدام تلاش کرد، به‌صورت نمادین در نشست کمیسیون مشترک برجام اعتراض خود را مطرح کند. درواقع اگر اتحادیه اروپا در شورای حکام به سیاست‌های برجام ایران اعتراض کرد و اگر آمریکا در نشست شورای امنیت به برنامه هسته‌ای ایران اعتراض کرد، ایران به دنبال این است که به‌صورت نمادین در نشست کمیسیون برجام نسبت به رویه کشورهای اروپایی اعتراض کند.
