به‌دنبال درخواست ایران برای فعال کردن مکانیزم حل اختلاف در چارچوب برجام، وزارت‌خارجه روسیه در نخستین واکنش، طرف‌های برجام را فراخواند تا برای حفظ این توافق با هم «مذاکره» و از «به‌کارگیری مکانیزم‌های اضطراری خودداری کنند». متعاقب اقدام غیرمسوولانه و غیرقانونی سه دولت اروپایی (آلمان، انگلیس و فرانسه) در ارائه پیش‌نویس قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین تداوم عدم پایبندی نسبت به تعهدات بین‌المللی مندرج در برجام و مصوبات کمیسیون مشترک، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران طی نامه‌ای به جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده برجام، یک بار دیگر موارد عدم پایبندی کشورهای اروپایی را طبق بند 36 برجام به کمیسیون مشترک برای حل‌وفصل ارجاع داد. در نامه وزیر امورخارجه تاکید شده است که هرگونه مداخله در همکاری‌های پادمانی جاری بین ایران و آژانس مغایر با مفاد برجام است و می‌تواند بر مبانی همکاری‌های پادمانی موجود تاثیرات منفی داشته باشد. در همین راستا وزارت‌خارجه روسیه روز شنبه 14 تیر در بیانیه‌ای تاکید کرد که موضع اصولی روسیه همواره این بوده که پاسخ هرگونه سوال باید از طریق گفت‌وگو پیدا شود و در همین راستا، کمیسیون مشترک بهترین ابزار را در اختیار طرف‌های برجام گذاشته است. در این بیانیه آمده که پس از خروج آمریکا از برجام و به‌رغم بروز مشکلاتی که این اقدام به‌وجود آورده است، طرف‌های این توافق توانسته‌اند از موضعی واحد برای خروج از بحران تلاش کنند. وزارت‌خارجه روسیه طرف‌های برجام را فراخواند تا در مقطع فعلی نیز از این مسیر منحرف نشوند و به جای درگیر شدن در جدال سیاسی و برداشتن گام‌هایی که مشکلات مضاعف به‌وجود می‌آورد، همچنان برای حفظ برجام تلاش کنند.
همچنین نماینده روسیه در آژانس از تلاش طرف‌های برجام برای فعال کردن مکانیزم حل اختلاف (مکانیزم ماشه) انتقاد کرد. به گزارش «ایسنا» میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در پیامی توییتری درباره ارجاع عدم پایبندی کشورهای اروپایی به برجام به کمیسیون مشترک برجام نوشت: «تروئیکای اروپا و ایران تلاش می‌کنند از زوایای مختلف مکانیزم ماشه را فعال کنند. این ایده خوبی نیست. به‌جای [به‌کار بستن] مکانیزم‌های بی‌ثمری که به‌طور بالقوه آسیب‌زا هستند، شرکای برجام باید باهم همفکری کنند که چگونه می‌توان توافق هسته‌ای را که در وضع بسیار بدی است، حفظ کرد.»
انتقاد چین از سیاست واشنگتن
همزمان سخنگوی وزارت امورخارجه چین نیز ضمن انتقاد از سیاست آمریکا در برابر ایران گفت که امیدوار است اعضای برجام اختلافات مربوط به پایبندی به تعهداتشان را از طریق گفتمان حل کنند. به گزارش «ایسنا» صفحه رسمی توییتر سخنگوی وزارت‌خارجه چین در پیامی توییتری نوشت که لیجیان جائو، سخنگوی وزارت امورخارجه این کشور، روز گذشته در نشست مطبوعاتی خود درباره رویکرد آمریکا نسبت به توافق هسته‌ای گفت: «خروج آمریکا از برجام و فشار حداکثری آن بر ایران، منشأ اصلی تنش‌ها پیرامون مساله هسته‌ای ایران است.» جائو در ادامه گفت: «چین امیدوار است که تمام طرف‌ها بتوانند در چارچوب کمیسیون مشترک برجام باقی بمانند و اختلافات مربوط به پایبندی را از طریق گفتمان و رایزنی حل کنند.» دولت دونالد ترامپ اردیبهشت 97 با این ادعا که برجام بدترین توافق ممکن است از آن خارج شد و به رویکرد فشار حداکثری روی آورد تا ایران را به مذاکره برای دستیابی به توافقی جدید و فراگیر درباره برنامه اتمی و موشکی و سیاست منطقه‌ای تهران وادارد. ایران تاکید کرده است که پیش از لغو تحریم‌ها وارد مذاکره نمی‌شود و در مقابل از برخی تعهدات برجامی خود عدول کرده است. بریتانیا، فرانسه و آلمان دی‌ماه گذشته به‌دلیل آن چه عدول ایران از اجرای تعهدات برجامی‌اش عنوان شد، مکانیزم حل اختلاف را به جریان انداخته بودند؛ اما ماه بعد اعلام شد که جدول زمانی این مکانیزم تمدید شده است. براساس بندهای برجام، طرف‌های این توافق می‌توانند در صورت بروز اختلاف به کمیسیون مشترک شکایت کنند و در صورتی که در آنجا مسائل حل نشود، به وزیران خارجه و در مرحله بعد به شورای امنیت ارجاع داده خواهد شد.
شش نوبت رجوع به مکانیزم حل اختلاف
پس از آنکه جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز جمعه در بیانیه‌ای از دریافت نامه محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه ایران درخصوص پایبند نبودن سه کشور اروپایی به برجام و درخواست برای فعال کردن مکانیزم حل اختلافات خبر داد، رئیس‌دستگاه دیپلماسی ایران شنبه‌شب با انتشار توییتی درباره سابقه به جریان انداختن مکانیزم حل اختلافات در برجام تاکید کرد که به‌زودی همه نامه‌هایش را منتشر خواهد کرد. به گزارش «ایسنا» وزیر امورخارجه کشورمان در توییت خود آورده است: «جنجال تبلیغاتی را باور نکنید: با توجه به نقض برجام توسط ایالات‌متحده و سه کشور اروپایی، ایران دست‌کم در شش نوبت مکانیزم حل اختلاف را به جریان انداخته است:
- در 16 دسامبر 2016 به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات‌متحده
- در دهم می 2018 به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات‌متحده
- در هفدهم ژوئن 2018 به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات‌متحده
- در ششم نوامبر 2018 به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات‌متحده و سه کشور اروپایی
- در هشتم می 2019 به‌دلیل نقض برجام توسط ایالات‌متحده و سه کشور اروپایی
- در دوم جولای 2020 به‌دلیل نقض برجام توسط سه کشور اروپایی.» وی در نهایت نوشت که به‌زودی همه نامه‌هایم را منتشر خواهم کرد!
هدف ایران از رجوع به مکانیزم حل اختلاف
حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل در پاسخ به روزنامه «دنیای اقتصاد» درباره هدف ایران از رجوع به مکانیزم حل اختلاف گفت: «ایران با هدف فشار بر اروپایی‌ها و به این منظور که آنها تعهداتی را که بعد از خروج آمریکا از برجام پذیرفته بودند اجرایی کنند، دست به این اقدام زد.» بهشتی‌پور البته گفت: «بعید می‌دانم ایران راه به‌جایی ببرد اما چاره دیگری هم ندارد.» این کارشناس در ادامه تصریح کرد که ایران با این اقدام می‌خواهد نشان دهد که از بازگشت قطعنامه‌های تحریمی هراسی ندارد و اگر قرار است نفعی نبرد بهتر آن است که تعهدات خود را در برابر آژانس کاهش دهد یا کلا قطع کند.
تفاوت مکانیزم حل اختلاف با مکانیزم ماشه
![]()
رحمن قهرمانپور
پژوهشگر ارشد مسائل ژئوپلیتیک
درخواست ایران برای فعال کردن مکانیزم حل اختلاف در چارچوب برجام از چند منظر قابل بررسی است؛ نخست اینکه باید توجه داشت ایران درخواست تشکیل جلسه شورای حل اختلاف در داخل برجام را داده است که آمریکا جزو آن نیست و این مکانیزم با مکانیزم ماشه متفاوت است. مکانیزم ماشه در برجام تعبیه شده و ایران نمی‌تواند به آن رجوع کند؛ این در حالی است که 6 کشور دیگر(البته اکنون آمریکا از برجام خارج شده و در این مورد ابهامات مطرح است) هر کدام این حق را دارند که راسا به شورای امنیت مراجعه کنند و مدعی شوند که ایران برجام را زیر پا گذاشته و خواستار بازگشت تحریم‌ها شوند. در مورد مکانیزم حل اختلاف باید توجه داشت که این بار اول نیست، بلکه ایران پیش‌تر نیز بارها خواستار تشکیل این جلسات شده بود. بنابراین منظور از مکانیزم حل اختلاف این نیست که موضوع به شورای امنیت برود، بلکه ایران خواهان آن شده که این کمیسیون تشکیل شده و به شکایات ایران رسیدگی کند. ایران می‌تواند به کمیسیون حل اختلاف رجوع کند و به کارشناس‌هایی که در برجام حضور دارند بگوید که ما این بند را اجرا کرده‌ایم یا مثلا آنها کدام بند یا تعهد را اجرا نکرده‌اند. در یک بازه زمانی مشخص نیز اگر ایران راضی شد که شد و اگر نشد موضوع در یک سطح بالاتر یعنی وزرای خارجه بررسی خواهد شد. وزرای خارجه نیز باید در مورد شکایت ایران تصمیم بگیرند و تلاش خواهند کرد ایران را راضی کنند. از این پس داستان به این صورت است که اگر ایران راضی نشد نمی‌تواند به شورای امنیت رجوع کند، زیرا علیه خودش است، اما اگر روند برعکس شد یعنی کشوری مانند آلمان(یا هر کدام از 5 عضو دیگر باقی‌مانده در برجام) به کمیسیون شکایت کرد و وزرای خارجه هم جلسه گذاشتند و این کشور قانع نشد می‌تواند به شورای امنیت رجوع کند. بنابراین مکانیزم ماشه در اختیار ایران نیست و اساسا ایران نمی‌تواند از این مکانیزم استفاده کند. مکانیزمی که برای ایران تعبیه شده مکانیزم حل اختلاف است. زیرا وقتی بحث برجام پیش آمد فرض اولیه این بود که ایران می‌خواهد از این توافق خارج شود و آنها باید به گونه‌ای مانع از این امر شوند. در آن زمان کسی فکر نمی‌کرد که آمریکا از توافق برجام خارج شود. به نظر می‌رسد هدف دکتر ظریف از مطرح کردن این شکایت آن است که در داخل این مساله را مطرح کند که دولت از وضعیت موجود راضی نیست و نسبت به نقض برجام شکایت دارد و آن را مطرح کرده است. درخصوص مکانیزم ماشه نیز به چند نکته باید توجه داشت؛ نخست آنکه ایران نمی‌تواند به این مکانیزم رجوع کند و فقط اعضای 1+5 از این ویژگی برخوردار هستند. در این بین اگر کشوری مانند فرانسه مدعی شود که ایران برجام را نقض کرده است در ابتدا باید به کمیسیون حل اختلاف رجوع کند و در آنجا، کارشناس‌ها باید به طرف ایرانی توضیح دهند و ایران باید به لحاظ فنی و کارشناسی بتواند فرانسه را متقاعد کند که حرفش درست نیست. در اینجا اگر فرانسه قانع شد مساله حل می‌شود و اگر قانع نشد این درخواست باید در اجلاس وزرای خارجه اعضای برجام بررسی شود. این جلسه وزرای خارجه نیز یک مهلت مشخص دارد و اگر در آنجا نیز فرانسه قانع نشد یک مرحله سومی برای این کشورها تعبیه شده که مکانیزم ماشه نام دارد؛ فرانسه در این مرحله می‌تواند به شورای امنیت رفته و درخواست کند که تعلیق تحریم‌ها علیه ایران دیگر تمدید نشود. در این جا باقی کشورها حق وتو ندارند منتها اگر موضوع به تصویب قطعنامه جدید علیه ایران منتهی شود اگر حتی یکی از کشورهای عضو شورای امنیت هم وتو کند این قطعنامه قابل تصویب نیست. بنابراین اگر هر کدام از کشورهای اروپایی به مکانیزم ماشه رجوع کند، برجام دیگر کاملا از هم می‌پاشد.
