البته بازار دخانیات تنها در سیگار خلاصه نمی‌شود و طبق آمارها، ایرانی‌ها طی سال گذشته بیش از 10هزار تن تنباکوی قلیان مصرف کرده‌اند. ماحصل اینها، 30 هزار میلیارد تومان گردش مالی است که گفته می‌شود بازار دخانیات ایران طی سال گذشته در برآورد حداقلی آن را دشت کرده است. این اعداد و ارقام تنها بخشی از آمارهای اقتصادی حوزه سیگار و دخانیات است؛ چراکه در کنار این آمار و ارقام، سالانه به واسطه پیامدهای مصرف دخانیات، زیان چشمگیری هم به سیستم بهداشتی کشور وارد می‌شود. به واسطه این زیان و ضررهای مادی و معنوی که مصرف دخانیات به جامعه وارد می‌کند، در سطح جهان کشورهای مختلف نرخ‌های مالیاتی سنگینی روی مصرف دخانیات اعمال کرده‌اند که تا حدودی در کاهش مصرف تاثیر داشته و اما مهم‌تر از آن، درآمدهای چشمگیری را عاید دولت‌ها کرده که این درآمدها مستقیما در سیستم بهداشتی و درمانی و کمک‌های اجتماعی مصرف می‌شود. برای مثال، در سطح جهان میانگین نرخ مالیات محصولات دخانی حدود 75 درصد از کل قیمت هر بسته سیگار یا محصول دخانی است؛ درحالی این میزان در ایران حدود 20 درصد و در کشور همسایه یعنی ترکیه بیش از 80 درصد است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از فرهیختگان، این موضوع به قدری دارای اهمیت است که اگر دولت طی سال گذشته با نرخ استاندارد جهانی از مصرف سیگار مالیات می‌گرفت، به جای 2.5 هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی، رقم درآمد مالیاتی از مصرف سیگار به 9.3 هزار میلیارد تومان می‌رسید. این نرخ‌های پایین مالیاتی حالا موجب شده از 18 شرکت بزرگ بین‌المللی، 17 شرکت با واسطه یا بی‌واسطه وارد بازار تولید سیگار و محصولات دخانی ایران شوند. همچنین از آنجایی که سیگار معاف از تحریم‌های آمریکا بوده، طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در بخش سیگار و محصولات دخانی رقم قابل‌توجهی را شامل می‌شود. برای مثال طی سال گذشته از کل 855 میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی، بیش از نیمی از آن مربوط به سرمایه‌گذاری در بخش دخانیات بوده است. درنهایت اینکه، جامعه ما درحالی سالانه چندین هزار میلیارد تومان بابت پیامدهای مصرف سیگار و محصولات دخانی از بودجه‌های اجتماعی مصرف می‌کند که به جهت نبود نرخ‌های مالیاتی مطابق با استاندارد جهانی، سودهای ده‌ها هزار میلیارد تومانی عاید دلالان، واسطه‌ها و قاچاقچیان سیگار و محصولات دخانی می‌شود.
ایرانی‌ها سالانه 65 میلیارد نخ سیگار می‌کشند
براساس آمارهای ارائه شده از سوی وزارت صمت، طی سال 1398 ایرانی‌ها در مجموع 65 میلیارد و 110 میلیون نخ سیگار مصرف کرده‌اند که به‌طور میانگین با لحاظ 83 میلیون نفر جمعیت، به ازای هر ایرانی سرانه 784 نخ سیگار را نشان می‌دهد. البته این عدد فقط برای مصرف سیگار بوده و کل محصولات دخانی را شامل نمی‌شود؛ چراکه مطابق آمارها، سالانه ایرانی‌ها 10 هزار تن نیز تنباکوی قلیان در کشور مصرف می‌کنند که در نوع خود رقم قابل‌توجهی است. آمارهای وزارت صمت همچنین نشان می‌دهد در سال گذشته از حدود 65 میلیارد نخ سیگار مصرف شده در کشور، حدود 55 میلیارد نخ آن در کشور تولید شده و 10 میلیارد نخ آن نیز از طریق قاچاق وارد کشور شده است.
در این زمینه بخوانید
30هزار میلیارد تومان گردش مالی دخانیات
درخصوص حجم بازار و گردش مالی دخانیات گفته می‌شود این بازار ازجمله 5 صنایع پرسود در دنیا بوده و در بسیاری از کشورها نیز از نظر سوددهی هم‌رده با صنعت فولاد و پتروشیمی است. در این زمینه براساس آمارهای منتشر شده، گردش مالی دخانیات در ایران طی سال 1398 در برآورد حداقلی حدود 30 هزار میلیارد تومان بوده است. همان‌طور که در ادامه خواهد آمد، فروش دخانیات سود قابل‌توجهی را عاید فعالان این بخش می‌کند که بخش عمده آن به جهت فعالیت شرکت‌های خارجی در ایران، عاید آنان می‌شود. در همین زمینه براساس گزارش‌های وزارت صمت، درحال حاضر 62 واحد تولیدی در حوزه دخانیات مشغول فعالیت هستند که از این تعداد، 23 واحد در حوزه تولید سیگار و 39 واحد دیگر نیز در حوزه تنباکو فعالیت می‌کنند. همچنین از واحدهای تولیدی سیگار در کشور، ده‌ها شرکت خارجی طی سال‌های اخیر شرکت‌های تابعه خود را در ایران تاسیس کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به شرکت‌های تابعه شرکت بریتانیایی- آمریکایی BAT، شرکت ژاپنی JTI و شرکت کره‌ای G&KT اشاره کرد. در همین زمینه حسن آذری‌پور، عضو کمیته سیاستگذاری کنترل دخانیات در سال 1397 می‌گوید: «17 شرکت از 18 شرکت بزرگ دخانی دنیا با ترفندهای مختلف توانسته‌اند در داخل ایران کارخانه خود را راه‌اندازی کنند.»
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در برخی از این شرکت‌ها مدیران ارشد شرکت نیز خارجی هستند. برای مثال شرکت «بی‌ای‌تی‌پارس» که تولیدکننده برندهای کنت، دانهیل، مونتانا و پامال است، با مدیرعاملی «کاخابر بنیدزه» فعالیت می‌کند. در شرکت «کی‌تی‌اند جی پارس» نیز که نماینده شرکت جی‌تی ژاپن است، «بیونگ وان‌یانگ» مدیرعامل، جیونگ دا چو و یوهان چو نیز عضو هیات‌مدیره آن هستند. در شرکت «آسیان تجارت آوا پارس» هم که به نمایندگی از شرکت Yunnan Tobacco international چین در ایران فعالیت می‌کند، «یو لیو» مدیرعامل آن و نماینده شرکت مذکور در ایران است.
حضور خارجی‌ها در ایران از این منظر قابل‌توجه است که تعداد شرکت‌های تولیدی سیگار در ایران در سال 1393 فقط هفت شرکت با تولید سالانه 29 میلیارد نخ بوده که این میزان تا سال 95 به 12 شرکت با 45میلیارد نخ سیگار و به 23 شرکت با تولید 55 میلیارد نخ سیگار در سال 1398 رسیده است. این نکته قابل ذکر است که طی مدتی که شرکت‌های خارجی در ایران اقدام به تاسیس شرکت‌های تابعه کرده‌اند، میزان قاچاق سیگار گرچه تاحدودی کاسته شده، اما براساس آنچه در ادامه می‌آید حضور این شرکت‌ها در داخل باتوجه به اندک بودن حجم مالیات بر سیگار، به صرفه‌تر از فروش و قاچاق سیگار به ایران است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال گذشته 855 میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی در ایران جذب شده که گفته می‌شود حدود بیش از نیمی از آن در حوزه تولید دخانیات بوده است.
مالیات سیگار در ایران 55 درصد کمتر از میانگین جهانی
گفته شد که براساس آمارهای رسمی گردش مالی دخانیات در ایران سالانه حدود 30هزار میلیارد تومان است. همچنین براساس آمارهای وزارت بهداشت، سالانه حدود 60 هزار ایرانی به‌واسطه مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. البته به این آمارها باید زیان ده‌ها میلیارد تومانی بخش بهداشت و درمان کشور را نیز اضافه کنیم. همچنین معروف است دخانیات دروازه ورود به بازار تباه‌کننده مواد مخدر است. از این رو، در سطح جهان کشورهای مختلف اعم از کشورهای درحال توسعه و توسعه‌یافته، در راستای کنترل مصرف سیگار و مجموعه دخانیات مالیات‌های سنگینی برای تولید و مصرف آن اعمال کرده‌اند، به‌طوری‌که براساس آمارهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) و آمارهای سازمان جهانی بهداشت میانگین، مالیات بر خرده‌فروشی محصولات دخانی در دنیا 75 درصد از کل قیمت این محصولات است. همچنین در این زمینه بررسی تطبیقی میانگین نرخ مالیات از قیمت نهایی سیگار در ایران با 30 کشور توسعه‌یافته نشان می‌دهد این میزان درحالی در کشورمان حدود 20 درصد از کل قیمت است که میانگین آن در این 30 کشور مورد بررسی در حدود 76 درصد است. طبق این آمارها، سهم مالیات از قیمت نهایی سیگار در فنلاند و یونان با 84 درصد بالاترین میزان دریافت مالیات از سیگار در بین کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) است. پس از این دو کشور، ترکیه با 82 درصد، اسلونی، کرواسی و انگلستان هرکدام با 81 درصد به ترتیب در رتبه‌های دوم تا پنجم ازلحاظ بالا بودن سهم مالیات از قیمت نهایی سیگار قرار دارند.
مطابق آنچه در نمودار آمده است، در کنار ایران با بررسی کشورهایی که سهم مالیات از کل قیمت سیگار در آنها پایین بوده، می‌توان به سهم 43 درصدی مالیات از کل قیمت سیگار در آمریکا اشاره کرد، پس از این کشور، این میزان در کانادا 66 درصد، در لوکزامبورگ 69درصد و در آلمان و پرتغال نیز 73 درصد است. براین اساس نرخ مالیات از قیمت خرده‌فروشی محصولات دخانی و سیگار در ایران حدود 55 درصد از استاندارد جهانی آن کمتر است.
همچنین برای تصور درشتی ارقام مالیات بر سیگار، نگاهی به آمارها نشان می‌دهد طی سال 2019 قیمت یک پاکت 20 عددی سیگار برند «مارلبرو» در استرالیا 20 دلار (440هزار تومان)، در نیوزیلند 18 دلار (396 هزار تومان)، در ایرلند 13 دلار(286هزار تومان) و در انگلیس 12 دلار (246 هزار تومان) بوده است.
سهم سیگار در درآمد مالیاتی ایران کمتر از 2 درصد
طبق آمارهای سازمان امور مالیاتی کشور، میزان درآمد مالیاتی کشور طی سال‌های 1396، 1397 و 1398 به ترتیب 96.3 هزار میلیارد تومان، 109.2 هزار میلیارد تومان و 141.2 هزار میلیارد تومان بوده است. همچنین بررسی دو پایه مالیاتی مالیات بر فروش و مالیات بر مصرف سیگار در کشورمان نشان می‌دهد این میزان طی سال‌های 1396، 1397 و 1398 به ترتیب هزار و 143 میلیارد تومان، هزار و 774 میلیارد تومان و دو هزار و 489 میلیارد تومان بوده است. به عبارتی دیگر طی سه سال اخیر در سال 96 حدود 1.2 درصد از کل مالیات کشور مربوط به فروش و مصرف سیگار بوده، در سال 1397 این میزان به 1.6 درصد و در سال 1398 نیز این میزان به 1.8 درصد از کل درآمدهای مالیاتی ایران رسیده است. با این حساب اگر نرخ مالیات از قیمت خرده‌فروشی سیگار به 75 درصد می‌رسید، درآمد مالیاتی دولت در سال گذشته حداقل و فقط از سیگار به بیش از 9.3 هزار میلیارد تومان می‌رسید.
درآمد مالیاتی ترکیه از دخانیات 75 برابر ایران
در سال 2019 از کل درآمد مالیاتی 778 میلیارد و 570 میلیون لیری، حدود 51 میلیارد لیر یا حدود 6.5 درصد آن مربوط به مالیات از سیگار و محصولات دخانی (به‌جز مشروبات الکی) بوده است. برای فهم درشتی این رقم کافی است تصور کنیم درآمد 51میلیارد لیری ترکیه از دخانیات طی سال گذشته به نرخ امروز و با درنظر گرفتن نرخ تبدیل هر لیر به تومان که در بازار 3685 تومان است، 188هزار میلیارد تومان یعنی 39هزار میلیارد تومان بیشتر از کل درآمد مالیاتی ایران در سال 1398 (حدود 141 هزار میلیارد تومان) و 75 برابر درآمد مالیاتی نزدیک به 2.5 هزار میلیارد تومانی سیگار درهمان سال 1398 است.
همچنین بررسی‌های آماری نشان می‌دهد طی سال‌های 2006 تا 2019 درآمد مالیاتی دولت ترکیه از محصولات دخانی حدود 326 میلیارد لیر یا معادل 47 میلیارد دلار بوده است. طی این مدت، سهم مالیات از دخانیات در درآمدهای مالیاتی دولت نیز از 5.1 درصد در سال 2006 به 6.9 درصد تا سال 2018 و به 6.5 درصد در سال 2019 رسیده است. بر این اساس سهم 6.5 درصدی مالیات دخانیات از کل درآمدهای مالیاتی دولت ترکیه دقیقا برابر 3.6 برابر نرخ آن در ایران است.
سهم 3.5 درصد دخانیات از سبد خوراکی کم‌درآمدها
گرچه آمارهای جزئی‌تر، از میزان هزینه‌کرد افراد سیگاری در کشور وجود ندارد، اما طبق آمارهای مرکز آمار ایران، طی سال گذشته هر خانوار ایرانی به‌طور متوسط 304 هزار و 300 تومان برای دخانیات هزینه کرده است. همچنین در دهک‌های مختلف، این میزان برای دهک اول (کم‌درآمدترین) 153 هزار تومان، برای دهک دوم 246 هزار تومان، برای دهک سوم 292هزار تومان، برای دهک چهارم 336هزار تومان، برای دهک پنجم حدود 305هزار تومان، برای دهک ششم حدود 354هزار تومان، دهک هفتم 355هزار تومان، دهک هشتم 340هزار تومان، دهک نهم 375 هزار تومان و برای دهک دهم هم 285 هزار تومان است. بر این اساس طبق آمارهای جدول، میانگین سهم دخانیات در سبد خوراکی خانوارهای ایرانی حدود 2.6 درصد، این میزان برای خانوارهای دهک‌های اول تا چهارم حدود 3.5 درصد، برای دهک‌های پنجم تا هفتم نزدیک به 3 درصد، برای دهک‌های هشتم و نهم 2.4 درصد و برای دهک دهم (ثروتمندترین) حدود 1.3 درصد است.
قاچاق معکوس دود
گفته شد که مالیات سیگار در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار ناچیز است، اما این موضوع به این مفهوم نیست که قیمت سیگار برای مصرف داخلی خیلی ارزان باشد، چراکه عملا قیمت‌ها افزایش یافته‌اند، اما این سودها در فقدان نرخ‌های مالیاتی منطقی، عاید دلالان، قاچاقچیان و واسطه‌ها شده است. برای مثال طی یک‌سال اخیر قیمت انواع برندهای سیگار داخلی و خارجی حدود 30 تا 40 درصد افزایش یافته است، با این‌حال باوجود اصلاح نرخ‌های مالیات بر سیگار و مواد دخانی در دی‌ماه سال گذشته، هنوز هم نرخ مالیات بر سیگار و مواد دخانی حدود 20 تا 25 درصد است که این میزان 55 درصد از نرخ استاندارد جهانی آن کمتر است. گفته می‌شود این موضوع درکنار کاهش ارزش تومان، موجب قاچاق معکوس این محصولات شده است و دلالان و واسطه‌ها در قالب‌های کولبری و... این محصول را به کشورهای منطقه قاچاق می‌کنند.
