دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی - استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : خاکشی گیاهی است علفی، بوته‌ای و یک یا دوساله که ارتفاع آن گاه به یک متر می‌رسد و اصولاً ساقه از قسمت‌های بالا منشعب می‌شود.
برگ‌ها دارای بریدگی‌های زیاد و گاهی نخ‌مانند هستند. میوه به صورت خورجین باریک به طول تا 5/3 سانتی‌متر است که به شکل تقریباً عمودی در انتهای ساقه قرار می‌گیرد. گل‌ها کوچک و به رنگ زرد روشن می‌باشند.
دانه‌ها بسیار ریز و به رنگ تقریباً نارنجی یا مایل به قهوه‌ای و بیضی‌شکلند که در یک ردیف داخل خورجین قرار گرفته‌اند.
دانه‌های خاکشی که قسمت مورد استفاده دارویی گیاه است، پس از رسیدن کامل میوه و در مرداد و شهریورماه جمع‌آوری می‌شوند.
خاکشی بومی اروپا، نواحی معتدل و آسیا، از جمله ایران (در بیشتر نقاط ایران می‌روید)، عراق، پـــاکستان، افغانستان، چین، هنـــد و شمال آفریقا، از جمله مصر، مراکش و الجزیره است.
بیشتر بخوانید:
تاریخچه
خاکشی از قدیم به عنوان اشتهاآور، مقوی معده، ضد تب، ملین و برای رفع سوءهاضمه مورد استفاده بوده است. همچنین در زمان باستان جهت درمان اسهال خونی به کار می‌رفته و متخصصان گیاهان دارویی آن را Sophia chirugorum، به معنی «عقل جراحان» می‌نامیدند.
ترکیبات مهم
مهم‌ترین ترکیبات دانه خاکشی گلوکز اینولات‌هاست که شامل آلیل ایزوتیوسیانات، بوتنیل ایزوتیوسیانات، سیانو 3 و4 اپی‌تیو بوتان، 5 متیل تیوپنتانیتریل، 3 فنیل پروپیونیتریل،
4 متیل تیوبوتیل ایزوتیوسیانات و 2- فنیل اتیل ایزوتیوسیانات هستند. از دیگر ترکیبات آن اسیدهای چرب پالمیتیک، لینولنیک، اولئیک و استئاریک می‌باشد. املاح موجود در دانه شامل گوگرد، کلر، فسفر، آهن، پتاسیم، کلسیم، سدیم و منیزیم است. دانه همچنین حاوی پروتئین، صمغ، موسیلاژ، چربی و ترکیبات ازت‌دار می‌باشد.
داروشناختی و اثرات مهم
در طب عوام و سنتی از دانه‌های خاکشی به عنوان ادرارآور، تب‌بر و برای رفع التهاب کلیه، دفع کرم و درمان آب آوردن انساج به صورت جوشانده استفاده می‌شده است. در ایران خاکشی را مخلوط با آب سرد به عنوان ملین و خنکی مصرف می‌‌کردند.
مطالعات فارماکولوژیکی در مورد خاکشی چندین خاصیت آن را روشن نموده است: صمغ و موسیلاژ روی دانه آن با جذب آب متورم شده و تولید ژل حجیمی می‌کند که نرم‌کننده و مسهل است و اثر ملین دارد.
اصولاً ایزوتیوسیانات‌ها ضد میکروب هستند؛ به همین دلیل خاصیت ضد تب خاکشی را می‌توان به آنها نسبت داد. از طرفی چون هورمون تیروئید بر متابولیسم اکسیداتیو کالری‌زا بوده و ظاهراً وابسته به تنظیم درجه حرارت بدن می‌باشد، ممکن است با کاهش تولید و ترشح تیروکسین، متابولیسم بازال و به دنبال آن درجه حرارت بدن کاهش یابد.
بیشتر بخوانید:
طریقه و میزان مصرف
خیسانده: خاکشی را چند ساعت در آب سرد خیسانده و میل کنید.
جوشانده: خاکشی را به مدت 10 دقیقه با آب جوشانده و پس از سرد شدن میل نمایید.
ضماد: برای بهبود زخم، جراحات و رفع ورم‌ها، خاکشی را کوبیده، به صورت ضماد درآورید و روی موضع مورد نظر بمالید.
در کتاب مخزن‌الادویه درباره خاکشی چنین آمده است:
خُبه یا خاکشی دو نوع می‌باشد: یکی ریزه و رنگ آن مایل به سرخی و طعم آن اندک مایل به تلخی و دوم از آن بزرگ‌تر و رنگ آن سرخ مایل به تیرگی و هر دو خودروست و در صحراها و باغ‌ها و دامن کوه‌ها می‌روید. مقوی معده و هاضمه و جهت گرفتگی آواز و نیکویی رنگ رخسار مفید است.
برای حصبه و برودت احشا و خروج خلط سینه و ریه مفید می‌باشد. محرک قوای جنسی است؛ به خصوص اگر هر روز دو مثقال (10 گرم) آن را با چهار مثقال (20 گرم) شکر کف نمایند. ضماد آن برای زخم‌ها و ورم‌ها و نقرس سودمند است. همچنین برای سرفه مزمن و جهت شش و جگر و زخم‌های رحم نافع است.
خاکشی از قدیم در طب عامیانه به اشکال زیر مورد استفاده بوده است:
به عنوان ضد سم، حدود 1 مثقال (پنج گرم) دانه را شسته و با آب یا گلاب به اندازه‌ای جوشانده شود تا دانه‌ها شکفته گردند. سپس نیم‌گرم آن را به مسموم بخورانید تا ایجاد حالت تهوع و قی کند. این کار باید تکرار شود تا قی متوقف گردد. برای رفع اسهال کودکان یک قاشق خاکشیر را شسته و روی حرارت کم به هم بزنید تا بو داده شود. آنگاه به آن کمی عسل بیفزایید و هر نیم ساعت یک قاشق چایخوری به کودک بخورانید. برای نیکویی رنگ رخسار هر روز دو مثقال خاکشی و چهار مثقال شکر تا 10 روز به صورت خوراکی مصرف شود. برای درمان زخم‌ها و ورم‌ها از ضماد آن استفاده می‌شود. ضماد آن برای تسکین دردهای نقرس مفید است.
برای دفع سنگ کلیه از مخلوط خارشتر، خاکشیر و ترنجبین به صورت جوشانده صبح ناشتا مصرف گردد. برای چاق شدن، خاکشیر با شیر تازه مفید است.
برای برطرف شدن جوش‌های صورت یک قاشق ترنجبین با دو قاشق غذاخوری خاکشیر مخلوط و هر روز صبح ناشتا تا دو هفته میل شود.
بیشتر بخوانید:
نکات قابل توجه
دانه‌های خاکشی باید در ظروف سربسته، دور از نور، حرارت و رطوبت نگهداری شود.
گاهی دانه‌های گیاهان خانواده خاکشی که مشابه آن هستند، به اشتباه مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این مورد باید به رنگ، اندازه و شکل دانه‌ها دقت شود.
باید توجه داشت که شکل مصرف خاکشی در تأثیرات دارویی آن دخالت دارد؛ مثلا خاکشی مخلوط با آب سرد خاصیت ملین (ضد یبوست) و خاکشی به صورت جوشانده خاصیت ضد اسهال دارد. در حالت اول صمغ و موسیلاژهای خاکشی در آب متورم شده و باعث رفع یبوست می‌شوند؛ اما در جوشانده، ترکیبات داخل خاکشی استخراج شده و خاصیت ضد اسهال ایجاد می‌کنند.
