اندوه لبنـان

«بن هوبارد» در گزارش 4 اوت در نیویورک تایمز نوشت، این دو انفجار به فاصله چند ثانیه پس از یکدیگر رخ دادند. اولین انفجار در بندر بیروت بود که به نوشته «بن‌هوبارد» در یک «انبار آتش بازی» رخ داد و برخی هم می‌گویند انفجار نزدیک دفتر روزنامه «دیلی استار» لبنان رخ داد. این انفجار به حدی قوی بود که بسیاری از شاهدان عینی می‌گویند برای لحظاتی گوش‌هایشان نمی‌شنید. موج انفجار به حدی قوی بود که «موان عبود»، استاندار بیروت هنگام بازدید از محل انفجار، این فاجعه را به بمباران هیروشیما و ناکازاکی تشبیه کرد. تصاویر ضبط شده مردم هم نشان می‌دهد که انفجار بزرگی به شکل قارچ در نزدیکی بندر بیروت به وقوع پیوست که به نوشته گزارشگر نیویورک تایمز «دود به هوا رفت و موج انفجار تا شعاع چند کیلومتری همه‌جا را لرزاند».

اندکی بعد انفجار دوم رخ داد که شدیدتر از انفجار اول بود. برخی انفجار دوم را نزدیک محل سکونت خانواده «حریری» اعلام کرده‌اند. شدت انفجار به حدی بود که دودی نارنجی و قرمز آسمان را پوشاند به دنبال آن گرد و غبار وحشتناک و سفیدی چنان منطقه را در خود فرو برد که تا کیلومترها چیزی دیده نمی‌شد. نه تنها ساختمان‌ها تخریب شد، بلکه هر آنچه در مسیر انفجار بود با قدرت زیادی به اطراف پرتاب می‌شد. سطل‌های زباله، بلوک‌های ساختمانی، ماشین‌ها، شیشه‌های ساختمان‌ها و هر آنچه در مسیر انفجار بود همچون غبار در هوا پخش شده و با قدرت زیادی به اطراف پرتاب و کوبیده می‌شد. در شهرهای اطراف، بسیاری زمین‌لرزه ناشی از این انفجار را احساس کرده و صدای آن را شنیدند. شیشه‌های خرد شده تا مایل‌ها آن سوتر پرتاب می‌شد. بر اساس گزارش‌های اعلام شده از سوی نیویورک تایمز، سی.ان.ان، الجزیره و برخی رسانه‌های عربی تعداد کشته‌ها به بیش از 100 نفر رسیده و بیش از 4 هزار نفر هم زخمی شده‌اند. این در حالی است که به گفته مقام‌های لبنانی، بسیاری زیر آوارها مانده‌اند و با کشف اجساد احتمالا میزان تلفات افزایش خواهد یافت. «سامیا نخول» و «الن فرانسیس» در گزارش 5 اوت برای رویترز هم نوشتند که شدت انفجار باعث پرتاب اجساد به دریا شده و تیم‌های نجات در تلاش برای کشف و شناسایی اجساد هستند. احتمالا با کشف اجساد، میزان کشته‌ها در ساعات و روزهای آتی افزایش یابد.

شمار زخمی‌ها آن قدر زیاد است که گفته می‌شود بیمارستان‌های بیروت از عهده درمان آنها برنمی‌آید. دولت لبنان از کشورهای دوست درخواست کمک کرده است. بر اساس گزارش «هوبارد»، بیمارستان‌های بیروت هنوز در گیر و دار بحران برخاسته از کرونا بودند که بحرانی سخت‌تر از آن بر آنها «بار» شد. «تدرگنسیا» و «لینا الصفین» در گزارشی برای الجزیره نوشتند که سه بیمارستان در این حادثه به‌طور کامل ویران شده و به تلی از خاکستر تبدیل شدند. مقام‌های درمانی می‌گویند نابودی این سه بیمارستان ضربه بزرگی به نظام بهداشتی- درمانی بود.

 برای بسیاری از جمعیت 2/ 5 میلیونی لبنان، این انفجار مهیب یادآور انفجارهای دوران جنگ داخلی این کشور بوده است. برخی از شاهدان که برای لحظاتی شنوایی خود را از دست داده بودند و برخی در حالت شوک شدید قرار داشتند می‌گویند که ابتدا احتمال حمله از سوی اسرائیل یا حملاتی تروریستی را می‌دادند. شورای عالی دفاع لبنان بامداد چهارشنبه 15 مرداد در یک جلسه فوق‌العاده به ریاست میشل عون، رئیس‌جمهوری این کشور سه روز عزای عمومی و تعطیلی ادارات دولتی را اعلام کرد. حسن دیاب، نخست‌وزیر لبنان گفت: «من از کشورهای دوست و برادر درخواست کمک عاجل دارم... تا در کنار لبنان بایستند و به شفای زخم‌های عمیق ما کمک کنند.» بر همین اساس، نخست‌وزیر عراق در گفت‌وگوی تلفنی با همتای لبنانی خبر داد که بغداد به نشانه ابراز همدردی و همبستگی، یک هواپیمای حامل کمک‌های پزشکی به بیروت ارسال می‌کند. آنگلا‌مرکل، صدراعظم آلمان آمادگی کشورش را برای کمک به لبنان اعلام کرد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا ضمن ابراز همدردی آمریکا با لبنان گفت ایالات متحده برای کمک آماده است. روسای جمهور فرانسه و روسیه هم ضمن ابراز همدری با مردم لبنان برای کمک اعلام آمادگی کردند. فرانسه چندین تن از کمک‌های پزشکی نیز به بیروت ارسال کرد. بسیاری از کشورهای اروپایی (بریتانیا، استرالیا، آلمان، فرانسه و...)، آسیایی (مالزی، ترکیه، ایران و...) و نیز کشورهای عربی هم در تماس با همتایان لبنانی خود آمادگی خویش را برای هرگونه کمکی به لبنان اعلام کردند. برخی کشورها هم پیش تر کمک‌های خود را با کشتی یا هواپیما عازم این کشور کردند.

قطع شاهرگ اقتصادی عروس خاورمیانه

انفجارهای اخیر لبنان در حالی رخ داد که این کشور ماه‌هاست با مشکلات اقتصادی دست به گریبان است. بندر بیروت بر اثر این انفجارهای مهیب کاملا نابود شد. این بندر شاهرگ اصلی اقتصاد لبنان است. لبنانی‌ها می‌گویند: «بحران اقتصادی در کشور ما که همین حالا رو به وخامت گذاشته تشدید خواهد شد». المنار در گزارشی نوشت: «90 درصد انبار ذخایر داروهای بیماری‌های صعب‌العلاج در منطقه کارنتینا بر اثر انفجار از بین رفت». این انفجار مهیب همچنین باعث آسیب دیدن بزرگ‌ترین سیلوی غلات این شهر و سایر تاسیسات منطقه شد. بر اساس گزارش‌های خبری و اظهارات تحلیلگران علاوه بر سیلوی غلات، یک پایانه غلات هم در انفجار آسیب دید. حدود 80 درصد از واردات لبنان از طریق این بندر انجام می‌گیرد. به گفته «النا نروبا»، تحلیلگر بازار در شرکت مکسی گرین، این سیلوها جمعا ظرفیت 120 هزار تن غلات را داشتند. این سیلوها شامل 48 سلول بزرگ با ظرفیت نگهداری 2500 تن غلات در هر کدام و 50 سلول کوچک با ظرفیت 500 تن بودند. طبق اعلام شرکت بازرگانی «منا کامادیتیز»، این سیلوها مخازن استراتژیک لبنان بودند که 85 درصد از غلاتش را در آنها نگهداری می‌کرد. با این حال تصور می‌رود که سیلوهای مذکور در زمان انفجار، حاوی مقادیر زیادی غلات نبودند زیرا این کشور در تلاش برای رفع کمبود نان بود که اخیرا به دلیل بحران مالی ایجاد شده است.

لبنان که دچار بحران مالی شده است، به واردات گندم برای تامین غذا نیاز دارد زیرا تولید داخلی تنها 10 درصد از مصرف کشور را پوشش می‌دهد. تقاضای داخلی لبنان برای گندم ماهانه بین 35 تا 40 هزار تن است. در حالی که عمده واردات گندم توسط شرکت‌های خصوصی انجام می‌گیرد اما دولت لبنان اوایل امسال برای نخستین بار در شش سال اخیر به‌دنبال نگرانی‌ها پیرامون تامین نان در وضعیت پاندمی ویروس کرونا، به فکر واردات افتاد. اکثر واردات گندم لبنان از روسیه و اوکراین انجام می‌گیرد. لبنان هر سال معمولا 2/ 1 میلیون تن گندم و 900 هزار تن ذرت وارد می‌کند. واردات جو کمتر بوده و سال گذشته به 70 هزار تن رسید. گندم بیش از 80 درصد از واردات کشاورزی لبنان را تشکیل می‌دهد و پس از آن ذرت و جو قرار دارند. عمده این گندم از طریق پایانه‌ای وارد می‌شود که در انفجار آسیب دیده است.

به گزارش اسکای نیوز عربی، «رائول نعمه»، وزیر اقتصاد لبنان در سخنانی درباره انفجار و آتش‌سوزی بندر بیروت اظهار کرد: «سیلوی بیروت در داخل بندر و گندم داخل آن از بین رفته است اما لبنان دارای ذخایر کافی گندم است». او تاکید کرد، هیچ بحران گندم یا نان وجود ندارد. وی افزود: «علاوه بر ذخایر کافی، کشتی‌هایی برای برطرف کردن نیاز مردم در مسیر لبنان هستند». نعمه شامگاه سه‌شنبه گفته بود: «انفجاری که بندر بیروت را لرزاند باعث خراب شدن گندم سیلوی واقع در این بندر شد و لبنان اکنون به شدت نیازمند واردات این ماده غذایی است». وی در ادامه تصریح کرد: «گندم سیلوی بندر بیروت دیگر قابلیت استفاده ندارد و لبنان اقدام به واردات گندم می‌کند اما گندم کافی تا زمان آغاز واردات در کشور موجود است».

«عبود» استاندار بیروت، با اشاره به وجود هشداری از سال 2014 درباره احتمال وقوع انفجار در بندر بیروت، میزان خسارات وارده را سه تا پنج میلیارد دلار برآورد کرد. او دیروز اظهار کرد: «در یک گزارش امنیتی از سال 2014 نسبت به وقوع انفجاری در بیروت هشدار داده شده بود». استاندار بیروت همچنین تاکید کرد: «میزان خسارت‌های وارده حدود سه تا پنج میلیارد دلار و چه بسا بیشتر است و علاوه بر این صدها تن از ساکنان بیروت اکنون مسکن ندارند». عبود افزود: «ابعاد این فاجعه به حدی بزرگ بود که کامیون‌های بزرگی ناپدید شده‌اند. خیابان‌های داخلی بیروت و خود شهر آسیب دیده‌‌اند. نصف شهر ویران شده و هزاران تن نمی‌توانند دو تا سه ماه دیگر به منازل‌شان بازگردند. 300 هزار تن در این شهر آواره شده‌اند». «تد رگنسیا» و «لینا الصفین» هم در گزارشی برای الجزیره نوشتند حدود 250 هزار نفر خانه‌های خود را از دست داده و آواره شده‌اند. مقام‌ها هم اکنون به دنبال تامین غذا، سرپناه و آب برای آنها هستند.

دولت دیاب سقوط می‌کند؟

انفجارهای اخیر در لبنان یقینا بر فضای سیاسی این کشور هم تاثیرگذار است. در دو انفجار اخیری که در لبنان رخ داد «نزار نجاریان»، دبیرکل «حزب الکتائب اللبنانیه» هم کشته شد. گزارشگران الجزیره نوشتند «بدری ظاهر»، مدیر گمرک لبنان، گفت که نهاد تحت امر وی مسوول انبارهای «نیترات آمونیوم» که باعث انفجار گسترده شد، نیست. او در مصاحبه با الجزیره انگشت اتهام خود را به «حسن کورایتم»، رئیس بندر بیروت نشانه رفت. کورایتم برای پاسخ به سوالات الجزیره در دسترس نبود. اداره بندر تحت اختیار وزارت امور عمومی و وزارت حمل و نقل است.  برخی رسانه‌ها حادثه بیروت را با واقعه هیروشیما مقایسه کرده‌ و آن را «بیروتشیما» خواندند. بندر بیروت به تلی از خاک تبدیل شده است. درباره حادثه بیروت شایعات زیادی مطرح شده است. از سوی دیگر شامگاه سه شنبه رئیس‌جمهور آمریکا که در کاخ سفید با خبرنگاران صحبت می‌کرد، انفجار بیروت را یک «حمله وحشتناک» عنوان کرد. موضوعی که به سرعت در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد و احتمال یک حمله از جانب اسرائیل را مطرح کرد. به گزارش سی.ان.ان، پس از اظهارات ترامپ، مقامات لبنانی با دیپلمات‌های آمریکایی درباره استفاده از کلمه «حمله» در این مقطع ابراز نگرانی کردند. در هر حال، گزارش‌های واصل شده از لبنان هر گونه حمله یا دست داشتن بازیگران خارجی را رد می‌کند.  تحلیلگران معتقدند به‌طور حتم اولین پس‌لرزه این انفجار فشار بر دولت لبنان خواهد بود. دولت لبنان ماه‌ها درگیر مشکلات اقتصادی و اعتراض‌های مردمی بوده است. با توجه به این انفجارهای مهیب که تلفات و حجم آسیب بالایی داشته، برای بازسازی بیروت و رفع خرابی‌ها دولت باید هزینه‌های گزافی کند که این امکان در توان اقتصاد لبنان نیست. مخالفان سیاسی دولت نیز احتمالا در روز‌های آینده موضع‌گیری خواهند کرد. لبنان در هفته‌ها و ماه‌های گذشته با اعتراضات گسترده خیابانی و نارضایتی‌های اجتماعی عمیقی روبه‌رو بوده است. منتقدان به مباحث اقتصادی بیش از دیگر مسائل تاکید دارند و خواستار اصلاح وضعیت هستند. بعید است دولت لبنان توفیق زیادی در کنترل بحران اقتصادی پیدا کند مگر آنکه کمک‌های گسترده و وسیع بین‌المللی به لبنان صورت گیرد. به همین دلیل افزایش التهاب‌های سیاسی در لبنان یکی از احتمالاتی است که ممکن است در روزها یا هفته‌های آتی رخ دهد.

«سامیا نخول» و «الن فرانسیس» در گزارش 5 اوت برای رویترز نوشتند، یک منبع رسمی مطلع علت انفجار را به «غفلت» و «بی توجهی» نسبت داده است اما مردم معمولی سیاستمداران را علت حادثه اعلام کرده اند؛ همانانی که دهه هاست بر لبنان حاکمند و فقر و فلاکت و فساد را برای این کشور به ارمغان آورده‌اند. شهردار بیروت با اشاره به اینکه احتمالا برآورد خسارت‌ها به میلیاردها دلار برسد گفت:«بیروت اکنون به منطقه جنگی می‌ماند». استعفای وزیر خارجه لبنان هم در بحبوحه تحولات اخیر و در اعتراض به وضعیت اقتصادی کشور می‌تواند اوضاع را از آنچه هست بدتر کند. برخی احتمال وقوع درگیری‌های داخلی را می‌دهند و برخی هم از تشدید تنش‌های قومی- فرقه‌ای سخن می‌گویند. «بلال» که در دهه 60 عمر خود قرار دارد می‌گوید:«این مرگبارترین ضربه بر بیروت بود. ساختمان خانه ام به تلی از خاک تبدیل شد». او هم مانند بسیاری دیگر بی‌کفایتی و سوء مدیریت سیاستمداران را علت اصلی بحران‌های موجود می‌داند. او می‌گوید:«ما در بحران شدید اقتصادی و مالی هستیم و مردم گرسنه‌اند. آیا این دزدها و اوباش [منظور او سیاستمداران است] جبران خسارت‌ها را خواهند کرد؟ آیا آنها غرامت کشته شدن عزیزانمان را می‌دهند؟».  برخی کارشناسان انفجارهای اخیر را به منزله «سقوط لبنان» یا «فروپاشی لبنان» نامیده‌اند. آنها بر این باورند که این انفجارها یادآور جنگ داخلی 1990- 1975 است که بیروت را ویرانه کرد. گزارش‌های رویترز، سی.ان.ان و نیویورک تایمز که همواره به روزرسانی می‌شد حاکی از این بود که احتمالا روزهای آینده نقطه عطفی در تاریخ معاصر لبنان خواهند بود. برخی احتمال می‌دهند که در صورت صدور حکم علیه متهمان ترور حریری احتمالا موج دیگری از بحران در لبنان شکل خواهد گرفت. ناظران معتقدند که لبنان دیگر تاب تحمل فشارهای سیاسی و اقتصادی را ندارد. این ناظران احتمال سقوط دولت فعلی را هم از نظر دور نداشته و معتقدند دولت دیاب هم دیر یا زود به خاطر فشارهای اقتصادی، تظاهرات گسترده مردم و احتمالا تبعات ناشی از دادگاه روز جمعه سقوط خواهد کرد.

2750 تن «نیترات آمونیوم» لعنتی

علت دو انفجار مهیب در لبنان چه بود؟ اگرچه در ابتدای امر، بسیاری علت این حادثه را «تروریستی» اعلام کردند اما با روشن‌تر شدن ابعاد ماجرا، مقام‌های لبنانی انبار کردن 2750 تن «نیترات آمونیوم» (کود شیمیایی) را علت انفجار اعلام کردند. میشل عون، رئیس‌جمهوری لبنان در توییتی نوشت انباشتن حجم عظیمی از این همه مواد قابل انفجار آن هم بدون در نظر گرفتن نکات ایمنی قابل قبول نیست. حسن دیاب، نخست‌وزیر لبنان نیز در سخنرانی خود پس از این انفجار گفت که عاملان این فاجعه بدون مجازات نخواهند ماند. «بن هوبارد» در گزارش 4 اوت در نیویورک تایمز نوشت، نیترات آمونیوم کاربردی دوگانه دارد: هم در ساخت کود شیمیایی به‌کار می‌رود و هم در ساخت بمب کاربرد دارد. بر اساس این گزارش، این مواد 6 سال بود که در بندر بیروت توقیف شده بود. حسن دیاب در همین رابطه گفت: «به‌عنوان رئیس حکومت، آرام نخواهم گرفت تا طرف (های) مسوول در این حادثه را بیابیم و او را پاسخگو‌ سازیم و شدیدترین مجازات را برای او به‌کار بندیم».

ژنرال عباس ابراهیم، مدیرکل اداره امنیت عمومی لبنان، درباره علت این حادثه به الجزیره گفت: «آنچه در بیروت رخ داد انفجار مواد منفجره آتش‌بازی نبود، بلکه انفجار در محل نگهداری مواد قابل انفجار بود که طی سال‌های اخیر توقیف شده بود». ژنرال عباس ابراهیم هم تاکید کرد بدون انجام تحقیقات نمی‌توان مدعی شد که این انفجار اقدام تروریستی بوده است. این گزارش حاکی است که استاندار بیروت این اقدام را «فاجعه ملی» اعلام کرد و هنگام گفت‌وگوی تلویزیونی «ناگهان زیر گریه زد».

«تد رگنسیا» و «لینا الصفین» در گزارشی برای الجزیره نوشتند در میان کشته شده‌ها دو فیلیپینی هم بودند. این گزارشگران به نقل از مرکز زمین‌شناسی آلمان نوشتند شدت این انفجار برابر با یک زلزله 5/ 3 ریشتری بود. شدت این انفجار به حدی بود که در قبرس هم احساس شد. شورای عالی دفاع لبنان هم بیروت را شهری «فاجعه زده» اعلام کرد و به مدت دو هفته در پایتخت وضعیت اضطراری اعلام کرد. این شورا در بیانیه‌ای اعلام کرد که کمیته‌ای مسوولیت تحقیق را بر عهده گرفته تا ظرف پنج روز یافته‌ها را بررسی و عاملان را به شدیدترین مجازات برساند. وزارت خارجه آلمان در برلین اعلام کرد که انفجار حتی در سفارت این کشور نیز زخمی داشته است. وزارت امور خارجه آلمان با انتشار بیانیه‌ای در صفحه توییتر خود نوشت کارکنان سفارت آلمان در بیروت نیز در میان زخمی‌های این حادثه هستند. سفیر ترکیه در بیروت نیز گفت ساختمان سفارت ترکیه در بیروت در مجاورت محل وقوع انفجار قرار داشت و به دلیل خسارات وارده مجبور به تخلیه شده‌ و دو شهروند این کشور نیز آسیب دیده‌اند. همچنین گزارشگران الجزیره اعلام کردند که یکی از کشتی‌های «یونیفل» نیز آسیب دیده و تعدادی از خدمه آن زخمی شده‌اند.

در میان شهروندان لبنانی ابتدا حمله از سوی اسرائیل مطرح شده بود. برخی پا فراتر گذاشته و اعلام کردند که صدای جنگنده یا حرکت موشک‌ها را دیده‌اند. شهروندان لبنانی که هر لحظه احتمال برافروختن جنگی با اسرائیل را می‌دادند ابتدا انگشت اتهام را به سوی این رژیم نشانه رفتند. با این حال با قطعی شدن انفجار نیترات آمونیوم در عمل احتمال دست داشتن اسرائیل دیگر مطرح نیست. گبی اشکنازی، وزیر خارجه اسرائیل «شایعات در ارتباط با احتمال دست داشتن اسرائیل در انفجار بیروت» را به شدت رد کرد. وزیر خارجه اسرائیل گفت که این رژیم در انفجارهای لبنان دست نداشته است. گبی اشکنازی گفت دلیلی وجود ندارد به گزارش‌های آمده از بیروت درباره این انفجار شک کرد. او افزود «این حادثه‌ای بود که ظاهرا به دلیل آتش‌سوزی» روی داده است. ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در اولین واکنش این انفجار را «به حمله وحشتناک» تشبیه کرد.

برخی گزارش‌ها علت وقوع این انفجارها را به صدور حکم دیوان عالی لبنان در مورد ترور رفیق حریری نسبت داده و مدعی‌اند که این حادثه سه روز پیش از صدور حکم «دیوان عالی لبنان» که دادگاهی زیر نظر سازمان ملل است، رخ داد. در این دادگاه چند نفر از اعضای یکی از گروه‌های لبنانی مظنون به مشارکت در ترور رفیق حریری هستند. قرار است این دادگاه روز جمعه 17 مردادماه رأی خود را درباره کشته شدن رفیق حریری، نخست‌وزیر پیشین لبنان صادر کند. حریری در سال 2005 کشته شد. دادگاه رفیق حریری که در سال 2007 براساس مصوبه شورای امنیت سازمان ملل متحد برای بررسی ترور او تشکیل شد، به تنش در لبنان وسقوط دولت وحدت ملی این کشور منجر شد. در جریان انفجار بمبی که رفیق حریری را هدف قرار داده بود، بیش از بیست نفر دیگر نیز کشته شدند. رفیق حریری علیه نفوذ سوریه در لبنان مبارزه می‌کرد و کشته شدن وی چشم‌انداز سیاسی این کشور را تغییر داد. پس از ترور رفیق حریری ده‌ها هزار نفر به خیابان‌ها ریختند و علیه سوریه شعار دادند. ابعاد مخالفت با سوریه تا آن حد وسیع بود که نیروهای سوریه پس از 29 سال ناچار به خروج از لبنان شدند.

همراه با دو صفحه گزارش تصویری