جواد نوائیان رودسری؛ میرزاتقی‌خان امیرکبیر در تاریخ ایران به عنوان یک شخصیت برجسته و میهن‌دوست شناخته می‌شود. او برای استقلال ایران از هیچ اقدامی فروگذار نکرد و این ویژگی، یکی از مهم‌ترین دلایلی بود که دشمنان ایران را به حذف وی واداشت. امیر در عرصه‌های گوناگون مملکت‌داری، دست به اقداماتی زد که تا پیش از وی، کسی به انجام آن‌ها مبادرت نورزیده بود.
طی یادداشت‌هایی که در صفحه تاریخ منتشر کردم، به برخی از این اقدامات اشاره شد و این‌بار قصد دارم به گوشه دیگری از برنامه‌های این رادمرد ایران‌زمین برای استقلال و تعالی سرزمین مادری اشاره کنم؛ تلاش وی برای انجام «مهندسی معکوس» کالا‌ها و مصنوعات وارداتی اروپایی در ایران.
2 راهبرد برای رونق تولید
تاجران اروپایی از دوره صفویه، محصولات تولید قاره سبز را با خود به بنادر ایران می‌آوردند و در بازار‌های داخلی ایران عرضه می‌کردند. بدیهی بود که شیوه‌های نوین تولیدات صنعتی، باعث ارزان‌تر درآمدن ساخت کالاهای مختلف می‌شد و فضا را برای رقابت محصولات داخلی با واردات خارجی، می‌بست.
امیر با توجه به این وضعیت، دو روش راهبردی را در پیش گرفت؛ نخست، عوارض گمرکی را تا حد امکان بالا برد و دوم، بخشی از بودجه کشور را در اختیار صنعتگران خوش‌قریحه گذارد تا مشابه کالاهای خارجی را در داخل کشور تولید کنند.
برخی از این کالا‌ها، مانند «واکسیل» نظامیان، نیازی به اقدامات پیچیده مهندسی نداشت و می‌شد بدون دردسر آن‌ها را در داخل تولید کرد؛ امیر تولید «واکسیل» را در انحصار «خورشید خانم»، خیاط هنرمند تهرانی قرار داد و او کارگاهی برای تولید این محصول که تا پیش از آن از فرانسه و انگلیس وارد می‌شد، راه‌انداخت.
اما تولید برخی دیگر از محصولات، به سادگی «واکسیل» نظامی نبود و باید با شیوه‌های مهندسی برای تولید آن‌ها اقدام می‌کردند.
خط تولید سماور ایرانی
غربی‌ها مایل بودند تا با هدیه دادن تولیدات صنعتی به شاه و صدراعظم، مسیر را برای ورود کالاهای خود به ایران باز کنند. فریدون آدمیت در کتاب «امیرکبیر و ایران» می‌نویسد: «در اوان [سال]1266 ملک‌التجار روسیه، ویش قرتسوف، سماوری با یک‌دست ظرف چای‌خوری برای امیر ارمغان فرستاد.
امیر همان سماور رسیده از روسیه را به یکی از صنعتگران زبردست اصفهان سپرد تا نظیرش را بسازد.» این اقدام بدون بازکردن سماور و ساختن تک‌تک بخش‌های آن ممکن نبود؛ اما صنعتگر اصفهانی خوب از عهده آن برآمد و امیر به او سرمایه‌ای برای ایجاد خط تولید سماور داد.
اقدامی که روس‌ها را به شدت عصبانی کرد. طبق گزارش محمدعلی فروغی که در مجله «یغما»، مورخ آذر سال 1346 به چاپ رسید، بعدها، پس از شهادت امیرکبیر، با تحریک سفیر روس، مأموران به سراغ سماورساز رفتند، خط تولید او را جمع کردند و بابت بدهی‌اش به دولت آن‌قدر او را کتک زدند تا نابینا شد!
کالسکه انگلیسی و روسی ممنوع!
کالسکه یکی از وسایل حمل‌ونقل لوکس بود که ظاهراً از دوره صفویه و به وسیله انگلیسی‌ها وارد ایران شد. به‌تدریج در دوره قاجاریه، علاقه به استفاده از کالسکه بیشتر شد و بازار این محصول خارجی که از انگلیس و روسیه وارد ایران می‌شد، رونق گرفت.
امیرکبیر استاد محمدقلی بیک، از صنعتگران قورخانه را مأمور مهندسی معکوس و ساخت کالسکه کرد و او این مأموریت را به نحو احسن انجام داد. به دستور امیر، گزارشی از این موفقیت در شماره 20 روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ شد و مردم ایران به خرید کالسکه ایرانی ترغیب شدند:
«کالسکه سوار شدن در میان خلق متداول باشد و این قاعده در ایران نیز رواج یابد و خلق آسوده‌تر در طرق و شوارع حرکت نمایند و این مخصوص امنا و اعیان دولت نیست؛ بلکه هرکس از تجار و کسبه و ... که به کارخانه کالسکه‌سازی سفارش بدهند، برای او خواهند ساخت.»
بلند شدن روی دست آمریکایی‌ها
در همین زمان، «بخاری پیچ» از آمریکا وارد ایران شد و مورد توجه قرار گرفت؛ وسیله‌ای که با سوخت کمتر، گرمای بیشتر و با دوام‌تری تولید می‌کرد. ظاهراً آمریکایی‌ها به وسیله نمایندگی خود در تبریز به واردکردن این محصول پرداخته بودند.
امیر پس از مشاهده کالا و رغبت عمومی به آن، روزنامه وقایع اتفاقیه را مأمور تهیه گزارش درباره بخاری آمریکایی کرد. در این گزارش به تلاش دولت برای تولید عین محصول اشاره شده و از افرادی که توانایی تولید آن را دارند، دعوت به عمل آمده است.
طولی نکشید که محصول مدنظر در همان تبریز تولید شد؛ اما با شهادت میرزاتقی‌خان، خط تولید انبوه مدنظر وی به سرانجام نرسید و ایران همچنان واردکننده بخاری باقی ماند. افزون بر این موارد، امیرکبیر به دنبال ایجاد «مجمع‌الصنایع» بود؛ محلی برای آموزش و ترقی «صنایع ظریفه» که در آن هنر‌هایی مانند ساعت‌سازی، زرکشی و زردوزی، تفنگ‌سازی و ... آموزش داده و در همان حال، تولیدات صنعتی نیز به علاقه‌مندان عرضه می‌شد.
منبع: روزنامه خراسان
