بخشی از تاریخ معاصر ایران به تراژدی عصر مشروطه، پهلوی اول و دوم و هم‌چنین، تاریخ سازانی چون محمد مصدق مرتبط است. هر وقت نام محمد مصدق را می شنویم، به یاد ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد می‌افتیم. برای شناخت تاریخ کودتای 28 مرداد 1332، باید درباره بزرگانی چون محمد مصدق بدانیم.
محمد مصدق، اردیبهشت ماهی بود که در سال 1258 شمسی در محله سنگلج تهران متولد شد. محله ای معروف که آقای بازیگر هم متولد آنجا بود. محمد مصدق، اولین ایرانی بود که در رشته حقوق به مدرک دکتری رسید. محمد مصدق، نماینده 8 دوره مجلس شورای ملی، استاندار، وزیر و هم چنین 2 دوره، نخست وزیر ایران بود.
دکتر محمد مصدق را باید یکی از مهم ترین و تاثیرگذار ترین نخست وزیران ایران در یک قرن اخیر دانست. محمد مصدق در سال 1328 شمسی، با همکاری دکتر حسین فاطمی، جبهه ملی ایران را تاسیس کرد و جریان ملی شدن صنعت نفت را دنبال کردند. دولت مصدق پس از ملی شدن نفت، با آنچه رسانه ها و برخی منابع، حمایت انگلیس و MI6 و CIA خواندند، با حمایت شاه و ارتش، از کار برکنار شد.
در کودتای 28 مرداد، نقش آفرینی شعبان جعفری، چشمگیر بود. دکتر محمد مصدق 3 سال زندان رفت و به قلعه احمد آباد تبعید شد و تا اخر عمر تحت نظر بود. دکتر محمد مصدق، در سال 1345 در سن 87 سالگی در بیمارستان نجمیه تهران درگذشت.
این طرفدار خوش نام انقلاب مشروطه ایران، در دوران نخست وزیری کوشید تا قدرت شاه را در محدوده چارچوب مشخص شده، در قانون اساسی، مشروط کند و تنها نماد وحدت کشور باشد. خاندان پهلوی، از مخالفان سر سخت دکتر محمد مصدق بودند.
شاه، کودتای آمریکایی 28 مرداد را قیام ملت و رستاخیز ملی ایران خطاب کرد. اما 60 سال پس از کودتای 28 مرداد، سازمان CIA آمریکا، اسناد دخالت مستقیم خود در ایران را منتشر کرد. موضوعی که بعضی ها از آن به عنوان یکی از بسترهای شکل گیری انقلاب سال 1357 به رهبری آیت الله خمینی یاد کردند.
مصدق، پیشگام نهضت ضد استعماری معاصر در قرن بیستم میلادی بود. او را چهره تحسین بر انگیز مقابل استعمار انگلستان می دانند. او را در برخی کشورهای منطقه ، زعیم الشرق خطاب کرده اند. محمد مصدق، در زمان محمد رضا پهلوی از سال 30 تیر 1331 تا 28 مرداد 1332 نخست وزیر بود.
سی و پنجمین نخست وزیر ایران بود و پس از احمد قوام و پیش از فضل الله زاهدی، نخست وزیری را در اختیار داشت. او قبل از تیر 1331 نیز از 7 اردیبهشت 1330 تا 25 تیر 1331، نخست وزیر بود و جایگزین حسین علاء شده بود.
در جریان کودتای 28 مرداد 1332، طبق نوشته سعید حکمت رئیس اداره پزشکی قانونی، 41 نفر کشته شدند. در روز کودتای 28 مرداد 1332، شاه در رم ایتالیا بود و به گفته همسرش ثریا، به دنبال خرید خانه ای در پایتخت ایتالیا بود که سقوط دولت مصدق را شنید. اختلاف نظرها درباره کودتای 28 مرداد 1332 بسیار است.
موافقان و مخالفان و منتقدان و اصلاح طلب ها و سلطنت طلب ها، همه روایت و قرائت خود را از این کودتا و دلایل بروز و ظهورش ارائه میکنند که باید به آثار کتابخانه ملی و هم‌چنین کتابهای نوشته شده به زبان غیر فارسی در آمازون رفت و اطلاعات تکمیلی دریافت کرد. شرکت پست ایران در سال 1358 به یاد یک صدمین سال تولد محمد مصدق، تمبر یابود منتشر کرد.
محمد مصدق در منزلش در روستای احمد آباد در دوران تبعید
در دولت محمد مصدق، اتفاقات مهمی افتاد مثل لغو دادگاه های نظامی، ایجاد قانون بازنشستگی کشوری، اصلاح قانون مطبوعات، قانون تشکیل اتاق های بازرگانی، لایحه تشکیل بانک توسعه صادرات، لایحه تشکیل پلیس گمرک، قانون استقلال دانشگاه تهران و لایحه استقلال کانون وکلای دادگستری و لایحه قانون کار و تشکیل بیمه های اجتماعی که تا به امروز، ده ها میلیون ایرانی را تحت پوشش خدمات بیمه ای و درمانی کرده است.
برای فهم تاریخ کودتای 28 مرداد سال 1332 به کتاب هایی چون کتاب کالبد شکافی توطئه نوشته دکتر ابراهیم یزدی از نشر قلم، کتاب راز پیروزی کودتا نوشته محمد جعفری محمدی از نشر اختران، کتاب خاطران من نوشته حسین قلی سر رشته از نشر مولف و کتاب ناگفته های پیرامون سقوط دولت مصدق نوشته دکتر ورقا از نشر بازتاب نگار مراجعه کنید.
نامه خیلی محرمانه ارسالی از واشنگتن در سال 1353 در عصر رژیم پهلوی که اشاره به حمایت سازمان سیا به نخست وزیری سپهبد زاهدی و بازگشت شاه به ایران کرده است
مجید تفرشی از مورخین معاصر گفته بود که به طور کلی باید دانست که در مورد کودتای 28 مرداد، اسناد بسیار محدود و معدودی از اسناد بریتانیایی آزاد و یا منتشر شده است. به جز موارد معدود افرادی چون کریستوفر وودهاوس و جک استرا، افراد رسمی وابسته به حکومت بریتانیا بر اساس سیاست اعلام نشده آن کشور، عملا دخالت آن کشور در حوادث مرداد 1332 در ایران را یا به کلی انکار کرده و یا درباره آن سکوت میکنند. بر اساس همین مساله، اسناد دولتی و امنیتی جدی در این مورد نیز آزاد یا حتی منتشر نشده و در دسترس نیست.
حتی تلاش‌های شخصی برای دست یافتن به این اسناد، بر اساس قانون نسبتا تازه دسترسی آزادانه به اطلاعات (Freedom of Information Act/ FOI) به جایی نرسیده است. در زیر، فیلمی نادر و کم تر دیده شده پس از کودتای 28 مرداد را مشاهده می کنید.
