یکی از مهم ترین عوامل رشد همه جانبه کشور، وجود نیروی انسانی کافی در زمینه های مختلف است. از این رو، کاهش جمعیت می تواند آسیب سختی به ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی یک مملکت وارد کند.
سرمایه انسانی یکی از مهم ترین عوامل رشد و ترقی در جوامع مختلف بشری است؛ به شرط آنکه مدیریت صحیح بتواند استعدادها را کشف و در مسیر درست هدایت کند. یکی از دغدغه های همیشگی امیرکبیر، پایین بودن نرخ رشد جمعیت در ایران، به واسطه عوامل مختلف بود. نفوس ایران، به دلیل درگیری با مصائب متعدد، سطح پایینی داشت و بویژه بعد از شکست ایران در جنگ با روسیه تزاری، بخش زیادی از جمعیت کشور از دست رفته بود.
تقویت نظامی ایران و نیز راه انداختن چرخ اقتصاد و صنعت کشور، بدون وجود نیروی کار امکان نداشت و این مسئله با توجه به نرخ پایین رشد جمعیت ایران در آن زمان، در حال تبدیل شدن به یک بحران تمام عیار بود. امیر برای ترقی نرخ رشد جمعیت و افزایش نفوس ایران، تمهیداتی اندیشید که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
حمایت امیر کبیر از خانواده های پر جمعیت
امیر مردم را به داشتن فرزندان بیشتر تشویق می کرد. او در میان کارکنان دولتی، افرادی را که دارای فرزند بیشتر بودند، برای دریافت مواجب و کمک های بیشتر، ارجح می دانست. وی در سطح جامعه نیز خانواده های پرجمعیت اما فقیر را زیر پوشش می گرفت و سرمایه داران را به حمایت از آن ها وا می داشت.
در گزارشی از کارمندان سفارت انگلیس در تهران، آمده است که امیرکبیر، بسیاری از ثروتمندان جامعه را مسئول رسیدگی به وضعیت خانواده های پرجمعیت و فقیر کرده بود. او تجار و صنعتگران را به استخدام افرادی که دارای فرزند بیشتر بودند، تشویق می کرد و تأکید داشت که فرزندان این افراد نیز می توانند در آینده راه پدران خود را ادامه دهند و به توسعه صنعت و هنر صاحبان کسب، کمک کنند؛ اما در واقع، امیر به تربیت بیشتر نیروی متخصص در کشور می اندیشید.
طرح امیر کبیر در جهت مبارزه با فقر و حمایت از فقرا
طرح وی برای مبارزه با فقر و حمایت از کسانی که به تکدی گری رو آورده بودند، با محوریت خانواده های پرجمعیت آغاز شد. روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره 32، گزارشی از این اقدام امیر را منتشر کرده است. افرادی که برای کار در قورخانه برگزیده می شدند، در صورت داشتن فرزند بیشتر، از اولویت برخوردار بودند.
امیرکبیر، بسیاری از ثروتمندان جامعه را مسئول رسیدگی به وضعیت خانواده های پرجمعیت و فقیر کرده بود. در مورد خانواده های پر جمعیت و معیشت آنها بسیار حساس بود. گام مؤثری که وی برای رفع دغدغه معیشت آنها برداشت، ایجاد شغل و تثبیت وضعیت اقتصادی بود. امیر در تسهیل فعالیت سرمایه گذاران در فضای کسب و کار، اصرار فراوانی داشت؛ بر همین اساس، کسانی که در برخی رشته های جدید، مانند معدن، سرمایه گذاری می کردند، از معافیت مالیاتی برخوردار می شدند. برنامه اصلی این بود که مردان عیالوار و متأهل، کمتر بدون شغل بمانند و این از مسئولیت های والیان بود که با ایجاد رونق اقتصادی، فضا را برای ایجاد شغل فراهم کنند. طبیعی بود که در چنین وضعیتی، اقبال به تشکیل خانواده بیشتر می شد و فرزندآوری افزایش می یافت.
گزارش هایی که فریدون آدمیت در کتاب «امیرکبیر و ایران» ارائه کرده است، نشان می دهد که امیر در پی توسعه فضای کسب و کار در کنار توسعه جمعیت و تقویت فرزندآوری و حفظ نفوس کشور بوده است.
در کنار حمایت از فرزندآوری، امیر زمینه بهبود بهداشت عمومی را هم برای حفظ کودکان فراهم کرد. واکسیناسیون علیه آبله، یکی از مهم ترینِ این اقدامات بود و باعث جلوگیری از مرگ ومیر کودکان شد. میرزا تقی خان، در خصوص سلامت فرزندان این آب و خاک، حساسیتی فراوان داشت و در بازدیدهایش از مناطق مختلف پایتخت، پرجمعیت بودن خانواده ها را نشانه ای از آینده پربار می دانست.
افزایش جمعیت
اعتضادالسلطنه گزارش داده است که امیرکبیر در سفر اصفهان، نسبت به خانواده هایی که به دلیل ابتلا به آبله فرزندان خود را از دست داده بودند، به شدت واکنش نشان داد و آنها را جریمه کرد. اعتضادالسلطنه می نویسد که از باب «آرام کردن» اوضاع، به امیر گفته است: «این مطلبی نیست که اینقدر شما را مشتعل کند!» ولی امیر در پاسخ به وی با عتاب گفته بود: «شاهزاده! تعجب دارم که دو نفر از نفوس این مملکت بی جهت تلف شده اند و به شما تأثیر نکرده است!»
دکتر «پلاک» اتریشی می نویسد: «چون امیر به افزایش جمعیت کشور علاقه مند بود، علیه بیماری آبله کارها کرد؛ آبله کوبی را در سراسر ایران مرسوم ساخت.» قانون آبله کوبی، همگانی و اجباری بود. اما تنها وظیفه آبله کوب ها، واکسن زدن به اطفال نبود. آنها موظف بودند درباره وضعیت خانواده ها و شرایط اقتصادی و اجتماعی آنها نیز گزارش های منظمی برای امیرکبیر ارسال کنند و همین گزارش ها می توانست نقش مهمی در تنظیم برنامه های دولت برای افزایش فرزندآوری و حفظ نفوس ایران داشته باشد. به این ترتیب، شبکه ای گسترده در تمام ایران، وظیفه هدایت این طرح را در کنار ده ها طرح مشابه و غیر آن، برعهده داشت.
