آب و صابون در کنار قرنطینه، پوشیدن ماسک و فاصله‌گیری اجتماعی، نقشی مهم در مبارزه علیه بیماری کووید-19 ایفا می‌کنند، هر چند این نقش به راحتی می‌تواند فراموش می‌شود. این کاری است که بسیاری از ما چندین بار در روز به شکلی غریزی انجام می‌دهیم. درست مثل این که در حافظه‌مان ثبت شده باشد. اما هیچوقت به اندازه 6 ماه گذشته به این کار اهمیت داده نشده است.
در میان انواع و اقسام سلاح‌های مبارزه با ویروس کرونا- از ماسک گرفته تا قرنطینه خانگی و فاصله‌گیری اجتماعی- یک راهکار به طور خاص قابلیت نادیده گرفته شدن دارد و آن هم شست و شوی دست‌هاست.
از زمانی که ظهور ویروس کرونا جهان را با وضعیتی اضطراری در زمینه بهداشت عمومی روبرو کرد، سازمان‌های بهداشتی آگاهی‌رسانی در مورد راه‌های محافظت در برابر آن را آغاز کردند. شستن دست‌ها با صابون و آب گرم برای دست کم 20 ثانیه، یکی از توصیه‌هایی بود که هر روز در اطلاعیه‌ها، آگهی‌ها و گفتگو با کارشناسان تکرار می‌شد.
سازمان جهانی بهداشت با انتشار دستورالعملی که به شکلی گسترده فراگیر شد، نحوه صحیح شستوشوی دست‌ها را نشان داد. روشی آشنا برای کسانی که تجربه کار کردن در میخانه‌ها یا رستوران‌ها را دارند.
شش ماه پس از آن تاریخ، با جهانی سردرگم روبرو هستیم که در مواجهه با افزایش شدید موارد ابتلا به قرنطینه‌های محلی روی آورده - از جمله مقررات منع تردد که به تازگی در ملبورن استرالیا اعمال شد- و توصیه به شست و شوی دست‌ها را ظاهرا در حاشیه قرار داده است.
در بحبوحه مخالفت‌های روزافزون نسبت به زدن ماسک و پوشاندن صورت در برخی نقاط دنیا، این راهکار که حکم گلوله‌ای نقره‌ای (راهکار به اصطلاح ساده) برای از میان بردن ویروس کرونا را دارد، از کانون توجه‌ها به کنار رانده شده است.
بر اساس یک مطالعه مشاهداتی در اتیوپی که هنوز مورد بازنگری کارشناسان قرار نگرفته، کمتر از یک درصد از مجموع هزار نفر مراجعه کننده به بیمارستان‌ها، دستان خود را به روش صحیح می‌شویند. اما آیا توصیه‌ها تغییر کرده‌اند؟ کارشناسان در پاسخ به این سوال می‌گویند: به هیچ وجه. آن‌ها حتی بیش از پیش بر تاثیر شست و شوی دست‌ها در مهار ویروس کرونا تاکید دارند.
توماس گیلبرت، استاد شیمی و زیست‌شناسی شیمیایی دانشگاه نورت‌ایسترن در شهر بوستون ایالت ماساچوست می‌گوید، هیچ چیز به اندازه یک صابون ارزان‌قیمت و آب‌گرم نمی‌تواند ساختار شیمیایی ویروس کرونا را از هم بگسلد.
صابون لایه چرب بیرونی ویروس کرونا را از بین می‌برد و ماده ژنتیکی درون آن را غیرفعال می‌کند
او می‌گوید: "این ویروس‌ها دارای غشایی هستند که ذرات ژنتیکی را احاطه کرده و به دلیل چرب و روغنی بودن غشا لیپیدی نام گرفته است. این ساختاری است که آب و صابون آن را خنثی می‌کند. " با حل شدن این "لفاف" بیرونی، ساختار ویروس در هم می‌شکند و ماده ژنتیکی تک‌رشته‌ای (RNA) که با ربودن سلول‌های بدن انسان ویروس را تکثیر می‌کند، از میان برداشته و نابود می‌شود.
گیلبرت می‌گوید: "هنوز چیزی در مورد کوتاه کردن زمان شستوشوی دست‌ها نشنیده‌ام. کاری که باید انجام دهید این است که صابون را به دستان خیس خود بمالید و به اندازه کافی کف درست کنید. بعد دستان‌تان را به مدت 20 ثانیه بشویید و همه نقاط را پوشش دهید. "
گیلبرت می‌گوید با این کار زمان لازم برای واکنش شیمیایی میان صابون و غشا لیپیدی را فراهم می‌کنید. "این کار مزیت‌های دیگری هم دارد و به صابون اجازه می‌دهد به طور کامل از شر ماده ژنتیکی ویروس خلاص شود. " گیلبرت همچنین می‌گوید آب گرم روند مبارزه با ویروس را "کمی سریع‌تر" می‌کند.
مارتین ماکیلیس، استاد علم مولکولی در دانشگاه کنت بریتانیا می‌گوید آب به تنهایی برای از کار انداختن ویروس کافی نیست. او می‌گوید: "اگر موقع آشپزی به انگشت‌تان روغن زیتون مالیده شود، به سختی می‌توانید با آب خالی از شر آن خلاص شوید. شما صابون لازم دارید.
" در مورد ویروس کرونا هم به همین شکل به صابون نیاز داریم تا "با از بین بردن غشا لیپیدی، کل ویروس را غیرفعال کند. " استفاده از ژل‌های ضدعفونی کننده - چه به صورت بطری‌های کوچکی قابل حمل و چه در قالب ایستگاه‌های کنار در میخانه‌ها و سوپرمارکت‌ها که از مردم خواسته می‌شود قبل از ورود دست خود را به آن آغشته کنند - تا اندازه‌ای از میزان توجه به شست و شوی دست‌ها کاسته است.
گیلبرت می‌گوید: "این چیز‌ها برای زمانی خوب است که به سینک دست‌شویی، صابون و آب دسترسی نداریم. من همیشه آب و صابون را به ژل ضدعفونی کننده دست ترجیح می‌دهم. "
با این تفاسیر هر چند وقت یکبار باید دستان‌مان را بشوییم؟
در بسیاری مناطق دنیا پیدا کردن آب برای شستوشوی مرتب دست‌ها چندان آسان نیست
در روز‌های ابتدایی شیوع ویروس کرونا، توصیه علمی دولت بریتانیا بر این بود که مردم هر چند ساعت دستان خود را بشویند، حتی با این وجود که بیشتر جمعیت کشور در خانه می‌ماندند. گیلبرت می‌گوید کسانی که بیشتر ساعات روز در خانه هستند نیازی به شستن‌و‌شوی دست‌های خود ندارند. البته شکی نیست که بعد از رفتن به توالت، پیش از شروع به طبخ غذا و قبل از خوردن آن باید دست‌ها را شست.
کسانی که از افراد مبتلا به ویروس کرونا - و ویروس‌های مشابه دیگر- مراقبت می‌کنند، احتمالا باید بیشتر دستان خود را بشویند. به ویژه اگر با اشیا یا سطوحی که فرد آلوده به آن‌ها دست زده یا رویشان سرفه کرده، در تماس هستند.
مطالعه‌ای دیگر که توسط تی مویی فام، دانشجوی دکترای دانشگاه اوترخت انجام شده نشان می‌دهد شست و شوی دست‌ها بلافاصله بعد از تماس با فرد یا سطح احتمالا آلوده، بیشتر از شستن آن‌ها در فواصل زمانی مشخص، تاثیرگذار است.
ماکیلیس می‌گوید برخی افراد با این باور که مایع‌های دست‌شویی ضد ویروس از صابون معمولی تاثیرگذارتر هستند، به استفاده از آن‌ها روی آورده‌اند، اما این درست نیست.
او می‌گوید: "شما اصلا به چنین چیز‌هایی احتیاج ندارید. بیشتر محصولات ضد‌میکروب در بازار در واقع ضد‌باکتری هستند. " به گفته او استفاده بی رویه از چنین موادی می‌تواند به مشکلاتی در آینده منجر شود:
" اگر میزان زیادی مواد ضد‌باکتری [که روی ویروس‌ها اثری ندارند]وارد پساب شود، احتمال ایجاد مقاومت باکتریایی هم بالا می‌رود. به غیر از صابون بیشتر مواد ضدعفونی‌کننده‌ای که استفاده می‌کنیم، می‌توانند نگرانی‌های محیط‌زیستی ایجاد کنند و با بوجود آوردن باکتری‌های مقاوم در آینده برایمان مشکل‌ساز شوند. "
در مناطق کمتر توسعه‌یافته جهان، آب منبعی ناپایدارتر به حساب می‌آید و استاندارد‌های بهداشت عمومی و شرایط زندگی در بسیاری از این اماکن اغلب پایین‌تر از سطح ایده‌آل است. در همین ماه سازمان جهانی بهداشت گزارش داد پیش از اوج‌گیری شیوع ویروس کرونا، از هر 5 مدرسه در جهان تنها دو مدرسه از امکانات مناسب برای شستوشوی دست‌ها برخوردار بودند.
گیلبرت و ماکیلیس معتقدند آب برای این‌که به سلاحی علیه ویروس کرونا تبدیل شود، نیازی نیست حتما آشامیدنی باشد. ماکیلیس می‌گوید: "همین که صابون یا چیزی شبیه به آن را داشته باشید کافی است. می‌توانید در آب غیر‌آشامیدنی شنا کنید، چون پوست شما مثل یک مانع عمل می‌کند. "
آنطور که از شواهد پیداست شیوع ویروس کرونا بر فصل آنفولانزا در نیمه اول 2020 هم تاثیر گذاشته است. به نظر می‌رسد با کم شدن میزان تماس‌های اجتماعی در ماه‌های اولیه سال، نرخ ابتلا به آنفولانزا و مرگ و میر ناشی از آن هم کاهش یافته است. به عنوان مثال، موسسه ملی بیماری‌های واگیردار در آفریقای جنوبی، بین ماه‌های مارس و اوت به طور معمول با نزدیک به 700 مورد آنفولانزای حاد روبرو بود، اما امسال تنها یک مورد ابتلا گزارش شد.
این امکان وجود دارد که به دلیل تعطیلی درمانگاه‌ها شماری از موارد بیماری گزارش نشده باشند، اما کاهش میزان ابتلا به آنفولانزا را می‌توان تاکیدی بر جنبه‌های دیگر شیوع ویروس کرونا به حساب آورد؛ این‌که شستن و شوی دست‌ها به طور مرتب می‌تواند به محافظت از ما در برابر سایر بیماری‌ها هم کمک کند.
اگر عادت شست و‌شوی دست‌ها ادامه پیدا کند، احتمالا شیوع بیماری آنفولانزا - که به طور سنتی در ماه‌های سردتر سال موسسات بهداشتی را به دردسر می‌اندازد- شدت کمتری خواهد داشت.
ماکیلیس می‌گوید: "این می‌تواند تغییری بزرگ در جهت بهتر شدن باشد. "
