نماگر ارز در بازار میوه

موز پر‌طرفدار‌ترین میوه وارداتی ایران است. واردات این محصول 99 درصد نیاز بازار را تامین می‌کند و تنها یک درصد موز مصرفی توسط باغداران داخلی تامین می‌شود. بسیاری بر این عقیده هستند که همانند گذشته، به‌دلیل وارداتی بودن این میوه گرمسیری، قیمت یک کیلو موز با قیمت یک دلار برابر است. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که قیمت موز و دلار همبستگی بالایی در چهل و یک ماه گذشته داشته‌‌اند. اگرچه که در ماه‌های اخیر و با شروع فصل گرما، اندکی فاصله میان این دو دوست قدیمی افتاده است. بررسی دنیای‌اقتصاد از روند قیمت موز و دلار نشان می‌دهد، 4 ویژگی از قبیل تورم بالا، شیوع بیماری کرونا، کمبود ارز و سیاست‌گذاری‌های یک شبه، تا حدودی موجب اختلاف قیمتی موز و دلار شده است. به بیانی دیگر اگرچه انتظار می‌رفت موز با نزدیک شدن به فصل پاییز، قیمتی نزدیک‌تر به قیمت روز دلار داشته باشد اما مطابق پیش‌بینی‌ها رفتار نکرده و با حداقل 5 هزار تومان کمتر در بازار عرضه شده است. اما در بازه بلندمدت این رابطه قیمتی میان موز و دلار مشاهده می‌شود.

موز یکی از محبوب‌ترین میوه‌ها در جهان است. با اینکه در مناطق محدودی از دنیا این میوه پرورش می‌یابد ولی طرفداران زیادی در سراسر دنیا دارد. کشورهای هند، چین، اوگاندا، فیلیپین و اکوادور به ترتیب بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان موز جهان هستند. همچنین طبق آمار و داده‌های جهانی، به ترتیب کشورهای اکوادور، کاستاریکا، کلمبیا و فیلیپین در جایگاه بزرگ‌ترین صادر‌کنندگان قرار گرفته‌اند. برخی با اقتدار این میوه را پر‌طرفدار‌ترین میوه در دنیا می‌دانند. این میوه به صورت درختچه‌ای با تنه بلند و نسبتا محکم شناخته می‌شود. موز در مناطق گرمسیر کشت و تولید می‌شود. ایران در مناطق محدودی شرایط مناسب کشت این میوه را دارد. باغ‌های موز در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان به صورت گسترده دیده می‌شود. به‌عنوان مثال، استان سیستان و بلوچستان بزرگ‌ترین تولید‌کننده موز کشور است و از هر هکتار از باغات این استان حدود30 تن برداشت می‌شود.

  میل بر واردات  موز

با این حال، موز همواره یکی از گران‌ترین میوه‌های پرمصرف موجود در بازار داخل بوده، بالا بودن قیمت این میوه در ایران دلایل مختلفی دارد. برخی یکی از دلایل گرانی را دشواری کشت این محصول در داخل کشور بیان کرده‌اند. بعضی از مسوولان بر این باورند توان تولید داخلی حتی در به صرفه‌ترین و کارآترین شرایط، به میزان یک سوم واردات خواهد رسید. برخی نیز با دیدی واقع‌بینانه به کوتاه‌مدت و میان‌مدت، افزایش ظرفیت تولید این میوه در داخل ایران را تقریبا غیرممکن دانسته‌اند. به هر حال تولید داخل به اندازه‌ای نیست که پاسخگوی بازار ایران باشد و ایران برای تامین نیاز داخل، ناگزیر از واردات این محصول است. البته تا زمانی که نرخ دلار حدود 5 هزار تومان بود؛ بعضی از کارشناسان اقتصادی در ایران تولید موز را فاقد توجیه اقتصادی می‌دانستند و به باغداران توصیه می‌کردند کشت محصول دیگری را جایگزین کنند. هزینه پرورش و تولید موز در ایران بسیار بالاست و از آنجا که واردات با دلار ارزان در بازار این محصول انجام می‌شده؛ قیمت بازار به نفع پایین‌تر بودن قیمت محصول وارداتی حفظ می‌شده و تولید در باغات ایران به‌دلیل هزینه تولید بالا به صرفه نبوده است.  بنابراین به زبان اقتصادی، این کالا در کشور از مزیت نسبی برای تولید برخوردار نبوده است.

بنابراین، 99 درصد موجودی بازار وارداتی است و تولیدات داخلی در بازار سراسری میوه و تره‌بار ظاهر نمی‌شوند. به گفته برخی مسوولان، به‌دلیل ظاهر نه چندان مجلسی موز تولید داخلی، از این محصول بیشتر در تولید انواع دسر و آب‌گیری استفاده می‌شود.  در حال حاضر با کمبود منابع ارزی، برای بانک مرکزی به صرفه نیست برای بسیاری از کالاهای وارداتی ارز اختصاص دهد؛ در نتیجه انتظار می‌رود که قیمت موز در دوره‌هایی که قیمت ارز با افزایش مواجه بوده، رشد بیشتری داشته باشد. اما شواهد نشان می‌دهد در دو دوره زمانی قیمت موز به اندازه پیش‌بینی‌ها افزایش نداشته است. به‌نظر می‌رسد بهترین تفسیر فاصله  زیاد قیمتی این دو متغیر در بازه زمانی تیر ماه تا ابتدای آذر سال 1397، جدا از تغییرات عرضه و تقاضا، به سیاست‌های بانک مرکزی بستگی دارد.

  رابطه قیمت موز و دلار

برای رسیدن به چگونگی رابطه قیمت موز و دلار، «دنیای‌اقتصاد» روند قیمتی و اطلاعات موجود در بازار و ابلاغیه‌های سازمان‌ها و نهادهای مربوطه را مورد بررسی قرار داد. در بررسی روند قیمت، از ابتدای سال 96 تا ابتدای شهریور 99، شاهد همبستگی بالای این دو متغیر هستیم. به طوری که ضریب همبستگی قیمت دلار و موز بالای 9/ 0 در 41 ماه مورد بررسی بوده است. این ضریب همبستگی بیانگر شدت زیاد و مستقیم رابطه بین دو متغیر نرخ دلار بازار و قیمت موز است. از طرفی می‌دانیم که نرخ ارز در ایران دارای نوسانات بسیار بالایی است. سوالی که در اینجا مطرح است این است که قیمت دلار به‌عنوان یک کالای بادوام و قیمت موز به‌عنوان یک کالای مصرفی بی‌دوام چطور به این اندازه همگرا هستند. مطابق بررسی‌ها تغییرات قیمت موز هم تحت‌تاثیر قیمت دلار و هم تحت‌تاثیر تغییرات عرضه و تقاضای بازار این محصول قرار دارد.

  واردات موز به ایران چگونه است

در سبد خانوارهای ایرانی، موز به‌عنوان یک میوه پرمصرف محسوب می‌شود. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد(FAO) نتایج اولیه بررسی بازار موز سال 2019 را منتشر کرده است. در این گزارش، واردات ناخالص موز جهان براساس نام کشور‌ها منتشر شده است. در سال‌های 2013 تا 2017 به‌طور میانگین واردات ناخالص موز ایران 212 هزار تن بوده است. برای سال‌جاری اطلاعات جهانی در دسترس نیست، ولی به گفته نایب‌رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران تا ابتدای سال‌جاری، هر هفته یک کشتی حامل 3 تا 5 هزار تن موز از فیلیپین و اکوادور وارد کشور شده است. همچنین آمار گمرک نشان می‌دهد در بهار امسال نزدیک به 140هزار تن از این میوه به کشور وارد شده، رقمی که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 29درصد رشد داشته است. همچنین به نقل از سخنگوی گمرک، در چهار ماه ابتدایی امسال حدود 173 هزار و 62 تن به ارزش 113 میلیون و 681 هزار و 776 دلار از هفت کشور اکوادور، هند، فیلیپین، ترکیه، روسیه، ویتنام و امارات وارد کشور شده است. نکته جالب این است که ردیف بودجه‌ای این میوه در ابتدای سال 1399 تغییر کرد و دولت به‌طور ناگهانی خبر داد که ثبت‌سفارش برای واردات این میوه خوشمزه انجام نمی‌دهد. از طرفی بانک مرکزی حاضر به تخصیص دلار به موز‌های سفارش داده شده نبود؛ در نتیجه مقدار زیادی از این محصول در گمرک منتظر ترخیص شدن و رسیدن به بازار مصرف ماند. عدم ثبت‌سفارش تاکنون ادامه دارد و تنها کسانی که سفارش آنها از پیش ثبت شده، مجوز واردات دارند. چنین شرایطی باعث گرانبها شدن مجوز واردات در گمرک شده، تا جایی که گفته شده مجوز‌های واردات موز با قیمت‌های میلیاردی مبادله شده است. از طرفی در انتظار عرضه ماندن و احتمال خرابی این کالای خوراکی مانع از گرانی خیلی زیاد در بازار نهایی شده است.

  کسادی بازار موز به‌دلیل کرونا

وارداتی بودن این میوه دلیل منطقی برای اثرگذاری نرخ ارز بر قیمت آن است. مثلا می‌توان با توجه به نرخ دلار متوجه شد قیمت حدودی یک کیلو موز در مراکز میوه و تره‌بار با چه قیمتی مبادله می‌شود. ولی جدا از نرخ دلار عوامل متفاوت دیگری نیز بر عرضه و تقاضای این میوه گرم سیری دخیل هستند. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد، مصرف این میوه به متغیرهای فصلی وابسته است. برای مثال عموما در تابستان به‌دلیل افزایش تنوع میوه، موز تقاضای کمتری دارد و هرچه به فصول پاییز و زمستان نزدیک‌تر می‌شویم، با کاهش تنوع میوه ها، تقاضا برای خرید موز زیاد می‌شود. با توجه به روند قیمتی موز هر سال شاهد سیر کاهشی قیمت با شروع فصل تابستان هستیم. از طرفی با شروع فصل پاییز قیمت روندی فزاینده پیش می‌گیرد.  همچنین اثر کرونا بر تقاضای این میوه را نمی‌توان نادیده گرفت و این نکته را باید اضافه کرد از آنجا که این میوه در مجالس کاربرد ویژه‌ای دارد، عدم برگزاری مراسم‌ها در تالار‌ها و... نیز باعث کاهش تقاضای خرید موز شده است. روند قیمتی نشان می‌دهد شیب کاهش قیمت موز در سال 99 بسیار بالاتر از شیب کاهش قیمت در سال‌های 96 و 97 و 98 بوده است؛ درحالی‌که انتظار می‌رفت قیمت این کالای خوراکی با روند صعودی دلار همراه شود.

  جدایی دو دوست قدیمی

البته با افزایش نرخ دلار، قیمت موز نیز مانند سایر کالا‌ها افزایش داشته ولی با شروع فصل گرما در سال‌جاری، این میوه از انتظار معمول کمتر افزایش قیمت داشته است. پس عوامل دیگری نیز در دوران کرونا بر قیمت موز موثر بوده است. مثلا، سرعت تخریب موز زیاد است، با این حال برای نگهداری می‌توان موز را به مدت یک تا 4 هفته در دمای 13 تا 14 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 90 تا 95 درصد نگهداری کرد. دمای پایین‌تر از 13 درجه باعث سرمازدگی و ایجاد رنگ تیره در پوست و گوشت و طعم بد میوه خواهد شد. همچنین موز را در انبارهای کنترل اتمسفر با غلظت مشخص اکسیژن و دی‌اکسید‌کربن نگهداری می‌کنند. با توجه به نگهداری دشوار این میوه، فروشنده با سودی پایین‌تر برای جلوگیری از خرابی میوه آن را به بازار عرضه کرده و خواهد کرد. پس با وجود اینکه میانگین نرخ دلار در هفته اخیر 27 هزار و 350 تومان بود، ولی قیمت موز در حدود 22 هزار تومان باقی مانده است.  

علاوه‌بر این، در تابستان امسال،  قیمت جهانی موز روند کاهشی داشته و بازار مصرف جهانی این میوه با رکود مواجه بوده است. امسال در بازار جهانی انتظار می‌رفت که موز با قیمتی پایین‌تر نسبت به سال گذشته در بازار عرضه شود. ولی در بازار ایران به‌دلیل نرخ تورم و افزایش نرخ دلار  و همچنین به علت بسته شدن ثبت‌سفارش، قیمت موز سیر صعودی پیدا کرده بود. دولت از سال 97 تخصیص دلار به واردات موز را لغو کرده است. قیمت موز در بازارهای میوه و تره‌بار با شروع سال 97 ، آرامش نسبی قیمتی خود را از دست داد و سرعت بیشتری در افزایش قیمت نسبت به سال‌های قبل را شاهد بود. از طرفی با بسته شدن ثبت‌سفارش موز بازار فروش این محصول در بنادر توسط دلالان و واسطه‌ها بالا گرفته، تا آنجا که آنها برای مجوز هر کیلو موز حدود 800 تا 850 تومان از وارد‌کنندگان موز دریافت می‌کنند و این هزینه در هیچ جا ثبت نمی‌شود؛ ولی در قیمت محصول محاسبه شده و توسط مصرف‌کننده نهایی پرداخت می‌شود.

شاخص مالی یک خوراکی محبوب!

ارزیابی شاخص اقتصادی با یک غذای خوراکی، تنها محدود به موز و دلار در ایران نیست. شاخص Big Mac از سوی مجله اکونومیست در سال 1986 به‌عنوان یک شاخص برای سنجش توان قدرت خرید (PPP) دو ارز در کشورها مختلف استفاده می‌شود. این شاخص در حقیقت، ارزش خرید یک همبرگر مک دونالد را به‌عنوان یک کالای همگن در نظر می‌گیرد و در نتیجه از طریق نسبت برابری ارزها، توان قدرت خرید  ارزها را در کشورها مختلف ارزیابی می‌کند. در حقیقت برای برابری قدرت خرید در کشورها باید از یک سبد غذایی مشترک استفاده کرد که با توجه به گستردگی همبرگر مک دونالد در کشورها می‌توان از این شاخص غذایی برای مقایسه یک مفهوم اقتصادی بهره گرفت. این امکان وجود دارد که قیمت یک نوع همبرگر در یک کشور اروپایی 6 دلار باشد؛ اما همان همبرگر با مشخصات مشابه در یک کشور آسیای‌شرقی به 4 دلار نیز برسد. در نتیجه عواملی مثل تقاضا، سطح قدرت خرید و نیروی کار نیز در قیمت آن کالا اثرگذار خواهد بود.