در آغاز جنگ، نیروهای مسلح اوضاع جنگ را با آقای بنی صدر در میان می گذارند که آیا توان جنگیدن دارید و در یک فضای ناامیدکننده با ایشان صحبت می کنند. خب نیروهای مسلح ما آن زمان به خاطر مسائل انقلاب خیلی محذوریت ها داشتند. آنها ابراز ضعف می کنند و می گویند یک هفته حداکثر ما در خوزستان می توانیم مقابل عراق مقاومت کنیم و از این قبیل بحث های از سر ناامیدی؛ البته حجم حمله ی عراق هم بسیار سنگین بود. رهبر انقلاب اسلامی در بیانات در ارتباط تصویری با شرکت کنندگان در آئین تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس (99/6/31) درباره اهمیت پرداختن به تاریخ دفاع مقدس و افزایش معرفت عمومی به آن فرمودند: «هر چه از لحاظ زمان از دفاع مقدّس دور می شویم، از لحاظ معرفت باید به دفاع مقدّس نزدیک تر بشویم؛ چرا؟ چون تحریف در کمین است، دستهای تحریف گر در کمینند. دست تحریف، این بخش پُردرخشش تاریخ ما را ممکن است مخدوش کند؛ لذا بایستی کار کنیم، معرفت ما بایستی زیاد بشود.» در اینجا به موضوعاتی مانند نقش تعیین کننده نیروهای مردمی در دفاع مقدس، اهمیت قاطعیت امام (ره) در تصمیمات مهم جنگ، تدبیر و عقلانیت در عرصه های دفاع مقدس و... اشاره می شود.
استفاده گسترده از نیروهای مردمی در جنگ
از ابتدای جنگ عمده ی دفاع بر عهده ی نیروهای مردمی بود، چون سازمان مسلح جمهوری اسلامی اعم از ارتش و سپاه؛ یعنی ماشین جنگی ایران در زمان آغاز تجاوز رسمی عراق، توان لازم برای مقابله ی جدی با آن هیولای عجیب غریب را نداشت. آن زمان عراق، ارتش اوّل اعراب بود. اگر مردم نبودند قطعاً ماشین جنگی ما به تنهایی به توفیق خاصی دست پیدا نمی کرد.
از همان اوّلین روز جنگ کسی نبود که از نیروهای مردمی استفاده کند. خود پاسداران و ارتشیان حاضر در میدان، داوطلب بودند؛ یعنی بخشی از ارتشی های در منطقه داوطلبانه آمده بودند. سازمان های رزمشان هنوز رسماً وارد جنگ نشده بود و این ها خودشان داوطلبانه آمده بودند. البته نباید این را انکار کرد که بخشی از سازمان رزم ارتش به صورت رسمی داشت وظیفه اش را انجام می داد؛ امّا تهاجم این قدر بزرگ بود که تناسبی با میزان حضور سازمان های نظامی و رسمی نداشت. این مردم بودند که ماجرا را اداره کردند.
امّا اینکه چرا نیروهای مردمی به ارتش سپرده نشد، به دلیل محدودیت های ارتش بود. نیروهای مردمی بچه های جوان انقلابی بودند که غالباً پرشور و مقداری خارج از چهارچوب های متعارف بودند. با این ها باید تعامل می شد و آن زمان این توان در ارتش نبود. ارتش به عنوان یک ماشین کلاسیک نظامی وظایفش تعریف شده و چهارچوب های آهنین دارد، ولی آن زمان چنین قابلیتی نداشت و این جوانان پرشور را محدود می کرد. توانش در ارتش نبود و گمان می رفت که اگر به ارتش سپرده شود ممکن است که باعث تضعیف این شور و هیجان عمومی شود. بنابراین به سپاه واگذار شد تا آزادتر با این بچه ها و نیروهای داوطلب برخورد کند و دستش هم بازتر بود، چون سپاه آن موقع یک نیروی غیرکلاسیک و شبه نظامی به حساب می آمد و دستش بازتر بود.
قاطعیت امام و تصمیمات حضرت امام در روند جنگ
یک نمونه از آغاز جنگ و یک نمونه از پایان جنگ می گویم. در آغاز جنگ، نیروهای مسلح اوضاع جنگ را با آقای بنی صدر در میان می گذارند که آیا توان جنگیدن دارید و در یک فضای ناامیدکننده با ایشان صحبت می کنند. خب نیروهای مسلح ما آن زمان به خاطر مسائل انقلاب خیلی محذوریت ها داشتند. آنها ابراز ضعف می کنند و می گویند یک هفته حداکثر ما در خوزستان می توانیم مقابل عراق مقاومت کنیم و از این قبیل بحث های از سر ناامیدی؛ البته حجم حمله ی عراق هم بسیار سنگین بود. بی تعارف مقداری ترس به وجود آورده بود. آن ها پرسیده بودند که آیا می شود کار خاصی کرد یا به سرعت وارد کانال های دیپلماتیک شویم. آقای بنی صدر هم گفته بود جواب این سؤال را باید بروید از امام بپرسید و با ایشان مطرح کنید.
روز پنجم مهرماه قرار می شود که دیداری با امام باشد. آقای بنی صدر هم صبحش امام را می بیند و به بهانه ی دیدار با آقای ضیاءالحق فرار می کند که در جلسه حضور نداشته باشد. فرماندهان نیروهای مسلح و نیروهای دولت آقای رجایی در جلسه همان بحثی که با آقای بنی صدر کرده بودند را با امام مطرح می کنند. بحثی مبنی بر اینکه توان مقابله با ارتش عراق نیست. امام هم بیانات پرشور و هیجان انگیزی در آن جمع مطرح می کنند. جالب است در حالی که تمام فرماندهان و مسئولین ابراز می دارند که ما نمی توانیم بجنگیم، امام با قاطعیت می گویند که این حرف ها نیست و باید جنگید؛ ما وظیفه داریم که تا جان در بدن داریم از کشور دفاع کنیم؛ بروید جلو و این حرف ها را بگذارید کنار؛ این قصه ها و توجیهات و آمارها اینجا به کار نمی آید و قصه اند؛ بفرمایید حرکت کنید.
تقریباً می شود گفت مبدأ مدیریت جنگ از همین پنج مهر است. در حالی که دشمن در این پنج روز صدها کیلومتر در عمق خاک ما پیشروی کرده بود، تدبیر ویژه ای برای مقابله با دشمن اتخاذ نشده بود. با توجه به بی خردی که آقای بنی صدر انجام داد و به نیروها گفته بود که نمی شود مقاومت کرد؛ امّا با نهیب امام نیروهای مسلح خودشان را جمع می کنند و وارد میدان می شوند. حتی آقای خامنه ای خودش اعلام می کند که من فردا می روم منطقه تا شاید بتوانم نیروهای مردمی را جمع کنم تا یک مقاومتی را شکل بدهیم. اتفاقاً فردا یا پس فردایش با دکتر چمران می روند و پایه های ستاد جنگ های نامنظم را تشکیل می دهند. بقیه هم به همین ترتیب وارد میدان می شوند. اصلاً مبدأ شروع مقاومت رسمی را می شود همین بیانات امام دانست. در حالی که همه مخالف مقاومت و دفاع بودند و فضا خلاف نظر امام بود. نظر امام که اوّل معلوم نبود و این ها رفته بودند امام را برای این ماجرا اغناء کنند.
یک بحث هم مربوط به پایان جنگ هست که هم برای ادامه جنگ تردید وجود داشت و هم بحث قطع نامه بود. تصمیم گرفتن واقعاً دشوار بود. یک بخشی از ساختار کشور احساس می کرد دیگر توان مقاومت ندارد. در عین حال بخشی از ساختار انقلابی کشور اعتقاد به مقاومت عاشورایی داشت و فکر می کرد که می شود با همین امکانات هم جلو رفت. خلاصه مردد بودند. اینجا هم قاطعیت امام وسط آمد. یک عده می گفتند آقا بگذارید مسئولیت را ما گردن بگیریم و جنگ تمام شود تا آبروی رهبری حفظ شود و یک عده هم می گفتند اصلاً نباید این بحث مطرح شود و باید ادامه بدهیم. اینجا امام با قاطعیت همه را کنار می گذارد و می فرماید خودم مسئولیت پایان جنگ را خواهم پذیرفت و قطع نامه هم پذیرفته خواهد شد و آن پیام معروف قطع نامه و نامه ای که در مجلس قرائت می شود، برای نمایندگان و مسئولین کشور صادر می کنند.
درواقع در دو مقطع قاطعیت امام سردرگمی مسئولین نظامی و متولیان را این گونه حل می کند و سرنوشت جنگ را تعیین می کند.
تبیین مدبرانه و عاقلانه بودن قبول قطع نامه
واضح ترینش مشکلات اقتصادی است که به اوج رسیده بود. حتی ما توان خرید سیم خاردار را هم نداشتیم. هم توان اقتصادی اش نبود و اگر پول هم داشتیم به ما نمی دادند؛ یعنی اجازه نمی دادند که وارد شود. سلاح های انفرادی مان یک جاهایی با مشکل مهمات اوّلیه مواجه شده بود. به دلایل مختلف قیمت نفت به شدت سقوط کرده بود. این یک توطئه ی جهانی نه علیه ما که کلاً علیه آسیای غربی و به نفع آمریکا بود. یک سری تحولات اقتصادی صورت گرفته بود که شوروی زمین بخورد و آمریکا یک مدتی از لحاظ اقتصادی گشایش داشته باشد. ما هم در این توطئه خواسته یا ناخواسته بودیم، چون در غرب آسیا قرار داشتیم؛ امّا چرا عراق در این منگنه بود؟ عراق را طراحان این توطئه که آمریکا و متحدانش بودند تأمین می کردند؛ یعنی به نیابت از عراق نفت می فروختند و به نیابت از عراق اسلحه می خریدند و به آن می دادند. تولید نفت را بالا برده بودند تا به عراق لطمه نخورد. اجازه ندادند عراق گرفتار این چنبره شود.
امّا ما یکی از کشورهای منطقه بودیم که هم در حال جنگ بودیم و هم گرفتار این وضعیت به لحاظ اقتصادی شدیم. این سوای مسئله ی تحریم هاست. تحریم ها از اوّل انقلاب اعمال شد. اصلاً یک عملیاتی از سال 62 به اسم عملیات استانج شروع شد که اجازه نمی داد حتی قاچاقچیان اسلحه به ایران اسلحه بفروشند. هرجای دنیا قاچاقچی ها را پیدا می کردند، یا حذف فیزیکی می کردند یا با محاکمه و احکام سنگین از معاملات خارجشان می کردند. ما چاره ای جز بازار سیاه اسلحه نداشتیم، چون بازار رسمی در کنار ما نبود. ولی برخلافش، عراق یک بازار مکاره و پررونق اسلحه بود. همه ی کشورهای دنیا طمع کرده بودند که هر جوری هست در این بازار وارد شوند و از این سفره ی چربی که عراق راه انداخته برای خرید اسلحه استفاده کنند.
در بحث اقتصادی، ما اجازه ی همان نفتی هم که داشتیم و می توانستیم با قیمت پایین بفروشیم را نداشتیم، چون با بمباران های سنگین هوایی، گلوگاه های نفتی ما مثل خارک، لارک، لاوان و جزیره ی سیری را نیمه فلج کرده بودند که نتوانیم همین نفتی هم که داریم با قیمت پایین بفروشیم. موفق هم شدند؛ یعنی بخش زیادی از توان ما را در فروش نفت محدود کردند و همان را هم با قیمت پایین از ما می خریدند. ضمناً چون وضعیت جنگی بود بیمه ی کشتی ها را هم افزایش داده بودند و خیلی از کشورها هم مایل نبودند که به سمت ما بیایند. ما مجبور بودیم نفت را با تخفیف های بالا با تقبل هزینه ی بیمه شان بفروشیم. ما می توانستیم این کارها را بکنیم، ولی با وجود حملات هوایی در خلیج فارس، آمریکا هم مستقیماً وارد شده بود و کشتی ها و اسکله های نفتی ما را می زد.
این تنگنای اقتصادی خیلی واضح بود و روزهای آخر جنگ همه متوجه اش شده بودند. البته به نظر من راه برای دورزدن همیشه بود؛ امّا سایر عوامل از جمله عوامل سیاسی و عوامل نظامی هم اضافه شد و یک مقداری وضعیت فرق کرد و دیگر تدبیر این نبود که جنگ مستقیم ادامه پیدا کند.
پذیرش قطع نامه کار عقلانی و مدبرانه
این صحبت قبلاً توسط رهبر انقلاب مطرح شده بود و جدید نیست. اینکه این بحث دوباره ایجاد شد به خاطر صحبت های بین بچه های مسلمان بود که یک مدتی سر بعضی از مسائل عقیدتی با همدیگر به اصطلاح چلنج فکری دارند. این باعث شد که درباره ی مسئله ی قطع نامه الان بیشتر از قبل صحبت شود، والا رهبری بارها راجع به قطع نامه صحبت کردند و این موضعی که الان دارند را قبلاً هم داشتند و این همان فضا و صحبت های قبلی ایشان بود.
