مشکلات گوارشی در بیـماری ام‌اس

دکتر حمید محقق؛ پزشک داخلی

مشکلات بلع

بلع غذا، فرایند پیچیده و ناخودآگاهی است که با هماهنگی انواع عضلات و از مسیرهای عصبی خاصی از مغز انجام می شود. بیماری MS می تواند باعث تخریب این اعصاب شود و همینطور به منطقه‌ای از مغز که مسئول هماهنگی بلع است (ساقه مغز) آسیب بزند. در نتیجه باعث بروز مشکل بلع غذا یا دیسفاژی می شود. عوامل مختلفی باعث بروز این مشکلات می شوند، اما مهمترین علت دیسفاژی عبارت است از: آسیب قسمتی از مغز که بلع غذا را کنترل می کند و یا آسیب اعصابی که بازخورد مغز را فراهم می کنند. اختلال بلع می‌تواند به صورت مشکل در جویدن غذا،  سرفه هنگام یا بلافاصله بعد از غذاخوردن، بزاق بیش از حد و سرازیر شدن آب دهان، خفگی، چسبیدن غذا در گلو، صدای نرم و ضعیف، احساس سخت بلعیدن و یا سخت حرکت کردن غذا به طرف گلو، آسپیراسیون (ورود غذا به داخل ریه‌ها) و استفراغ کردن غذا تظاهر کند. همانند دیگر علائم بیماری MS، دیسفاژی می‌تواند در زمان عود بیماری، بیاید و بعد کاملا ناپدید شود و یا بهبود یابد. گاهی آسپیراسیون خاموش روی می‌دهد. این اتفاق می تواند موقعی که متوجه نیستید رخ دهد و باعث عفونت دستگاه تنفسی و ریه‌ها گردد.

 یبوست و MS
یبوست شایع‌ترین شکایت گوارشی در بیماران مبتلا به MS است که می‌تواند به دلیل نوع رژیم غذایی یا فعالیت بدنی ناکافی باشد. افسردگی و داروهای مصرفی بیمار هم می‌توانند به بروز یبوست منجر شوند. البته یبوست می‌تواند به دلیل همان مکانیسمی باشد که بیماری MS را پدید آورده است، به این صورت که مسیر عصبی سیگنال‌هایی که جهت اجابت مزاج از روده به مغز ارسال می‌شوند و همینطور مسیر سیگنال‌های عصبی از مغز به روده دچار اختلال شود. به علاوه در مراحل پیشرفته بیماری، ضعف عضلات شکمی می‌تواند در فرآیند اجابت مزاج مشکل ایجاد کند. افراد مبتلا به MS اغلب از اسپاسم عضلات رنج می‌برند. اگر عضلات کف لگن دچار اسپاسم شود و قادر به شل شدن نباشد، عملکرد طبیعی روده و اجابت مزاج مختل می‌شود. بعضی از بیماران نیز به دلیل مشکلات مثانه، مصرف مایعات را محدود می‌کنند که یبوست را بدتر می‌کند.

نکته قابل توجه در علایم و نشانه‌های گوارشی این بیماران این است که در صورت مشاهده آنها نباید در مرحله اول به بیماری MS نسبت داد. هر بیماری که با علایم گوارشی مراجعه می‌کند، باید به دنبال علل معمول‌تر ایجاد کننده آنها بود. به عنوان مثال بیمار MS که با اسهال مراجعه می‌کند، ممکن است دچار عفونت‌های ویروسی یا مسمومیت غذایی شده باشد. بهترین کار، مراجعه به پزشک برای تعیین علت ایجاد علایم گوارشی است. در بسیاری از بیماران تغییر سبک زندگی، رژیم غذایی و کاهش سطح استرس کمک بسیاری زیادی در رفع علایم می‌کند.

جهت مقابله با مشکلات بلع باید به نکات زیر توجه کرد:
 صاف بنشینید: در هنگام غذاخوردن و 30 دقیقه بعد از غذاخوردن، صاف بنشینید.
 در هنگام غذاخوردن غذا را با چنگال درون دهانتان بگذارید و بعد چنگال را پایین بیاورید و به طور کامل غذا را بجوید و سپس ببلعید. تا زمانی که غذا در دهانتان وجود دارد، چنگال را پر نکنید.
 وقتی غذا در دهانتان است، حرف نزنید.
 نوشیدنی را غلیظ کنید. در برخی افراد، مایعات رقیق، اشتباها به نای می‌رود و باعث خفگی می‌شود.
 غذاها را درست مصرف کنید. غذاهای خشک، سفت، خرده و ترد ممکن است تشدیدکننده دیسفاژی باشند. سس به این غذاها اضافه کنید و از خوردن این غذاها با هم خودداری کنید. باید غذاهای نرم و پوره را مصرف کنید.
 حجم غذا را کم کنید. این کار باعث می شود کندتر غذا بخورید و تمرکز بر روی هر وعده غذایی داشته باشید.
 علائم را ببینید. خستگی باعث مشکلات بلع می شود. در آب و هوای گرم، بیرون غذا نخورید، زیرا گرما باعث شدت علائم MS می گردد.
 بین هر لقمه غذا، جرعه های کوچک مایعات بنوشید. این کار باعث می شود که غذا مرطوب شود و به سمت مری حرکت کند. در آخر وعده غذایی نیز مقداری مایعات بنوشید.
 در حال بلع غذا، چانه خود را به سمت قفسه سینه  ببرید. این حرکت باعث بسته شدن راه هوایی (نای) می‌شود و از ورود آب و یا غذا به راه هوایی جلوگیری می‌کند.

اسهال و MS
شیوع اسهال در بیماران مبتلا به MS کمتر از یبوست است. کاهش حس ناحیه راست روده باعث می‌شود که راست روده بیش از محدوده طبیعی مستعد شود که می‌تواند آغازگر اتساع غیرارادی و غیرمنتظره اسفنگتر خارجی مقعد و خروج مدفوع شل شود. MS گاهی باعث افزایش حرکات روده و در نتیجه اسهال و نیز اختلال اسفنگتر و به دنبال آن بی‌اختیاری می‌شود. این موارد را می‌توان با تجویز داروهای کاهنده حرکات روده بهبود بخشید. در برخورد با اسهال در این بیماران، مثل همیشه باید ابتدا به دنبال علل ایجادکننده مانند عفونت‌های ویروسی، میکروبی و انگلی و التهاب روده بود و اگر هیچ علتی یافت نشد، به عنوان اختلال حرکات روده دارو تجویز کرد.

توده مدفوعی
 توده مدفوعی به توده سفت مدفوع اطلاق می‌شود که در راست روده قرار دارد و نمی‌تواند دفع شود. این مورد نیازمند توجه فوری است.  این حالت را می‌توان در معاینه بالینی تشخیص داد. ولی نشانه‌ها و شکایات بیمار می‌تواند پزشک را هوشیار کند، چرا که توده مدفوعی می‌تواند به صورت اسهال، بی‌اختیاری مدفوعی یا خونریزی روده‌ای تظاهر کند. توده مدفوعی وقتی به اسفنگتر داخلی فشار بیاورد، آغازگر شل شدن آن می‌شود که به بی‌اختیاری می‌انجامد. از طرفی اسفنگتر خارجی که باید کنترل ادراری بر روی آن باشد در بسیاری موارد به دلیل MS ضعیف شده‌ است و قادر به تداوم بسته شدن نیست. بنایراین، مدفوع آبکی پشت توده مدفوعی بدون آن که بتوان آن را کنترل کرد از مقعد به بیرون نشت می‌کند.

بی‌اختیاری مدفوعی
فقدان کامل کنترل روده به ندرت در مبتلایان MS مشاهده می‌شود. بی‌اختیاری عمدتاً به دلایل ذکر شده و ناشی از توده مدفوعی است و به طور موردی در بعضی بیماران روی می‌دهد. تکرار بی‌اختیاری نیازمند ویزیت پزشک است که البته در بسیاری از موارد نگران کننده نیست و قابل درمان توسط تیم پزشکی است. بهترین کار، برنامه منظم اجابت مزاج است تخلیه روده در فواصل زمانی مشخص، احتمال رخداد بی‌اختیاری مدفوعی را به میزان زیادی کاهش می‌دهد.  باید از مصرف غذاها و نوشیدنی‌های محرک نظیر کافئین موجود در قهوه اجتناب کرد. به علاوه، پزشک باید در تجویز داروهای شل کننده عضلات ....... توجه داشته باشد. داروهای کاهنده حرکات روده که در اسپاسم‌های مثانه هم کاربرد دارند، در بی‌اختیاری‌های ناشی از پرحرکتی روده کمک کننده هستند. علاوه بر درمان‌های دارویی، روش‌های توانبخشی مانند بیوفیدبک کمک می‌کنند که راست روده فرد به سیگنال‌های عصبی ضعیف هم حساس باشد و عملکرد طبیعی اجابت مزاج انجام شود.