خامنه
رهبر انقلاب اسلامی در شرایط مختلف کشور و در مواقع لازم، برای مسئولین اولویت های کشور و مردم را مشخص می کنند. ایشان به تازگی در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت عید قربان (99/5/10) فرمودند: «کشور از لحاظ معیشت عمومی دچار مشکل است؛ واقعاً معیشت خانوارها دچار مشکل جدّی است و مردم مشکل دارند؛ گرانی ها و مانند اینها هست، اینها بایست علاج بشود. ما در جلسات خصوصی به مسئولین گفته ایم یا پیغام داده ایم؛ باز هم میگویم، دستگاه های مسئول توجّه کنند که در زمینه ی مشکل اقتصادی، از مسائل فوری، مسئله ی مهار قیمتها است...این یک مسئله است که بازار یک ثباتی پیدا بکند. این حالت که هر روز اجناس یک قیمتی پیدا کند، برای کشور مضر است.» برای بررسی بیشتر اولویت های اقتصادی کشور سخنان دکتر داوود دانش جعفری را مرور می کنیم.
اقتصاد و معیشت مهم ترین مسئله کشور
همیشه در برنامه های پنج ساله ی گذشته و برنامه هایی که بعد از انقلاب مشخصاً پیاده شده یک سری مشکلات اساسی بوده که بعضاً تکرارشونده هم است و نارسایی هایی در اقتصاد ما به وجود آورده است. قبل از اینکه به ریز آن نارسایی ها و مشکلات تکرارشونده اشاره کنم، باید به چند سؤال جواب دهیم.
اوّلین سؤال این است که آیا اصولاً برنامه لازم است یا نه؟ آیا برنامه های قبلی اهداف مورد نظری که به دنبالش بودند را تأمین کرده اند یا نه؟ اشکالاتی که تکرارشونده اند و نمی گذارند اقتصاد ایران به هدف های موردنظرش برسد چیست؟ اگر بخواهیم یک پاسخ کلی بدهیم، در برنامه های قبلی یا تصمیمات و اقدامات اقتصادی ما چند اشکال اساسی وجود داشته است. اوّل اینکه برنامه ها را خیلی بزرگ تعریف می کردیم و اهداف متعددی را می گذاشتیم. اهدافی که بعضاً با همدیگر در تضادند. کثرت اهداف به قدری است که آن ها را برای مجریان تقریباً دست نیافتنی می کند. دوم اینکه ما در طول برنامه های گذشته یک الگوی مشخص برای مقاوم سازی اقتصاد نداشتیم. منظور از مقاوم سازی این است که وقتی یک ضربه ای وارد می شود، این ضربه ما را از مسیر اصلی دور می کند، ولی قدرتی را نداریم که دوباره به مسیر اصلی برگردیم.
نپرداختن به مشکلات ساختاری و عارضه های کلیدی که در اقتصاد وجود داشته، یکی از موانعی است که ما را از دست یابی به اهداف دور کرده است. بحث دیگر نداشتن نظارت بر برنامه است. به هر شکل اگر هدفی تعیین می شود باید ما به آن هدف برسیم و لازم است که همواره نظارت داشته باشیم و ببینیم که چقدر از آن هدف محقق شده است. به اصطلاح خودمان هر موقع دیدیم که داریم در خاکی می رویم، قاعدتاً همان موقع علامت های هشداردهنده ای باید باشند و بگویند که از مسیر اصلی داری دور می شوی و به مسیر برگرد.
همه ی کشورهای دنیا و حتی بنگاه های موفق اقتصادی نظام برنامه ریزی را دنبال می کنند. یعنی یک هدفی را می گذارند و برای رسیدن به آن راه هایی را مشخص می کنند. سیستم هشداردهنده ی زودهنگام هم طراحی می کنند که هر موقع دارند از هدف دور می شوند، قرمز می شود و هشدار می دهد که دارند از هدف دور می شوند. در واقع این ها مشکلات کلی بوده که ما در برنامه های قبلی اگر حل می کردیم، شاید دستاورد و نتیجه گیری مان بهتر بود. به همین دلیل پیشنهاد من این است که در تدوین برنامه ی هفتم حتماً به این نکات توجه شود.
امّا آیا اصولاً برنامه لازم است یا برنامه لازم نیست؟ این هم یک سؤال مهمی است که در آستانه ی برنامه ی ششم به یک باره این سؤال مطرح شد که اصلاً ما برنامه نمی خواهیم. خیلی از کشورها که پیشرفت کردند اصلاً برنامه نداشتند. یعنی در بحث های اساسی و بنیانی هم سؤالات این طوری مطرح می شد. دولت برنامه ی ششم را که داد اصلاً یک چیز متفاوتی از برنامه های قبلی بود و در راستای سیاست های کلی نبود.
من می خواهم بگویم که برنامه یعنی ایجاد عزم ملی و تعیین یک سری اهدافی که تشخیص داده می شود. یک سری که می گویم یعنی آن کسانی که اهداف برنامه را تعیین می کنند و با همدیگر توافق می کنند که ما می خواهیم به کجا برویم؛ و راه رسیدن به آن هدف را هم تعیین می کنند. البته اینجا یک نکته ای وجود دارد و باید دقت شود که برای رسیدن به اهداف نیازمند یک سری منابعی هستیم. ولی منابع محدود است. به طور کلی می گویند برنامه یعنی رسیدن به اهداف با توجه به منابعی که داریم. ما نمی توانیم آرزوهای خیلی بزرگ را که چند برابر منابع است بیاوریم و بگوییم این ها هدف اند. هدف باید در چهارچوب منابع تعیین شود.
بنابراین فرض کنید اگر سه قوه در برنامه خیلی نقش داشته باشند، باهم توافق می کنند که با توجه به منابعی که کشور در اختیار دارد چند تا از آن هدف های بزرگ را می توانیم انتخاب کنیم. این یعنی برنامه، امّا اگر آن ها توافق نکنند و هرکس یک راهی برود همه چیز به هم می خورد. پس برنامه لازم است. به خاطر اینکه عزم ملی ایجاد شود و هدف هایی را حول آن عزم ملی انتخاب کند.
اگر برنامه ای وجود داشته باشد، تمام آحاد کشور؛ یعنی بنگاه ها، خانوارها، دولت، صداوسیما، قوه ی قضائیه و... در جهت تحقق برنامه باید حرکت کنند. نمی شود یک کسی ناهماهنگ باشد بعد برنامه ی دیگری بگذاریم که در اولویت نیست. بنابراین باید در اداره ی کشور هماهنگی باشد. برنامه ی اداره ی کشور، همان برنامه می شود. منتها در خیلی از کشورها برنامه را در مقاطع پنج ساله انتخاب کردند و ما هم پنج ساله انتخاب کردیم. امّا اگر زمان خیلی طولانی باشد ممکن است در طول زمان اولویت ها به هم بخورد. اگر خیلی کوتاه باشد ممکن است که مشکلات دیگری به وجود بیاید. بنابراین برنامه ضروری است.
برنامه خوب
توافق بین ذی نفعان برنامه یعنی مردم، دولت، قوا و همه ی دستگاه ها یا نهادهایی که در تحقق اهداف نقش دارند. این ها در مورد منطق برنامه ریزی باید با همدیگر تفاهم کنند. باید نگاه واحد در همه ی عوامل باشد و به سمت هدف های مشخص شده حرکت کنند و با همدیگر در این هدف هماهنگ باشند. نظارت هم باشد که اگر یک موقعی کسی از هدف داشت دور می شد شناسایی شود و همه کمک کنند که به مسیر برگردد.
در یک کلام برنامه یعنی توافق جمعی، هم در نظر و هم در عمل، برای رسیدن به تحقق اهداف مشخص شده است با توجه به منابعی که داریم. بنابراین این خیلی مهم است که برنامه باشد. برنامه هم یک چهارچوبی دارد. نقش منابع هم در برنامه خیلی مهم است. ما نمی توانیم آرمان گرای افراطی باشیم و یک سری هدف هایی را بگذاریم و بگوییم آرزو که عیب نیست. برنامه ی خوب، برنامه ای است که متناسب با منبعی باشد که داریم و بر اساس آن هدف را مشخص کنیم. خیلی از موارد ممکن است ما برنامه هایی تهیه کنیم، ولی منبع دچار کاهش باشد یا منبع به اندازه ی تحقق برنامه ی آرمان گرایی ما وجود نداشته باشد که نتیجه اش برنامه های ناتمام می شود. فرض کنید ما الان پول نداریم که طرح های عمرانی زیادی را تمام کنیم، ولی چون به ما گفتند که پول زیاد است و مشکلی نیست، یک سری طرح ها را شروع کردیم، ولی الآن که آخر برنامه است می بینیم همه ی این ها نیمه تمام است. اگر از اوّل من می دانستم که منبع کم است، به جای ده طرح، پنج طرح را شروع می کردم که الان تمام شده بود. این اثرش خیلی بهتر است تا اینکه تبدیل به برنامه ها یا پروژه های ناتمام شود.
مشکلات تکرار شونده
در مورد مشکلات تکرار شونده که در برنامه های قبلی داشتیم و ممکن است در برنامه ی هفتم و برنامه های بعدی هم تکرار شود، ما باید همین مشکلات را شناسایی کنیم و یک راهکاری برایش مشخص کنیم. یکی از آن مشکلات تکرارشونده که به نوعی مانع از تحقق اهدافی بوده که ما طراحی کردیم، این پدیده است که پول ملی مان دائم در معرض افت ارزش قرار گرفته است. اینکه پول ملی دچار افت ارزش می شود، در واقع یک سری عواقبی در اقتصاد دارد که قطعاً اهداف برنامه را تحت الشعاع قرار می دهد. مثلاً یک پدیده است که به آن دلاری شدن اقتصاد می گویند. یعنی وقتی مردم یا بنگاه ها می بینند که پول ملی دارد دچار افت می شود، به سمت ارز و سکه می روند.
مردم به جای اینکه فعالیت های اقتصادی را در داخل و با پول ملی مورد شمارش قرار دهند، با پول خارجی که با ثبات تر است مورد شمارش قرار می دهند. مثلاً قیمت ارز وقتی بالا می رود خیلی از کالاهایی که وارداتی هستند متناسب با آن و حتی بیشتر از آن قیمتش بالا می رود. طبیعی است، امّا سؤال این است که ما کالاهایی داریم که ارزی نیستند، ولی چرا قیمتشان بالا می رود؟ به خاطر همان ذهنیت دلاری شدن است. وقتی ارزش پول ملی خیلی افت می کند یا دچار نوسان می شود مردم تصمیم می گیرند در فعالیت اقتصادی شان ملاک را از پول ملی به سمت ارز ببرند. بنابراین ما باید یک کاری کنیم که پول ملی باثبات شود. منظور از باثبات این نیست که اصلاً افت نکند، ولی ملاک پول ملی باشد.
وقتی پول ملی خیلی افت می کند، کسی دیگر آن را به حساب نمی آورد و این سرچشمه ی یک سری از مشکلات بزرگی می شود که در اقتصاد ایران است. این مشکل از سال های گذشته در همه ی دولت ها و در همه ی برنامه هایی که ما داشتیم وجود داشته و نادیده گرفته شده و حل نشده است. اگر در برنامه ی هفتم هم ما به هدف ثبات پول ملی توجه نکنیم ممکن است که باز هم به اهدافمان نرسیم یا دور شویم.
در دولت آقای بازرگان که دو سال اوّل انقلاب مسئولیت داشت، 28 درصد ارزش پول ملی افت کرد. دولت شهید رجایی که کمتر از سه سال در مسند نخست وزیری بود، 48 درصد ارزش پول ملی افت کرد. دولت موسوی در هشت سال مسئولیتش، 77 درصد ارزش پول ملی افت داشت. دولت آقای هاشمی هشت سال بودند و در این دوره هم باز 75 درصد ارزش پول ملی افت کرد. آقای خاتمی هشت سال بودند 47 درصد افت کرد. دولت آقای احمدی نژاد در هشت سال، نزدیک به 75 درصد افت داشت. دولت آقای روحانی هم در این هفت سالی که گذشته تا الان، حدود 83 یا 84 درصد افت ارزش پول ملی را تجربه کرده است. شاید تا پایان دوره ی هشت ساله شان به نود درصد هم برسد.
مشکل مشترک دولت ها افت پول ملی
پول ملی دچار افت ارزش شده و ما باید در برنامه ی هفتم یک کاری کنیم که تکرار نشود یا مهار شود چرا ارزش پول ملی ما دائم دچار کاهش می شود؟ مشکل دومی که ما در اقتصاد داریم بحث ویژگی های تولید است. رهبر معظّم انقلاب چند سال است که بحث تولید را به نوعی در نامگذاری شعارهای سال و مناسبت های مختلف مورد استفاده قرار داده اند. به طور کلی در اقتصاد، تولید مهم ترین معیار عملکرد یک اقتصاد است. برای اینکه نشان دهیم اقتصاد خوب است یا نه، باید ببینم تولید کل اقتصاد چقدر بالا رفته است.
به طور کلی اقتصاددانان می گویند مشکل اقتصاد ما، رشد اقتصادی یا رشد تولید ما در گرو عوامل برون زاست. برون زا یعنی عواملی که تحت کنترل ما نیست. مثلاً نفتی که می گویند برون زا است، مشکلش این است که قیمت جهانی نفت در ایران تعیین نمی شود یا کشور نفتی آن را تعیین نمی کند و قیمتش در دنیا تعیین می شود. و ایران هیچ اختیاری ندارد، ولی هر موقع قیمت نفت بالا می رود، به صورت طبیعی مشکلات اقتصادی ما کمتر می شود، امّا وقتی پایین می آید مشکلاتمان شروع می شود؛ یعنی درآمد نفت کم می شود. بنابراین مشکل برون زابودن رشد اقتصادی در ایران این است که ما باید عوامل رشد را متکی کنیم به عوامل درون زایی که در اختیار خودمان است. مثلاً فرض کنید در تحریمی که سال 90 – 91 علیه ایران اعمال شد، شاید هفتاد درصد خودروسازی ما متوقف شد. چرا؟ برای اینکه قطعاتی که عموماً استفاده می کردیم، قطعاتی بود که باید از خارج می آمد. ولی آن بخش از خودروسازی ما که کمتر وارداتی بود مثل خودروی سمند که قبلاً روی آن کار شده بود، البته نه اینکه وابسته نباشد، ولی خط تولیدش ادامه پیدا کرد. در آن دوره هر تولیدی که زنجیره اش سهم بیشتری در اقتصاد داخلی داشت و درون زا بود، پایدارتر بود، ولی تولیدی که به واردات وابسته بود، دچار مشکل شد.
پس یکی از مشکلات ما این است که تولید ملی کشور تحت تأثیر نهاده هایی است که ما به آنها برون زا می گوییم؛ یعنی کنترلش دست ما نیست و می تواند سرنوشت تولید در ایران را تحت الشعاع قرار دهد. در واقع کسی که می خواهد تولید مستمری داشته باشد، وقتی می بیند نهاده اش وارداتی است با کاهش واردات آن نهاده ی تولیدش هم دچار مشکل می شود. بنابراین ما اگر می خواهیم یک تولید مستمر و بالایی داشته باشیم باید تلاش کنیم که تولید ناخالص داخلی ایران به سمت درون زایی بیشتر میل کند.
یکی دیگر از ویژگی های تولید ما این بوده که تولید حالت مونتاژی دارد؛ یعنی قطعه باید از بیرون بیاید و در ایران تنظیم شود. ولی این کار مشکلات را بیشتر می کند. بنابراین ما اگر بتوانیم تولید را به سمت درون زایی بیشتر ببریم؛ یعنی متکی به عوامل داخلی و در کنترل خودمان باشد، حتماً می توانیم دستاورد بهتری داشته باشیم. مثلاً رشد اقتصادی که ما در برنامه ی ششم هدف گرفتیم، هشت درصد بود. ولی در عمل به دلیل ماهیت رشد برون زایی که ما داشتیم مشکلاتی که در این دوره به وجود آمد، بحث کاهش درآمد نفت ما بود که از ناحیه ی تحریم ها اتفاق افتاد. یک عامل جدیدی هم که تقریباً جهانی است و همه ی کشورها دچارش شدند، کرونا است. در واقع کرونا هم کمک کرد که مشکلات اقتصادی ما بیشتر شود.
رفع وابستگی اقتصاد به نفت
همبستگی رشد اقتصادی در ایران با نفت یکی از مشکلات اساسی دیگر ماست؛ یعنی هر موقع درآمد نفت خوب است، اقتصاد ایران یک نفسی می کشد، امّا به محض اینکه مشکلاتی برای نفت به وجود می آید، روی رشد هدف گیری شده تأثیر می گذارند. درحالی که اگر ما منابع رشدمان متنوع بود، به غیر از نفت هم می توانستیم رشد اقتصادی مان را ادامه دهیم و شاید این وضعیت اتفاق نمی افتاد. در این ارتباط مثالی که می توانم عرض کنم افزایش بهره وری است. در یکی از برنامه هایی که سال های گذشته تصویب شده بود، قرار بر این بود که دو و نیم درصد از رشد هشت درصدی سهم افزایش بهره وری باشد؛ یعنی با همان منابع نیروی انسانی یا منابع سرمایه ای که داریم، اگر نوع استفاده از این منابع سرمایه ای تغییر یا بهبود پیدا کند، می تواند به عملکرد رشد ما کمک بیشتری کند. نه اینکه سرمایه گذاری جدیدی باشد، بلکه اگر ما همان سرمایه گذاری جدید را خوب مدیریت کنیم و بهره وری آن را بالا ببریم، می تواند به رشد کمک کند.
بنابراین رشد اقتصادی فقط این نیست که ما همیشه تزریق منابع نفتی کنیم. اتفاقاً رشد اقتصادی از طریق تعمیق سرمایه که متکی به نفت در ایران است، در واقع بهره وری آن خیلی پایین است؛ یعنی بهره وری سرمایه در ایران در سال های گذشته تقریباً ثابت بوده و هیچ تغییری نکرده است. معنی این عبارت این است که ما از سرمایه هایی هم که داریم، حتی در دوره ای که درآمد نفتی مشکل ندارد در همان دوره هم نشان می دهد که ما از سرمایه مان به خوبی استفاده نمی کرده ایم. در یک طرحی سرمایه گذاری می کنیم، ولی از قبل توجیه اقتصادی آن را مطالعه نمی کنیم و تبدیل به طرح نیمه تمام می شود که عملاً اثری در افزایش تولید ندارد. یا بازده اش آن قدر پایین است که اصلاً سرمایه گذاری نکرده ایم. راه های زیادی وجود دارد که رشد را در اقتصاد ایران درون زا کنیم که کمتر متکی به نوسانات نفت شود. اگر این کار را بتوانیم انجام دهیم، برنامه ی هفتم را می توانیم یک برنامه ی قوی تدوین کنیم و با همین داشته هایی که الان داریم بتوانیم نتایج بهتری بگیریم.
یکی دیگر از مشکلات تکرار شونده، سیاست تجاری به ویژه تجارت با دنیای خارج بوده است. به طور کلی مادامی که صادرات اصلی ما نفت باشد، حتی اگر تحریم ها هم وجود نداشته باشند و قیمت جهانی نفت هم بالا باشد، ماهیت رشد اقتصادی ما درون زا نمی شود. امّا سؤال این است که وقتی صادرات غیرنفتی ما پاسخگوی نیاز وارداتی مان نیست، چرا به درآمد نفت پناه می بریم؟ مثلاً اگر ما چهل میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشته باشیم، می توانیم بگوییم که نیاز به ارز نفتی نداریم. ولی خیلی از صادرات های غیرنفتی ما ریشه ی غیرمستقیمی در نفت دارد. مصداقش هم همین مواد پتروشیمی است. ما الآن در طبقه بندی های اقتصادی، صادرات پتروشیمی را هم جزو نفت می دانیم. چون جزو بخش صنعت است. وقتی نفت خام را صادر می کنیم جزو نفت می دانیم، ولی وقتی کار صنعتی روی آن انجام می شود، تبدیل به تولیدات پتروشیمی می شود که غیرنفتی است.
با توجه به اینکه بخش مهمی از صادرات غیرنفتی ما به صورت غیرمستقیم به نفت متصل است، درون زایی اتفاق نمی افتد، مگر اینکه صادرات غیرنفتی مان را خالص غیرنفتی کنیم. بند ده سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی که رهبر انقلاب ابلاغ کردند، می گوید حمایت از صادرات متناسب با ارزش افزوده و خالص ارزآوری مثبت است؛ یعنی چیزی که ما صادر می کنیم خالص ارزآوری آن مثبت باشد. خیلی از مواقع کالاهایی در ایران تولید می شود که برای مصرف داخلی است و چون می خواهند مصرف داخلی با قیمت پایینی باشد که اقشار مختلف مخصوصاً اقشار کم درآمد لطمه نخورند با قیمت پایین توزیع می کنند. اصطلاحاً یارانه ای توزیع می شود. ولی وقتی یارانه ای می خواهد صادر شود سود خیلی زیادی دارد. در واقع وقتی کالای یارانه ای صادر می کنیم ارزش صادراتی آن؛ یعنی غیرنفتی بودنش کاهش پیدا می کند. چرا؟ برای اینکه آن یارانه از محل درآمد نفت است.
ما اگر این سیاست را دنبال کنیم که کالایی که دولت صادر می کند برای حمایت از آن متناسب با ارز ارزش افزوده ای که بوده حمایت صورت بگیرد یا ارزآوری مثبت صورت بگیرد، این سیاست می تواند موجب تشویق صادرات شود؛ یعنی کالاهایی که صادراتش ارزآوری مثبت دارد، ارزش افزوده ی بیشتری دارد و ما باید این را برای صادرات تقویت کنیم. بنابراین سیاست تقویت صادرات غیرنفتی هم یکی از مشکلات است.
اشتباه سیاست های پولی و مالی
مشکلی که ما در سال های گذشته داشتیم، ناپایداری در بخش مالی کشور است. این ناپایداری ریشه در سه موضوع دارد که اگر حل شود، ثبات مالی در کشور ایجاد می شود و اقتصاد قوی می شود. اوّلین مورد، ناپایداری ها در افت ارزش پول ملی است؛ یعنی ما باید همیشه تقویت ارزش پولی ملی جزو برنامه مان باشد. دوم، ناپایداری در قدرت خرید مردم است؛ یعنی اگر مرتب قدرت خرید مردم تحلیل برود یا نوساناتی در این موضوع باشد، بین مردم تشویش و نگرانی به وجود می آورد و مشکلات اقتصادی بیشتر خواهد شد. سوم، ناپایداری در خود نقدینگی است؛ یعنی اگر نقدینگی خیلی بالا پایین شود، روی ناپایداری های مالی تأثیر می گذارد.
ریشه ی حفظ قدرت خرید مردم هم در افت ارزش پول ملی است؛ یعنی مردم اگر احساس کنند قدرت خرید پولشان روزبه روز کمتر می شود، سیاستی که در ذهنشان دنبال می کنند این است که به جای اینکه پولشان را ذخیره کنند و هر موقع که نیاز شد کالا بخرند، مرتب کالا ذخیره می کنند. یک بخش این قضیه همان کاهش ارزش پول ملی است؛ یعنی عده ای از مردم و بنگاه ها به این نتیجه می رسند برای اینکه کل دارایی شان کاهش پیدا نکند، خودشان را وصل کنند به چیزی که قیمتش پایین نمی آید، بلکه بالا می رود. مشکل دیگر در حفظ قدرت خرید مردم، علاوه بر بحث ارزش پول ملی که تأثیر دارد، دریافتی مردم در برابر کاری که انجام می دهند؛ یعنی دستمزد است. دستمزد باید متناسب با تولیدی که انجام می شود، مناسب توزیع شود.
اشتغال داشتن و یا نداشتن مردم هم در قدرت خریدشان تأثیر دارد. در مواقعی که بیکاری زیاد می شود، بار تکفل در خانوار افزایش پیدا می کند؛ یعنی بچه هایی که ازدواج کردند و از خانوارها جدا شدند، یک جوری دارند از طرف پدر و مادرشان حمایت می شوند. چرا؟ چون بیکار شده یا درآمدش نمی رسد.
نکته ی دیگر بازده ی سرمایه گذاری است. یکی از سؤالاتی که خیلی ها از من دارند این است که پولمان را کجا سرمایه گذاری کنیم. مردم نمی دانند که با پولشان چه کار کنند. در واقع ما باید در الگوی کسب و کاری که ترویج می کنیم، انتخاب برای مردم زیاد باشد که نگران نباشند. وقتی نگرانی وجود داشته باشد، به محض اینکه یک فضای روانی مثل بورس به وجود می آید یا یک جا صف بسته اند و همه دارند آن سهم را می خرند، آن شخص می گوید حتماً خوب است که همه دارند می خرند. چرا؟ برای اینکه اینکه صف دارد؛ یعنی شخص فکر می کند که صف دلیل سرمایه گذاری خوبی است. ولی سرمایه گذاری خوب باید تحقیق و بررسی شود. اکثر طرح هایی که در بخش دولتی و خصوصی است، در فضاهای خاص روانی تصمیم به سرمایه گذاری گرفته می شوند.
همان طور که اشاره کردم، یکی دیگر از عوامل ناپایداری، نقدینگی است. نقدینگی داستان خیلی عجیبی در اقتصاد ایران است. وقتی ارزش پول ملی افت پیدا کند یا قیمت ارز مردم بالا می رود، ما نقدینگی بیشتری می خواهیم. بنابراین خیلی از مواقع وقتی درآمد نفتی کشور افزایش پیدا می کرد، ما متناسب با ارزی که باید به ریال تبدیل می کردیم، خود این تبدیل افزایش نقدینگی می شد. خیلی مواقع وقتی درآمد نفتی کشور کاهش پیدا می کرد، برای تأمین مابه التفاوت کسری اقداماتی انجام می شد که کسری از طریق استقراض از بانک مرکزی تأمین شود و این هم به افزایش نقدینگی دامن می زد. به طور کلی، هرگاه دولت در سال های گذشته دچار کسری بودجه می شد، برای حل این مشکل به انتشار اسکناس پناه می برد که همین کار به افزایش نقدینگی منجر می شد.
بند 16 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی یک نکته ای در ارتباط با بحث کاهش کسری بودجه دارد که می گوید: «صرفه جویی در هزینه های عمومی کشور با تأکید بر تحول اساسی در ساختارها، منطقی سازی اندازه ی دولت و حذف دستگاه های موازی و غیرضرور و هزینه های زائد.»؛ یعنی ما نمی توانیم همیشه اصل را بر بالابودن هزینه های دولت بگذاریم و بعد اسکناس چاپ کنیم و نقدینگی را بالا ببریم. باید یک بار برای همیشه جلوی این حلقه ی معیوب را گرفت. ولی راه اصلی برای توفیق در این سیاست، غلبه پیداکردن بر دولت بزرگ و تبدیل به یک دولت چابک با هزینه های کم است. در واقع همان اجرای سیاست های کلی اصل 44 است.
الان محدوده ی حضور دولت و بخش خصوصی در اقتصاد مرزش واقعاً روشن نیست. حضرت امام و رهبر معظّم انقلاب بارها از این سیاستی که مردم در اقتصاد حضور بیشتری داشته باشند سخن گفته اند، ولی چرا این اتفاق آن طور که ما می خواهیم نمی افتد؟ اوایل انقلاب خیلی بحث های نظری مطرح می شد که چرا دولت باید این کار را بکند. این کار بخش خصوصی است. جهت گیری هایی که در اصل 44 آمده بود خیلی به سمت دولتی بودن بها داده بود و گفته بود کارهایی که دولت باید بکند در اقتصاد این است، کارهایی که بخش تعاون باید بکند این است. بعد هرچه باقی ماند مال بخش خصوصی است. ولی هرچه نگاه می کردی می دیدی که چیز زیادی برای بخش خصوصی نمانده است.
آن زمان خدمت حضرت امام رفتند و از ایشان پرسیدند که دولت و مردم چه کار کنند. امام با اینکه اقتصاددان نبودند نکته ای که گفتند خیلی نکته ی مهمی بود. هر کاری را که دولت می تواند بکند، مردم هم می توانند بکنند، بدهید به مردم. اگر کاری روی زمین ماند که مردم نمی توانستند بکنند دولت آن کار را بکند. این خیلی نکته ی مهمی است. الان در هر وزارتخانه ای و در هر دستگاه دولتی که جزو بخش های عمومی است، این سؤال را بپرسید که همین کاری که دارید می کنید آیا واقعاً مردم نمی توانند بکنند؟ سرشان را می اندازند پایین و می گویند حتماً می توانند.
الآن هشتاد درصد بودجه ی عمومی کشور در چهار حوزه ی دفاع، سلامت، آموزش وپرورش و آموزش عالی است. در تمام این ها حوزه هایی که استعداد بخش خصوصی و مردم را به کار بگیرد، امروز در دنیا نسخه های فراوانی اعمال می شود. آموزش وپرورش طبق قانون اساسی ما رایگان است؛ یعنی تا دیپلم رایگان است و دولت باید پول این را بدهد. ولی ما در معنی رایگان عقب هستیم. آیا معنی رایگان این است که دولت باید دستگاه آموزشی راه بیندازد، ساختمان بسازد، معلم استخدام کند، یا همه ی کارها را خودش بکند؟ خیلی از کشورها هم که مثل ما آموزش رایگان دارند، دولتشان پول ثبت نام دانش آموز را می دهد که در یک مدرسه ی خصوصی ثبت نام کند. ببینید این دو رویکرد هزینه ی آموزش وپرورش را چقدر بالا و پایین می کند.
در آموزش عالی ما می توانیم خیلی از این کارها را بکنیم. مثلاً اداره ی دانشگاه ها بر مبنای درآمد هزینه باشد و حالت خصوصی پیدا کند. ولی دولت به کسانی که در کنکور قبول می شوند شهریه شان را بدهد. با این نگرش ممکن است در اداره ی آن دانشگاه تغییرات خیلی وسیعی صورت بگیرد. مثلاً دانشگاه در کنار همان آموزش های آکادمیکی که برای دانشجویان می گذارد ممکن است ده ها دوره ی کسب درآمد هم برای مردم بگذارد. مثل همین چیزهایی که امروز در دنیا تحت عنوان استارت آپ و اقتصاد دانش بنیان راه افتاده و ما باید تصریحش کنیم.
در زمان جنگ تحمیلی خیلی از ادوات نظامی که در جبهه مورد استفاده قرار می گرفت، مثل خمپاره ی 60 یا خمپاره ی 120، تمام قطعاتش به غیر از خرج موشکی اش که دست صنایع دفاع بود، ولی بقیه اش را ریخته گری های تهران و اصفهان و سایر شهرها انجام می دادند و آن قطعه ی آخر را صنایع دفاع می گذاشت. می خواهم بگویم ما یک بار این راه ها را رفتیم؛ یعنی آن چیزی که می شود به مردم منتقل کنیم را باید ادامه دهیم. این خودش باعث خواهد شد که هزینه های دولت کم شود.
اگر ما بخواهیم برنامه ی هفتم را طراحی کنیم، به نظر من محورهایی که باید حتماً تأمین شود، این ها می تواند باشد. پیشنهاد من این است که مهم ترین هدف حرکت یا خارج شدن از رکود تورمی مزمن است که در سال های اخیر دچارش شدیم.
معنای رکود تورمی مزمن
یعنی ما هم تورم داریم و هم کاهش تولید. هر دوی اینها با هم است؛ مزمن یعنی برای چند سال و یک مدت طولانی این اتفاق افتاده است؛ یعنی هم اشتغال و سرمایه گذاری کم می شوند و هم ارزش پول ملی و قدرت خرید کاهش پیدا می کنند. همه ی این ها اتفاق می افتد. چرا؟ برای اینکه وقتی تولید کم می شود، برای جبران هزینه های ثابتی که مخصوصاً در حوزه ی دولت داریم مجبوریم به نسخه هایی پناه ببریم که منجر به افت ارزش پول ملی شود. بنابراین، هدف اصلی باید رونق تولید یا جهش تولید باشد. ما باید افزایش تولید در اقتصاد را سرلوحه ی کارمان قرار دهیم. تولید هم باید درون زا باشد برای اینکه پایدار باشد. همچنین دو کاری که همیشه اقتصاد ما از آن نیش خورده و دچار افت شده را باید حل کنیم:
1. مقاوم سازی اقتصاد در برابر ضربه های ارزی
2. حمایت هدفمند از صادراتی که ماهیت درون زا دارد که ارزآوری مثبت و ارزش افزوده ی مثبت دارد.
چه تاثیر بر اقتصاد ویروس کرونا
واقعیت این است که از حدود سه سال پیش سازمان بهداشت جهانی به همه ی کشورهای جهان هشدار داد و یک اجلاسی را هم در ژنو با حضور همه ی کشورها برگزار کرد. بحث کلی اش این بود که از این به بعد دنیا شاهد ویروس های جدید خواهد بود. بنابراین کشورها برای اینکه دچار مشکل نشوند باید در حوزه ی سلامت اقتصاد مقاومتی را پیاده کنند و مقاوم شوند. این هم یک نکته ای است که باید در برنامه ی هفتم یک جایی برایش بگذاریم.
الآن کرونا هم بر اقتصاد ملی ما و هم بر اقتصاد جهانی سایه انداخته و نمی شود نسبت به آن بی تفاوت بود. تا الان ده ها میلیون نفر مبتلا شدند. حدود شش درصد از مبتلا شدگان هم فوت کردند. این اعداد خیلی بالا است. تولیدات خیلی از بنگاه ها دچار افت شده است. به خاطر اینکه هم مردم کمتر خرید می کنند و هم اینکه کمتر سر کار می روند. مصرف نفت در دنیا تقریباً ده درصد کاهش پیدا کرده است. این ها همه با اقتصاد ما مرتبط می شود. وقتی مصرف ده درصد پایین می آید، قیمت جهانی نفت هم پایین می آید. حتی اگر در آینده تحریم ها هم برطرف شود، ما نمی توانیم خیلی امیدی به درآمد نفتی مان ببندیم.
با وجود کرونا قدرت خرید مردم کاهش پیدا می کند و فرصت های شغلی کم می شود. در این شرایط چیزی که می تواند خیلی به پایدارشدن اقتصاد کمک کند، امنیت درمان است که ما باید به آن بپردازیم.
در سیاست های کلی سلامت این ظرفیت را داریم که تولید واکسن در کشور تقویت شود. کرونا نشان داد که اگر ما تقویت ظرفیت سلامت را در سال های گذشته جزو دستور کار نمی داشتیم، خیلی راحت نمی توانستیم با آن مواجه شویم. البته کروناهای جدید هم در راه است و ما باید این فکر را تقویت کنیم. نکته ی دیگری که در آثار کرونا است و مربوط به شواهدی است که ما در ماه های اخیر با آن مواجه شدیم، تقویت اقتصاد غیرحضوری است؛ یعنی استفاده از کارهایی که افراد توانستند از راه دور انجام دهند و کماکان موفق اند. پس ما باید روند دیجیتالی شدن اقتصاد، اقتصاد دانش بنیان و همین طور اقتصاد غیرحضوری را تقویت کنیم تا بتوانیم برنامه ی هفتم را با موفقیت بیشتری پشت سر بگذاریم.
فکر می کنم که با این حساب برنامه ی هفتم یک شعار کلی می تواند داشته باشد و همان رونق تولید است. ولی بیاییم بررسی کنیم و ببینیم که قبلاً کجاها تولید در ایران ضربه خورده و باعث شده که استمرار نداشته باشد. آن ها را هم شناسایی کنیم. ما هر چقدر به بخش خصوصی و مردم اهمیت دهیم، بیشتر قادر خواهیم بود مشکلاتی که الآن با آن مواجه هستیم را حل کنیم. در تمام حوزه هایی که بخش خصوصی به صورت قوی حاضر شده الان ما هیچ مشکل جدی در اقتصاد نمی بینیم. اگر ما جاذبه و بازده کارهای مولد را زیاد کنیم، دیگر کسی به سمت کارهای غیرمولد نمی رود. اصلاً زمینه برای کارهای غیر مولد خودبه خود حذف می شود. این همان فعال کردن فضای کسب و کار و بهبود آن است.
