راه های ایجاد فرهنگ کتابخوانی در خانواده

مقدمه

امروزه توجه به کتاب و کتابخوانی، یکی از نشانه های رشد و تعالی فرهنگی است. عادت به مطالعه، امری اکتسابی است که مانند دیگر الگوهای رفتاری در روند اجتماعی شدن فرد، پایه اولیه آن در خانواده شکل می گیرد. عادت به مطالعه والدین، سبب تشویق اعضای خانه در پذیرش این مسئله می شود. آن ها به راحتی با کتاب انس و الفت می گیرند، به سوی آن جذب می شوند و مطالعه در زندگی شان، جزء امور ضروری تلقی می شود. تغییرات ارتباطی گسترده در جامعه امروز با ایجاد شکافی نسلی میان والدین و فرزندان، لزوم مراقبت خانواده ها را چند برابر کرده است. علی رغم جایگزین شدن نهادهایی چون آموزش و پرورش و رسانه ها به جای خانواده در جامعه پذیر کردن افراد در سطح وسیع و مشغله زیاد کاری و فکری والدین که سبب می شود وقت کمتری برای فرزندان خود داشته باشند، والدین هنوز هم می توانند فرزندان خود را با کتاب به عنوان دوستی مهربان آشنا کرده و تصویری جذاب و دوست داشتنی از آن در ذهن آنان ایجاد کنند تا فرهنگ کتاب و کتابخوانی در آن ها درونی شود.

شیوه های ترویج کتابخوانی

1- آشنایی با اهمیت و فواید کتابخوانی

مطالعه، جزئی از نیازهای اجتماعی انسان است که هر فردی به وسیله آن، با اندیشه ها و افکار دیگران ارتباط برقرار می کند و از دستاوردهای علمی و ادبی دیگران بهره مند می شود. قرآن در باب اهمیت دانش می فرماید: «هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یعْلَمُونَ: بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند، مساوی اند؟». بنابراین میان دانستن و ندانستن، خواندن و نخواندن فاصله بسیار است؛ زیرا علم و دانش، در بهبود کیفیت زندگی آدمی نقشی اساسی دارد. رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت کتاب و کتابخوانی می فرماید:

کتاب، دروازه ای به سوی جهان گسترده دانش و معرفت است و کتاب خوب، یکی از بهترین ابزارهای کمال بشری است. کسی که با این دنیای زیبا و زندگی بخش، دنیای کتاب، ارتباط ندارد؛ بی شک از مهم ترین دستاورد انسانی و نیز از بیشترین معارف الهی و بشری محروم است. برای یک ملت، خسارتی بزرگ است که افراد آن با کتاب سر و کار نداشته باشند و برای یک فرد، توفیق عظیمی است که با کتاب مأنوس و همواره در حال بهره گیری از آن، یعنی آموختن چیزهای تازه باشد.

مطالعه می تواند نشأت گرفته از انگیزه های گوناگونی باشد که مهم ترین آن ها ارضای میل شخصی، علایق ذوقی و حرفه ای و وسعت بخشیدن به این نوع علایق و ارضای نیازهای مبرم فکری، روحی و معنوی است. با توجه به اینکه جامعه امروز، در استفاده از وسایل ارتباط جمعی به ویژه شبکه های اجتماعی غرق شده است، کتاب و کتابخوانی می تواند اثرهای بسیاری بر ذهن و عملکرد انسان در زندگی شخصی و اجتماعی داشته باشد.

تحقیقات انجام شده در سال 2009 در دانشگاه ساسکس نشان داده است که مطالعه، مؤثرترین روش برای مقابله با استرس است. امام صادق علیه السلام فرموده است: «یأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ لَا یأْنَسُونَ فیهِ إِلَّا بکتُبِهِم: روزگار پرآشوبی فرا می رسد که در آن روز مردم جز با کتاب های خود انس نمی گیرند». بنا بر تحقیقات منتشر شده در مجله آنلاین نورولوژی، خواندن کتاب در تمام طول عمر باعث می شود که مغز در سنین پیری، توانایی خود را حفظ کند. بزرگسالانی که فعالیت های درگیرکننده مغز مانند کتاب خواندن و حل معما انجام می دهند، کمتر به بیماری آلزایمر مبتلا می شوند؛ زیرا زمانی که افراد یک کتاب یا داستانی را دنبال می کنند، ناچارند چیزهای زیادی را به خاطر بسپارند. این امر موجب تقویت حافظه خواهد شد.

داشتن برنامه روزانه برای مطالعه و کتابخوانی نه تنها سبب کاهش استرس و یکی از بهترین روش های مقابله با اختلالات خواب است؛ بلکه سبب می شود افراد در مواجهه با مسائل زندگی، با آگاهی بیشتری تصمیم گیری کنند. کتابخوانی می تواند به عنوان یک سرگرمی رایگان، سبب بهبود کیفیت زندگی شود. عضویت در کتابخانه های عمومی و بهره مندی از کتاب های آن ها، رسیدن به چنین مسئله ای را بسیار آسان می کند.

2- پیشنهادهایی برای تشویق و ترغیب خانواده به کتابخوانی

خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی، نقش بسزایی در ارتقای سطح فرهنگ، رفتارها و عادت های فرد دارد. از این رو آشنایی فرزندان با کتاب و کتابخوانی، از خانواده آغاز می شود و رغبت های او در خانواده شکل می گیرد. محققان معتقدند عادت به مطالعه، عامل اصلی در میزان مطالعه افراد جامعه است. اگر فرهنگ کتابخوانی در جامعه رواج ندارد و از جایگاه ارزنده ای برخوردار نیست، باید علت آن را در بستر خانواده جست. باید علل بیگانه بودن فرزندان با کتاب و کتابخوانی را در رفتارهای والدین جستجو کرد؛ زیرا هنوز پدیده کتاب و کتابخوانی به عنوان یک نیاز و ضرورت واقعی مطرح نشده است. بررسی ها نیز حاکی از وضعیت نامطلوب مطالعه و کتابخوانی در ایران است تا آنجا که بر اساس آمارهای موجود در سال 1398، سرانه مطالعه در کشور، 13 دقیقه است که در مقایسه با سایر کشورها، بسیار تأسف انگیز است. این در حالی است که می توان با به کارگیری برخی راهکارهای عملی برای تشویق خانواده به مطالعه، این آمار را ارتقا داد. برای مثال خواندن کتاب توسط جوانان خانواده برای والدین و سالمندان، گوش دادن به کتاب های صوتی برای افرادی که زمان کافی برای مطالعه کتاب های چاپی ندارند یا تهیه کتاب برای افراد با شرایط خاص که متناسب با وضعیت جسمانی آن ها باشد، برخی از این راهکارهاست.

3- تهیه کتابخوان های الکترونیک، نرم افزارهای اندرویدی

کتابخوان الکترونیک، نوعی وسیله الکترونیکی قابل حمل است که برای خواندن کتاب ها ونشریات الکترونیکی طراحی شده است. اگر چه هر وسیله ای که قادر باشد متن را بر صفحه خود نشان دهد، می تواند به عنوان کتابخوان الکترونیکی مورد استفاده قرار گیرد؛ اما این وسایل مزایای فناوری کاغذ الکترونیک را ندارند. کاغذ الکترونیک، امکان شارژ طولانی مدت و مهم تر از آن مطالعه زیاد با استفاده از کتابخوان بدون آسیب به چشم را فراهم می کند. نمایشگر دستگاه هیچ نوری تولید نمی کند و در نتیجه تصویری کاملاً شبیه به کاغذ، بدون بازتاب نور و قابل مطالعه در نور مستقیم تولید می کند. این نوع نمایشگر مانند کاغذ در تاریکی دیده نمی شود؛ از این رو در بیشتر مدل های این دستگاه چراغ مطالعه داخل دستگاه تعبیه شده تا در صورت نیاز نور آن را بتوان به اندازه تنظیم کرد. نرم افزارهای اندرویدی مخصوص مطالعه نیز از دیگر راهکارهایی است که می تواند سبب گرایش بیشتر اعضای خانواده به کتابخوانی شود.

4- برنامه ریزی منظم و مناسب

یکی از ضروری ترین نیازهای اعضای خانواده، داشتن برنامه منظم و دقیق در زندگی است. داشتن برنامه ای که در برگیرنده تمام نیازهای جسمی و روانی آن ها باشد، می تواند مسیر موفقیت و سعادت را برای آنان هموار کند. انجام تکالیف شرعی و دینی، بازی، ورزش، انجام تکالیف درسی، تماشای تلویزیون ، همکاری در امور خانه، شرکت در بحث های خانواده، مطالعه و کتابخوانی و. . . از این قبیل است. زمان محدود است و این واقعیت تلخ را نمی توان انکار کرد. برای استفاده بهینه از آن، باید به این نکته توجه کرد که زیاد کتاب خواندن، نشانه موفقیت نیست؛ چه بسیار انسان هایی که تعداد زیادی کتاب خوانده اند، اما تأثیری در سبک زندگی شان نداشته است. در اولین قدم برنامه ریزی مناسب و منظم برای کتابخوانی، باید کتاب های مورد علاقه را با این نگاه تهیه کرد که مطالعه آن ها چه فایده ای و مطالعه نکردنشان چه ضرری دارد؟ اگر خواندن کتابی هیچ فایده در خوری برای زندگی نداشته باشد، قطعاً مطالعه نکردن آن بهتر است؛ زیرا زمان بیشتری برای خواندن کتاب های مفید ذخیره می شود. پس از تهیه کتاب های مورد علاقه و مفید، باید برای خواندن آن ها برنامه مشخصی در نظر گرفته شود. برای مثال نمی توان هم کتاب خواند و هم تلویزیون تماشا کرد یا در فضای مجازی چرخید! مطالعه، وقت سودمند است و می تواند به عادتی شیرین و مفید تبدیل شود که اثری از خواندن کتاب در زندگی فرد باقی بماند. از این رو بهتر است برای مطالعه، زمان خاصی در نظر گرفته شود که دیگر وسایل ارتباط جمعی مانند تلویزیون، رادیو، تلفن همراه و. . . مزاحمتی برای مطالعه ایجاد نکند. اختصاص ساعتی از شبانه روز که همه اعضای خانواده در کنار یکدیگر حضور دارند، به خواندن بخشی از یک کتاب و بحث و گفتگو درباره آن، یکی دیگر از راهکارهای برنامه ریزی منظم برای کتابخوانی است.

شهید مطهری رحمه الله، برای مطالعه برنامه منظم و دقیقی داشت و از وقت های کوتاه نیز برای مطالعه استفاده می کرد. یکی از شاگردان ایشان در دانشکده الهیات می گفت: «وقتی سر کلاس می رفتیم، می دیدیم قبل از ما در کلاس هستند و مشغول مطالعه هستند». شهید با این رفتارش ضمن بیان اهمیت و ارزش کتابخوانی، دیگران را به صورت عملی به مطالعه و استفاده بهینه از وقت خویش دعوت می کرد.

5- ایجاد کتابخانه در منزل

وجود یک کتابخانه هر چند کوچک که اعضای خانواده قسمتی از آن را به کتاب های مورد علاقه خود اختصاص دهند، تمایل و رغبت خواندن کتاب و مطالعه را در میان آنان تقویت می کند. حضور در نمایشگاه ها و فروشگاه های دائمی کتاب همراه اعضای خانه، هم با برانگیختگی حس مطالعه، انگیزه اعضا را برای مطالعه زیادتر می کند و هم با افزودن کتب خریداری شده به کتابخانه کوچک خانه، به آن رونق می بخشد. عضویت در کتابخانه های عمومی نیز می تواند ضمن آشنایی با کتاب های بیشتر و گسترش دامنه مطالعه افراد خانواده، آنان را با ارزش و اهمیت کتاب بیش از پیش آشنا کند.

6- کتاب در سبد خرید خانواده

اختصاص بخشی از سبد خرید ماهانه خانواده به کتاب و مجلات، می تواند با انتقال این پیام به آن ها که کتاب نیز مانند خوراک و پوشاک، با ارزش و با اهمیت است؛ به راحتی آن ها را به سمت و سوی مطالعه سوق دهد. بدین منظور می توان مسئولیت تنظیم لیست کتاب های تازه و مفید و نیز خرید آن را هر بار به یکی از اعضای خانواده واگذار کرد.

7- اهدای کتاب به عنوان هدیه یا پاداش

هدیه دادن و هدیه گرفتن، یکی از کارهایی است که حس خوشایندی در افراد به وجود می آورد. هدیه دادن کتاب در مناسبت های مختلف، می تواند نشان دهنده جایگاه اجتماعی شخصی باشد که کتاب را هدیه داده و از طرف دیگر منجر به ایجاد حس احترام در شخصی که هدیه را می گیرد، شود. اهدای کتاب به اعضای خانواده در موقعیت های گوناگون به عنوان تشویق یا پاداش در مقابل یک عمل نیک و پسندیده و یا هدیه ای برای مناسبت های مختلف مانند جشن تولد، جشن تکلیف، سوغاتی و. . . ، می تواند نشان دهنده اهمیت و ارزش کتاب برای اعضای خانواده باشد. اگر چه باید توجه داشت که هر کتابی، مناسب خواندن و هدیه دادن نیست؛ چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

یُؤْتَی بِصَاحِبِ الْقَلَمِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ یُقْفَلُ علَیْهِ باَقْفَالٍ منْ نَارٍ فَیَنْظُرُ قَلَمَهُ فِیمَا اَجْرَاهُ فَاِنْ کَانَ اَجْرَاهُ فِی طَاعَةِ اللهِ وَ رِضْوَانِهِ فَکَّ عَنْهُ التابُوتُ وَ اِن کَانَ اَجْرَاهُ فِی مَعْصِیَةِ اللهِ هوی فِی التَّابُوتِ سَبْعِینَ خَرِیفاً: صاحب قلم را روز قیامت در تابوتی آتشین که با قفل های آتش بسته شده است، می آورند. سپس نگاه می کنند ببینند که قلم را در چه جهت به جریان انداخته است؟ اگر قلم را در اطاعت و رضای الهی به کار گرفته باشد، از تابوت بیرون می آورند [بی آنکه آسیبی دیده باشد] ولی اگر از قلم در راه معصیتِ خداوند استفاده کرده باشد، به اندازه هفتاد خریف (مسافت چهل سال راه) پرتاب می شود [و شدت عذاب او را خدا می داند.].

پس هر کتابی را نباید نوشت و هر کتابی را نباید خواند. هر مطالعه ای نیز موجب سعادت و رستگاری انسان و جوامع انسانی نمی شود. نوشتن و خواندن مطالب مبتذل و گمراه کننده نه تنها موجب کمال نمی شود؛ بلکه از گناهان کبیره به شمار می آید. بنابراین در هدیه دادن کتاب، ضمن توجه به محتوای کتاب و مفید بودن آن، باید به سن و سال افراد و موضوعات مورد علاقه آنان نیز توجه کرد. برای مثال از آنجا که نویسنده هر کتابی، سبک نوشتاری و بیان مختص به خود را دارد؛ هدیه دادن کتاب های مختلف در زمینه های گوناگون، اگر چه می تواند به بهبود مهارت نوشتن و به رشته تحریر درآوردن افکار فرد کمک کند، اما سبب از هم گسیختگی ذهن خواننده می شود.

8- برگزاری مسابقات کتابخوانی

مشخص کردن یک بازه زمانی خاص برای مطالعه یک کتاب معین، برگزاری مسابقه و اهدای جایزه به نفر برتر، می تواند مشوقی برای مطالعه و کتابخوانی اعضای خانواده باشد. برگزاری مسابقه بهترین خاطره از کتابخوانی میان اعضای خانواده و اهدای جایزه به بهترین خاطره یا بازی با عناوین کتاب های مطالعه شده توسط اعضای خانواده در قالب پانتومیم و نیز پیگیری مسابقات سراسری کتابخوانی و تشویق اعضای خانواده برای شرکت در آن و تهیه جایزه مخصوص برای هر یک از اعضای خانه که در این مسابقات شرکت می کنند، از دیگر روش هایی است که می توان با بهره گیری از آن ها فرهنگ کتابخوانی را در خانواده بیش از پیش ترویج داد.

9- تهیه یک تابلو برای نوشتن جملات خاص

با تهیه یک تخته وایت برد و نصب آن در نقطه ای که در معرض دید همگان باشد، می توان اعضای خانواده را تشویق کرد که بهترین جمله یا جملاتی را که در کتابی خوانده اند، روی تابلو یادداشت کنند تا دیگر اعضای خانواده نیز از آن استفاده کنند. همچنین افراد خانواده می توانند کلمات جدیدی را که با خواندن کتاب یاد گرفته اند، جهت استفاده و گسترش دایره لغات دیگر اعضای خانواده، روی تابلو یادداشت کنند.

10- اختصاص فضای معینی از منزل برای کتابخوانی

فراهم کردن یک فضای خاص و معین برای کتابخوانی در منزل، حالتی شرطی برای اعضای خانواده ایجاد می کند که استفاده از این فضا، مستلزم به دست گرفتن یک کتاب یا نشریه و مطالعه آن است؛ مانند تهیه یک قفسه کتاب در کنار مبلمان به طوری که هم در معرض دید همگان باشد و هم دارای فضایی برای راحت نشستن و مطالعه کردن باشد. وجود کتابخانه می تواند مشوق بسیار خوبی برای هر یک از اعضای خانواده در امر کتابخوانی باشد. در خاطرات شهید مطهری رحمه الله آمده است که ایشان کتابخانه بسیار خوبی داشت و علاقه فراوان ایشان به مطالعه و تحقیق، زبانزد عام و خاص بود. فرزندشان می گوید: «پدرم از وقت و عمرش، کمال استفاده را می کرد. در یکی از روزهایی که به کتابخانه ایشان رفته بودم و با کنجکاوی و دقت به کتاب های ایشان نگاه می کردم، پدرم به من گفت: مجتبی! من در طول عمرم خیلی کتاب خوانده ام و رشد و کمال علمی خود را نیز تا حدی مرهون همین مطالعه و تفکر می دانم».

11- برنامه کتابخوانی در ایام ویژه سال

اعضای خانواده می توانند در ایام معینی از سال که به مناسبت های خاص و ویژه اختصاص دارد، موضوعات مورد مطالعه خود را مرتبط با همان ایام انتخاب کنند؛ مانند انتخاب چند کتاب درباره واقعه عاشورا و مطالعه آن ها در ایام محرم. همچنین می توانند هر شب درباره یکی از آن کتاب ها و به تبع آن، واقعه عاشورا با یکدیگر تبادل نظر و گفتگو کنند.

افزون بر موارد اشاره شده، باید به این نکته نیز توجه داشت که محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشریات قابل دسترس و نیز سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده، نقش بسزایی در تقویت عادات مطالعه و کتابخوانی دارد.

نتیجه گیری

خانواده عامل بسیار مؤثری در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی است. محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشریات قابل دسترس و نیز سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده، نقش بسزایی در ایجاد فرهنگ کتابخوانی در خانواده و تقویت آن دارد. به کارگیری روش های بیان شده یا راهکارهای دیگری که ممکن است به ذهن خوانندگان برسد، می تواند شوق و انگیزه کتابخوانی در میان اعضای خانواده را افزایش دهد.

فهرست منابع

کتب

1- استیگر، رالف سی؛ راه های تشویق مطالعه؛ ترجمه پروانه سپرده؛ تهران: دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه های عمومی، 1370ش.

2- فدایی، مهدی؛ کتاب و مطالعه در سبک زندگی اسلامی- ایرانی؛ تهران: مؤسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل یاسین، 1385 ش.

3- کاربخش راوری، ماشالله؛ چگونه کودکان و نوجوانان را به مطالعه علاقه مند کنیم؟: راهنمای عملی برای والدین و مربیان؛ تهران: نشر مدرسه، 1382ش.

4- کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

5- محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ قم: دارالحدیث، 1385ش.

مقالات

1- نقیبی، رسول؛ «سرگذشت هایی ویژه از زندگی استاد مطهری»؛ ماهنامه طوبی؛ شماره 17، اردیبهشت 1386، ص 100- 94.

2- همایی، مهدی و حسین اشرفی ریزی؛ «بررسی راهکارهای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی»؛ ماهنامه علمی تخصصی رادیو؛ سال یازدهم، شماره 69، ص 54-42.

سایت ها و روزنامه ها

1- باشگاه خبرنگاران؛ «سرانه مطالعه در ایران 13 دقیقه است»؛ 30/05/1398، کد خبر: 7044435.

2- جهانتاب، مهدی؛ «راه های ترویج فرهنگ مطالعه»؛ پایگاه فرهنگی اطلاع رسانی تبیان؛ 21 /08 /1385.

3- خبرگزاری بین المللی قرآن؛ «سبک زندگی شهید مطهری از زبان فرزندانش»؛ 08/02/1393، کد خبر: 1400836.

4- دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای؛ 4/10 /1372، کد خبر 2696.

5- روزنامه خراسان؛ «14 فایده منحصر به فرد کتابخوانی»؛ 21/02/1396، شماره 19532.

6- شیرافکن، ناهید؛ «تأثیر جایگاه علمی والدین در نهادینه شدن فرهنگ مطالعه در فرزندان»؛ پورتال پژوهش های معنوی، 08/07 /1396.

7- مؤسسه فرهنگی اطلاع رسانی تبیان؛ «مطالعه با کتابخوان الکترونیک»؛ 20/06/1390، کد خبر 179208.